Transcript Hafta 3 – Örgüt İçinde Birey ve Kişilik

ISL401
ÖRGÜTSEL DAVRANIŞ
Yrd. Doç Dr. Ozan BÜYÜKYILMAZ
[email protected]
3. Hafta
Örgüt İçinde Birey ve Kişilik
2
İçerik
• Kişilik
• Kişiliği Belirleyen Faktörler
• Kişilik Kuramları
–
–
–
–
Treyt Kuramı
Myers-Briggs Tipi Gösterge
Büyük Beş Kişilik Modeli
Diğer Kişilik Özellikleri
3
Giriş
• Her bireyin olaylar karşısındaki tutum ve davranışları
birbirinden farklıdır.
• Hepimizin ortak biyolojik yapıları olmasına karşın, hiç
birbirimize benzemediğimiz gibi, olaylar karşısındaki
davranışlarımız da farklılık taşır.
• Düşüncelerimiz, duygularımız, çevremizdeki olaylara
yaklaşım tanılarımız farklıdır.
• İşte bu faktörlere bireysel ayrılıklar diyoruz ve genelde
de bunları kişilik kavramı altında topluyoruz.
4
Kişilik (1)
• Bireyin belirgin, değişmeyen ve tutarlı olan özelliklerinin
tümüdür.
• Duygu, düşünce ve davranışlardaki benzerlik ve
ayrılıkları oluşturan birtakım özellikler bütünüdür.
• Bir insanı başkalarından ayıran bedenseli zihinsel ve
ruhsal özelliklerin bütünüdür.
• Bir insanı nesnel (objektif) ve öznel /sübjektif) yanlarıyla
değerlendiren, farklı kılan duygu, düşünce, tutum ve
davranış özelliklerinin tümüdür.
• Bir bireyin diğer bireylere tepki göstermek ve onlarla
etkileşime girmek için kullandığı yolların tamamıdır.
5
Kişilik (2)
• Bu kavramı oluşturan üç temel nokta son derece önem
taşır. Bunlar:
– Benzersizlik veya kendine özgü oluş,
– Tutarlılık,
– Değişmezlik veya durağanlıktır.
6
Kişilik (3)
• Bu kavramı oluşturan üç temel nokta son derece önem
taşır. Bunlar:
– Benzersizlik veya kendine özgü oluş,
– Tutarlılık,
– Değişmezlik veya durağanlıktır.
7
Kişilik (4)
Benzersizlik veya kendine özgü oluş
• Benzersizlik veya biriciklik kavramı bireyin davranış ve
tutumlarının diğer insanlardan farklı oluşunu açıklar.
Her birey değişik ve tekdir. Bireylerin diğerlerinden
ayrılan özelliklerinin birleşimi onun kişiliğini oluşturur.
8
Kişilik (5)
Tutarlılık
• Tutarlılık ile ifade edilen şey, farklı ortam ve durumlarda
bile bireyin benzer bir biçimde hareket etmesidir. Yani
iddiacı olan bir kimse her yerde bu tavrını belli eder veya
sınıfta utangaç olan bir kimse aynı şekilde sosyal
yaşantısında veya bir partide de utangaç davranır.
• Bireylerin farklı durumlarda benzer bir biçimde
davranmaları birtakım şartlara bağlıdır.
– durumların benzerlik göstermesi,
– bireyin geçmişteki benzer durumlarda yaptığı davranışlarda
benzer sonuçlara ulaşması veya olumlu birtakım neticelere
ulaşması.
9
Kişilik (6)
Değişmezlik veya durağanlık
• Kişilik her durumda tutarlı ve aynı biçimde ortaya çıkmakla
birlikte, uzun dönemde durağan bir nitelik taşır.
• Yani birey bu tutum ve davranışlarında düzenlilikler
gösterir.
• Bu olayı tıpkı bir dağa benzetebiliriz. Nasıl dağ tabiat
olarak birtakım elementlerden veya minerallerden
oluşuyorsa
ve
bunların
jeolojik
olarak
oranlan
değişmiyorsa, insanın da karakterini tayin eden belirgin
nitelikleri sık değişme göstermez. Ancak nasıl ki tabiat
olayları dağın görünümünü zamanla değiştirebilirse,
kişiliğin görünen özelliklerinde de zamanla değişmeler
olabilir.
