Transcript Хичээлийг татаж авах.

1921/
1921-1940 ОНЫ УРАН
ЗОХИОЛ
/Хувьсгалт
уран зохиол/
ТУХАЙН ҮЕИЙН НИЙГЭМ УЛС ТӨРИЙН
БАЙДАЛ
УРЛАГ УТГА ЗОХИОЛЫН ТӨЛӨВ
Аливаа улс орны соёл урлаг, уран зохиолын түүхэн хөгжлийг
судлахдаа нийгмийн байгуулал, түүхэн цаг үетэй нь холбож үзэх нь нэн чухал.
XIX зууны сүүл, XX зууны эхэн үеийн Монголын нийгэм цаг үе,
гадаад дотоод байдал нь бүхэлдээ хувьсгалт өөрчлөлт, шинэчлэл хүчтэй
өрнөсөн хөгжил хөдөлгөөнтэй онцлог үе байсан. Үүнд:
1. Испани, Голланд, Англи, Франц зэрэг орны колони байсан латин амеркийн
бүс нутагт үндэсний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн амжилтан
хүрсэн.
2. Хими физикийн салбар шинжлэх ухааны шинэ нээлтүүд үйлдвэрлэлд
нэвтэрсэн.
3. Эдийн засгийн хөгжлийн хувьд Америк, Англи, Франц манлайлах болсон.
4. 1914-1918 онд дэлхийн II дайн дэгдэж, дайн дуусахаас нэг жилийн өмнө буюу 1917
онд Орос оронд Октябрийн хувьсгал ялсан нь дэлхийг донсолгосон үйл явдал болсон.
5. 1911 оны намар Хятадын тариачдын бослогоор Манж Чин улс унаж, Дундад иргэн
улс байгуулагдсан ч 1919 оны хавар иргэний дайн гарсан. Дотоодын энэхүү хэцүү
байдлыг ашиглан ХХ зууны эхэн үед Азид хамгийн анхны үйлдвэржсэн орон болох
Япон Хятад руу довтолж 1937 он гэхэд Хятадыгбүхэлд нь эзэлсэн.
Гадаад нөхцөл байдал ийм хурцадмал үед Монгол оронд ч
харь Манжийн эрхшээлээс гарах гэсэн оролдлого, бослого
хөдөлгөөн удаа дараа гарч, цаашид Манжийн эсрэг тэмцэл хүчтэй
өрнөсөөр 1920-иод оны эхэнд нийгмийн идэвхтэй бүлэглэлүүд
байгуулагджээ. Үүний нэг илрэл нь 1919 оны намар Хятадын
генерал Сю Шүжан Монголын автономитыг унагах үед Бодоо
Консулын дэнжийн нууц бүлгэмийг үүсгэн байгуулжээ.
Тухайн үед байгуулагдсан бүлгүүд нь дотоодоо Богд хааны
тусламж, гадаад талдаа зөвлөлт орос улсын дэмжлэгтэйгээр эрх
чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэх болсон.
1921-1940-өөд оны монголын утга
зохиолын хэл, уламжлалт гоо зүй
уран сайхны сэтгэлгээнд шинэчлэл
хийсэн Д.Нацагдоржийн бүтээлүүд
нь хэл, төрөл, хэлбэр, үзэл санаа,
дүрслэл уран сайхны аль ч талаараа
голлох үүрэг гүйцэтгэж, чухал нөлөө
үзүүлсэн юм.
Х У В Ь С ГА Л Т У Р А Н З О Х И О Л Ы Н Х Ө Г Ж И Л Д Ц А Г
Ү Е Т Э Й ГЭ Э ХОЛ Б О О Т О Й ГО О Р Н Ө Л Ө Ө Л С Ө Н Х ЭД
Х ЭД Э Н Х Ү Ч И Н З Ү Й Л С БА Й В
эерэг тал нь:
1.
Сөрөг тал нь:
Ард түмэн бичиг үсэгтэй
болж эхэлсэн.
2.
1.
устгасан.
Шинэ сэхээтнүүд европын
үрийг тарьсан.
3.
2.
Орос улстай мэргэжилтэн
солиоцсон
4.
Төр
засгийн
нийгэм цаг үеийн ололт
амжилт нь эерэг нөлөө
үзүүлсэн.
Их хэлмэгдүүлэлт
явагдсан.
3.
бодлого
Үндэсний соёлыг
Нэг хүнийг дахин шүтэх
үзэл ноёрхсон.
Х У В Ь С ГА Л Ы Н Д У У
Ард түмнээс эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцлийг
õóóð÷ Ãàâàð,äóó÷ Ãîìáîæàâ ìºí ×èìýääîðæ, Áÿìáàà,
явуулж байсан ширүүн тулалдаан дунд шинэ утга
Íàâààíæàâ íàðûí çýðýã àâúÿàñòíóóä îðîëöîí “Øèâýý Õèàãò”
зохиол үүсэхдээ ардын аман зохиолын яруу
äóóã çîõèîæýý. Шивээ хиагт дуунд:
найргийн хэлбэрээр ардын дууны баялаг
Шивээ хиагтыг авàхад
уламжлалаар хөгжижээ. 1921 онд ялсан ардын
Шилэн дэнлүү хэрэггүй
хувьсгал нь Шивээ хиагт, Магнаг үсэгтэй туг, Улаан
Шийдэж ирсэн гаминг
туг, өвгөн Лувсан хуурчийн зохиолсон “Агаараар
Ширмэн бөмбөгөөр сөнөөв
нисдэг аэроплан” зэрэг дуунууд орно.