10
Kişiliği Belirleyen Faktörler
• Genelde kişilik kalıtım ve çevre arasında olan bir
etkileşim sonucu oluşmaktadır.
• Kişiliğin oluşumunda üç temel faktörün etkisi
bulunmaktadır. Bunlar;
– Biyolojik faktörler
– Kültür
– Sosyal faktörlerdir.
11
Treyt Kuramı (1)
• Kişilik yapısı üzerine yapılan ilk çalışmalarda, bireyin
temel özelliklerini belirten ve devamlılık gösteren bazı
karakteristikleri üzerinde durulmuştur.
• Bunlar arasında en popüler olanlar, utangaçlık,
saldırganlık, uysallık, tembellik, isteklilik, güvenirlilik ve
sakinlik olarak belirlenmiştir.
• Bu karakteristikler, birçok durumda aynı şekilde
devamlılık gösterdiği takdirde bunlara treyt adı
verilmektedir.
• Bunlar bireyin davranışlarını açıklamada kullanılan ve
devamlılık gösteren özellikleridir.
12
Treyt Kuramı (2)
• Bir bireyin treyt sayısı çok fazladır. Dolayısıyla, bilim
adamları
bunların
sayısını
azaltma
çabasına
girişmişlerdir. En azından en temel olanlarını belirlemek
kullanılış açısından büyük kolaylıklar getirecektir.
• Bu amaçla yapılan bir çalışmada temel kişilik treytleri,
birincil treytler adı altında onaltı olarak saptanmıştır.
• Bu onaltı treyt, davranışların düzenliliğini sağlamada ve
bireyin gelecek davranışlarını tahmin etmede önemli rol
oynamaktadırlar.
13
Treyt Kuramı (3)
1.
Çekingen, İhtiyatlı-Sokulgan
2.
Az Zeki-Çok Zeki
3.
Duygularından etkilenen-Az etkilenen, Düzenli
4.
Çekinik-Baskın
5.
Ciddi-Neşeli
6.
Kestirmeci - Bilinçli ve tedbirli
7.
Uysal - Maceracı
8.
Dikbaşlı - Duygusal
9.
Güvenilir - Şüpheci
10. Pratik - Hayalci
11. Doğru, Açık - İçten pazarlıklı
12. Kendine Güvenen - Endişeli, vesveseli
13. Tutucu - Deneysel
14. Gruba bağlı - Kendine güvenli
15. Kontrolsüz - Kontrollü
16. Rahat - Gergin
14
Treyt Kuramı (4)
• Bireyin treytleri kişilik tipleri oluşturmak için
gruplanabilir.
• Böylece belirgin karakteristikler bir araya getirilerek tek
bir kategori oluşturulabilmektedir.
• Bu treytler bir araya getirilerek dört kişilik tipi elde
edilmiştir.
• Buna dört kişilik tipi tezi adı verilmektedir
15
Treyt Kuramı (5)
16
Myers-Briggs Tipi Gösterge (1)
• Dünyada en çok kullanılan kişilik değerlendirme aracıdır.
• Bu insanlara belirli durumlarda genellikle nasıl
hissettiklerini ve nasıl hareket ettiklerini soran 100
soruluk kişilik testidir.
• Verilen cevaplara göre bireyler
–
–
–
–
dışadönük veya içedönük (D veya İ),
algısal veya sezgisel (A veya S),
düşünen veya hisseden (U veya H) ve
yargılayan veya kabul eden (Y
sınıflandırılırlar.
veya
K)
olarak
17
Myers-Briggs Tipi Gösterge (2)
• Dışa dönük (D) ya da İçedönük (İ): Dışadönük bireyler
sempatik, sosyal ve kendini ifade edebilen kişilerdir. İçedönükler
sessiz ve utangaçtırlar.
• Algısal (A) ya da Sezgisel (S): Algısal tipler pratiktirler ve
günlük işler ve düzeni tercih ederler. Detaylar üzerine
yoğunlaşırlar. Sezgiseller bilinç dışı süreçlere itimat ederler ve
“büyük resim”e bakarlar.
• Düşünen (U) ya da Hisseden (H): Düşünen tipler problemlerle
ilgilenirken düşünce ve mantığı kullanırlar. Hisseden tipler kişisel
değerlerine ve duygularına itimat ederler.
• Yargılayan (Y) ya da Kabul eden (K): Yargılayan tipler kontrol
isterler ve dünyalarının düzenli ve yapılandırılmış olmasını tercih
ederler. Kabul eden tipler esnek ve içlerinden geldiği gibi
davranırlar.
18
Myers-Briggs Tipi Gösterge (3)
• Bu sınıflandırmalar, her bir kişinin dört çiftin her
birindeki maddelerle tanımlanması ile, toplam 16 kişilik
tipini tanımlar.
• Örneğin İ/S/D/Y bireyler vizyon sahibidirler. Genellikle
orijinal zekâları vardır ve kendi fikirleri ve amaçları için
kuvvetli güdüleri bulunur. Şüpheci, eleştirel, bağımsız, kararlı
ve genellikle inatçıdırlar.
• D/A/U/Y’ler düzenleyici ve örgütleyicilerdir. Gerçekçi,
mantıklı, analitik ve belirleyicidirler; iş ve mekaniklik
konusunda doğal bir kafaları vardır. Faaliyetleri örgütleme ve
yürütmeyi severler.
• D/S/U/K tip kavramlaştırıcı, yenilikçi, bireysel ve çok
yönlüdür. Girişimci fikirlere çekilirler. Bu kişi zor problemleri
çözmede beceriklidirler ama sıradan görevlerini ihmal edebilir.
19
Myers-Briggs Tipi Gösterge (4)
• MBTG Apple Computer, AT&T, Citigroup, GE, 3M Co.,
birçok hastane ve eğitim kurumu ve hattâ ABD Silâhlı
Kuvvetleri de dahil olmak üzere organizasyonlar
tarafından yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
• Rağbette olmasına rağmen MBTG’nin kişilik ölçeği
olarak geçerliliği konusunda, farklı bulgulara ulaşılmıştır.
• Çoğu bulgu ölçeğin geçerli olmadığını önermektedir.
• Sorunlardan biri ölçeğin bir bireyi tek bir tipe doğru
(yani ya içedönüksünüz ya da dışadönüksünüzdür gibi)
zorlamasıdır.
• İnsanlar belli derecede hem dışadönük hem de içedönük
olabilmelerine rağmen hiç ara derece yoktur.
20
Myers-Briggs Tipi Gösterge (5)
• Söyleyebileceğimiz en iyi şey MBTG özfarkındalığı
artırmak ve kariyer rehberliği sağlamak için değerli bir
araç olabilir.
• Ancak sonuçların iş performansı ile ilgili olmamaya
eğilimli olmasından dolayı yöneticilerin bu ölçeği iş
adaylarına seçim sınavı olarak uygulamamaları büyük
ihtimalle iyi olacaktır.
21
Büyük Beş Kişilik Modeli (1)
• MBTG güçlü destek bulgularından mahrum olabilir ama
aynısını Büyük Beş Kişilik Modeli için söyleyemeyiz.
• Etkileyici sayıda araştırma diğer tüm boyutların temelini
oluşturan ve insan kişiliğindeki belirli farklılıkların
çoğunu kapsayan beş temel boyutun olduğu tezini
desteklemektedir.
22
Büyük Beş Kişilik Modeli (2)
• Dışadönüklük: Dışadönüklük boyutu ilişkilerdeki rahatlık
seviyemizi kapsar. Dışadönükler sokulgan, kendini ifade
edebilen ve sosyal kişilerdir. İçedönükler çekingen, korkak
ve sessizdirler.
• Uyumluluk: Uyumluluk boyutu bir bireyin diğer bireylere
uyma eğilimine işaret eder. Yüksek seviyede uyumlu
bireyler işbirlikçi, sıcak ve güvenilirdirler. Uyumlulukta
düşük puanlar alanlar soğuk, uyumsuz ve muhalif
yapıdadırlar.
• Sorumluluk: Sorumluluk boyutu bir güvenlik ölçeğidir.
Yüksek seviyede sorumlu bir birey sorumlu, düzenli,
güvenilir ve azimlidir. Bu boyutta düşük puan alanlar
dikkati kolay dağılan, düzensiz ve güvenilmez kişilerdir.
23
Büyük Beş Kişilik Modeli (3)
• Duygusal kararlılık: Duygusal kararlılık boyutu -genellikle
tersi anlama gelen nerotiklik tabiri ile adlandırılır- bir
bireyin gerilime dayanma yeteneğine bağlıdır. Olumlu
duygusal kararlılık sahibi bireyler sakin, kendinden emin
ve güvenli kişilik sergilemeye eğilimlidirler. Olumsuz
puanlar alanlar ise sinirli, endişeli, karamsar ve güvensiz
hissetmeye eğilimlidirler.
• Deneyime açıklık: Deneyime açıklık boyutu yeniliğe ilgi ve
yeniliklere çekilme derecesine işaret eder. Oldukça açık
bireyler yaratıcı, meraklı ve artistik olarak duyarlıdırlar.
Diğer uçtaki bireyler ise gelenekseldirler ve kendilerini
aşina olunanda rahat hissederler.
24
Büyük Beş Kişilik Modeli (4)
• Duygusal kararlılıkta yüksek puan alan bireyler daha
düşük alan bireylerden daha mutludurlar.
• Büyük Beş özellik içerisinde, duygusal kararlılık en fazla
yaşam tatmini, iş tatmini ve düşük stres seviyesi ile
ilgilidir.
• Duygusal kararlılık puanları düşük olan bireyler aşırı
tedbirli (sorun veya yaklaşan tehlike işaretleri arar
haldeler) ve özellikle stresin fiziksel ve psikolojik
etkilerine karşı savunmasızdırlar.
25
Büyük Beş Kişilik Modeli (4)
• Dışadönükler işlerinde ve genel olarak yaşamlarında
daha mutlu olmaya eğilimlidirler.
• Onlar içedönüklerden daha çok olumlu duygular
yaşarlar ve bu duygularını daha özgürce ifade ederler.
• Aynı zamanda dikkate değer yoğunlukta kişilerarası
etkileşim gerektiren işlerde daha iyi performans
sergilemeye eğilimlidirler.
26
Büyük Beş Kişilik Modeli (5)
• Deneyime açıklıkta yüksek puan alan bireyler daha az
puan alanlardan bilim ve sanatta daha yaratıcıdırlar.
• Yaratıcılık liderlikte önemli olduğu için deneyime açık
kişilerin etkili lider olma ihtimalleri daha yüksektir.
• Onlar aynı zamanda ikilem ve değişimlerde bu kişilik
özelliğinde daha düşük puan alanlara göre daha
rahattırlar.
• Sonuç olarak deneyime açık insanlar organizasyonel
değişimle daha iyi başa çıkarlar ve değişen ortamlara
daha iyi uyum gösterirler.
27
Büyük Beş Kişilik Modeli (6)
• Uyumlu bireyler uyumsuz bireylerden daha çok sevilirler; bu
da onların neden müşteri hizmetleri gibi kişiler arası ilişkiler
odaklı işlerde daha iyi olmaya eğilimli olduğunu açıklar.
• Onlar aynı zamanda daha işbirlikçidirler, kurallara uyarlar ve
sonuçta daha az iş kazası geçirirler.
• Organizasyonel beklentilerden sapma ihtimalleri daha
düşüktür.
• Uyumluluğun bir dezavantajı kariyer başarısında (özellikle
kazanç açısından) daha alt düzeylerde kalma ile
ilişkilendiriliyor olmasıdır.
• Uyumlu bireyler kötü müzakerecidirler; karşısındakileri
memnun etmekle o kadar meşguldürler ki kendi istek ve
ihtiyaçları için arabulucu olamazlar.
28
Büyük Beş Kişilik Modeli (7)
• Sorumlu bireyler daha uzun yaşarlar çünkü kendileriyle daha
iyi ilgilenebilirler ve sigara içme, alkol alma, uyuşturucu
kullanma ve dikkatsiz araç kullanımı gibi tehlikeli davranışları
daha seyrek benimserler.
• Yine de, belki de çok fazla düzenli ve yapısalcı olmalarından,
sorumlu bireyler değişen ortamlara diğerleri kadar uyum
sağlayamazlar.
• Genellikle performans odaklıdırlar ve eğitim sürecinin
başlarında karmaşık becerileri öğrenmede daha fazla sorun
yaşarlar çünkü öğrenmekten çok daha iyi yapmaya
odaklıdırlar.
• Sonuç olarak sorumlu bireyler daha az sorumlu bireylerden
özellikle artistik olarak daha az yaratıcıdırlar
29
Kendilik Kontrolü (1)
• Kendilik kontrolü bireyin herhangi bir davranışının ortaya
çıkmasında veya sonuçlarında kendisinin belirli bir katkısının
olduğuna inanması şeklinde tanımlanır.
• Bazı insanlar kendilerine olabilecekleri kendilerinin kontrol
edebileceklerine inanır. Örneğin çok çalışırsa ödülleneceğine,
tembellik yaparsa işten atılacağına inanması gibi.
• Bu tip insanlara içsel kendilik kontrolü yüksek olan kişiler
denir (Internal Locus of Control).
• Bazılarına da dışsal kendilik kontrollü kişi denir (External
Locus of Control). Bunlarda her işi kendi dışındaki faktörlere,
şans ve kadere bağlarlar. Yani bireyin başına gelen olaylarda
kendisinin değil, şans ve kaderin etkili olduğuna inanır.
30
Kendilik Kontrolü (2)
• İçsel Kendilik Kontrollü Kişileri Dışsal Kendilik Kontrollü
Kişilerden Ayıran Özellikler
• Bilgi Edinme Süreci: İçsel kişilikli tipler bilgi edinmek için daha
çok çaba harcayan, edindikleri bilgilerden daha az tatmin olan,
ancak bilgiyi derleme ve kullanmada daha başarılı olan
kimselerdir.
• İş Tatmini: İçsel kişilikli tipler işlerinden daha çok tatmin olan,
tatmin düzeyi yüksek daha az yabancılaşan ve ilişkilerinde çok
katı olmayan insanlardır.
• Başarı: İçsel kişiler, öğrenme ve sorun çözme gibi işlerde daha
başarılı ve bu başarının bireyi kendi arzu ettiği ödüllere
götürdüğü ortamlarda daha çok çalışan ve çaba gösteren
insanlardır.
31
Kendilik Kontrolü (3)
• İçsel Kendilik Kontrollü Kişileri Dışsal Kendilik Kontrollü
Kişilerden Ayıran Özellikler
• Kendilik Kontrolü, Riske Girme ve Anksiyete (Endişe): İçsel kişilikli
insanlar kendini daha çok kontrol altında tutabilen,
duygularını frenleyebilen, daha dikkatli, tedbirli ve daha az
riske giren daha az vesveseli tiplerdir.
• Güdüleme, Beklentiler ve Sonuçlar: İçsel kişiler yaptıkları işlerden
daha çok güdülenebilen, yaptıkları işlerle başına gelenler
32
Otoriter Kişilik
• Otoriter kişilik örgüt içinde çalışan insanlar arasında bir
statü ve güç farklılığının olmasına inanan kişidir.
• Çok otoriter bir kişilik tipi çok katı kuralları olan,
insanları yargılayan, kendinden üstte olan kişilere farklı
görünmeye çalışan, ancak altındakileri ezen, güvenilir
olmayan, değişmeye direnç gösteren kişidir.
• Bu tür kimseler verilen emrin sonunda olumsuz bir takım
sonuçların ortaya çıkacağını bilseler bile bunu yönetici
veya üstle tartışmazlar.
33
Makyavelizm
• Makyavellenist özelliği yüksek olan kişi pragmatiktir,
duygusal mesafeyi korur ve sonuçların araçları mubah
kıldığına inanır.
• Başkalarını kullanan, daha çok kazanan, daha az ikna
edilebilen ancak başkalarını ikna edebilen kişidir.
• Bu nitelikli kişiler içinde bulundukları duruma göre
hareket ederler yani yüz yüze konuşulan durumlarda
daha başarılıdır.
• Bu tip kişiler eğer işyerinde bir pazarlık durumu söz
konusuysa örneğin, toplu iş sözleşmelerinde veya
kazananlara önemli bir ödül vadedildiğinde daha üretici
ve başarılı olabilirler.
34
Öz Denetim (1)
• Öz denetim bir bireyin kendi davranışlarını dışsal,
durumsal etkenlere göre ayarlayabilme kabiliyetine işaret
etmektedir.
• Öz denetimi yüksek olan bireyler davranışlarını dışsal,
durumsal etkenlere ayarlamada dikkate değer seviyede
uyumluluk göstermektedir.
• Dışsal işaretlere üst seviyede duyarlıdırlar ve farklı
durumlarda farklı davranabilirler.
• Yüksek öz denetimciler kendi özel kişilikleri ile toplum
içerisinde gösterdikleri kişilikleri arasında dikkate değer
farklılıklar sergileyebilirler.
35
Öz Denetim (2)
• Bulgular yüksek öz denetimcilerin diğerlerinin
davranışlarına daha yakın ilgi gösterdiklerini ve uyum
göstermede daha yetkin olduğunu göstermektedir.
• Aynı zamanda daha fazla performans değerlendirme
puanları almakta, daha yüksek ihtimalle lider olarak
ortaya çıkmakta ve organizasyonlarına daha az bağlı
olmaktadırlar.
• Buna ek olarak, yüksek öz denetimci yöneticiler
kariyerlerinde daha hareketli olmaya eğilimli, daha fazla
terfi alan ve bir kurum içerisinde merkezi konumlar
edinmeye yatkındırlar.
36
A ve B Tipi Kişilik (1)
• A Tipi kişilikli biri saldırgan bir tutumla kronik bir
şekilde sürekli daha ve daha az zamanda, daha ve daha
fazla başarmak ve gerekiyorsa, diğer şeylerin ona engel
oluşuna veya diğer kişilerin ona karşı çabalarına da karşı
koymak için bir gayret içindedir.
• A Tipi kişilikliler aşağıdaki özellikleri sergilerler:
–
–
–
–
–
Her zaman hareket halindedirler, yürürler ve hızlı yerler
İşlerin çoğunun ilerleme hızı konusunda sabırsız hissederler
Aynı iki veya daha fazla şeyi düşünmeye ve yapmaya çalışırlar
Boş zamanlarıyla başa çıkamazlar (onlara göre değildir)
Sayılara takıntılıdırlar, edindikleri her şeyin kaç tane veya ne
kadar olduğu üzerinden başarılarını ölçerler
37
A ve B Tipi Kişilik (2)
• B Tipi A Tipinin tam tersidir, nadiren vahşice artan
sayıda şeyleri elde etme veya daima azalan bir zaman
süresi içinde bitmeyecek gibi artan olaylar dizisine
katılma arzusu ile yanıp tutuşurlar.
• B Tipleri hiçbir zaman zamana karşı yarışıyomuş hissi ve
o hissin yanında gelen sabırsızlık duygusundan dolayı
ıstırap
çekmezler,
suçluluk
duymadan
rahat
davranabilirler ve buna benzer tutum ve davranışları
vardır.
38
A ve B Tipi Kişilik (3)
• A Tipleri hızlı çalışırlar, çünkü niceliği niteliğin üzerinde
tutarlar.
• Yönetimsel konumlarda rekabetçiliklerini uzun saatler
çalışarak gösterirler ve nadiren denilmeyecek sıklıkta, yeni
sorunlar için kötü kararlar alırlar.
• Ortamlarındaki belirli zorluklara karşılık verirken seyrek
olarak değişim gösterirler; bu yüzden davranışlarını tahmin
etmek B Tiplerinin davranışlarını tahmin etmekten daha
kolaydır.
• İş görüşmelerinde A Tipleri B Tiplerinden daha iyidirler çünkü
onlar yüksek güdü, yeterlilik, girişkenlik ve başarı
motivasyonu gibi istenen özelliklere sahiplermiş gibi
değerlendirilmeye daha yatkındırlar.
39
Kaynakça
•
•
•
Özkalp, Enver ve Çiğdem Kırel (2013); Örgütsel Davranış, 6. Baskı, Ekin
Kitabevi, Bursa
Robbins, Stephen P. ve Timothy A. Judge (2013); Örgütsel Davranış, (Çev.:
İnci Erdem), Nobel Yayıncılık, Ankara.
Sabuncuoğlu, Zeyyat ve Melek Vergiliel Tüz (2013); Örgütsel Davranış, 5.
Baskı, Alfa Basım Yayım, Bursa.
40
Teşekkür Ederim
Sağlıklı ve mutlu bir hafta
geçirmeniz temennisiyle, iyi
çalışmalar dilerim…
41