Дөрвөлжин сүмийн үүдэнд
1921 îíû 3-ð ñàðûí 18-íä àðäûí æóðàìò öýðýã
Øèâýý Õèàãò õîòûã õàðü õÿòàäûí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ
÷ºëººëñºí õóâüñãàëûí àíõíû ò¿¿õò ÿëàëòûí îðîé áºãòºð
Äàìäèíñ¿ðýíãèéí äàðãàëñàí ïóëåìёíòын ñóìàíãèéõàí õóó÷èí
äóóãàà îðõèæ õóâüñãàëûí äóó çîõèîõîîð ñàíàë íýãäýí
Дөрвөн пулемонт зоогоод
Дүрэмгүй муусайн гамиг
Дөтийн замаар тонилгов
МАГНАГ ҮСЭГТЭЙ ТУГ ДУУ
Аðäûí æóðàìò öýðýã Íèéñëýë õ¿ðýýã ÷ºëººëºõººð ÿâàõ çàìäаа “Ìàãíàã ¿ñýãòýé òóã” дууг
зохиожээ. “Ìàãíàã ¿ñýãòýé òóã” дуунд:
Магнаг үсэгтэй тугийг ээ
Магнай дээрээ мандуулсан юм аа хө
Мандаж баршгүй гамин чандрууг
Магад үнэнээр дарсан юм аа хө
Ай хө зэ хө
Ардын намын журамт цэрэг ээ хө
Тодхон үсэгтэй тугийг ээ
Толгой дээрээ мандуулсан юм аа хө
Тоолж баршгүй гамин чандрууг
Тойрч бүслээд дарсан юм аа хө

УЛААН Т УГ
“Óëààí
òóã” äóóã çîõèîõîä õóâüñãàëûí ¿éë õýðãèéí òóëãûí ÷óëóóã òàâèëöñàí òºäèéã¿é, ìîíãîëûí øèíý ¿åèéí õºãæìèéí
óðëàãèéã ¿íäýñëýñýí Ì.Äóãàðæàâ îðîëöæýý. Улаан туг дуунд:
Улаан тугийг мандуулаад
Улсын сүрийг бадруулаад
Урвасан хулгай Найданванг
Уухай хийгээд дарсан юм аа хө
хэмээн түүхэн хүний нэрийг дурдсан болон
Шар тугийг мандуулаад
Шашны сүрийг бадруулаад
Шавь нар болсон бандь нар бид
Шамбалын дайнд мордов оо хө
хэмээн дуулснаас үзхэд энэ дуу нь хувьсгалын эрх ашигаас уравсан Найдан ван болон энэхүү хувьсгалд оролцож
яваа ч чухам учрыг нь үл ойлгосон лам сүсэгтэн цэргүүд “Шамбалын дайнд ”оролцож явна хэмээн итгэж байгаа
зэргээс Хиагтыг ялсны дараа журамт цэрэг хүрээг эзлэхээр явах замдаа зохиосон болох нь харагдаж байна.
Ýäãýýð äóó õóâüñãàëûí øèíý ¿çýë ñàíààãààðàà òýð ¿åä ýðñ ÿëãàð÷ àðä
ò¿ìíèéã õóâüñãàëûí ¿éëñò óðèàëàí äóóäàæ áàéëàà. Òýãýõäýý “Õóâüñãàëûí àíõíû
äóóíóóä íü øèíý óòãà ñàíààã õóó÷èí õýëáýðýýð èëýðõèéëñýí àíòèòåçèéí õóóëèàð
çîõèîãäñîí áºãººä /Ø.Ãààäàìáà 1964/ “Øèâýý Õèàãò”äóóã àíõ “Õ¿ðýë сүмийн
үүдэнд хүжээ тавиад мөргөнө” õýìýýõ õóó÷èí äóóíû àÿ ø¿ëãèéí õýëáýðèéã
äóóðàéëãàí çîõèîñîí áîë “Ìàãíàã ¿ñýãòýé òóã”, “"Арван өнгийн цэцэг” гэдэг
дууны аяаар зохиогдсон бол “Óëààí òóã” çýðýã àðäûí æóðàìò öýðãèéí æàãñààëûí
äóóã “Дүнжин гаравын ард ”äóóíаас óëàìæëàë áîëгон зохиожээ. /Д.Цэдэв
“Монгол яруу найргийн уламжлал шинэчлэл” Уб.1974 тал.150-154/
А ГА А Р А А Р Н И С Д Э Г А Э Р О П Л А Н Д У У
Агаараар нисдэг аэроплан дуу нь 1921 онд алдарт хуурч Лувсан
зохиожээ. Гол санаа нь ардын журамт цэргийн сүр хүч түүний
байлдааны хүчит шинэ техникийг иагтсан байна. Тухайлбал:
Агаараар нисдэг аэроплан нь
Ардын намын журамт цэргийн зэвсгээ
Алимад муусайн гамин чандрууг
Алдалгүй сөнөөн дарсан юм аа хө
хэмээн дуулдаг.
Зураач Ү.Ядамсүрэн “Лувсан хуурч” 1968 70х 50 см
Я Р У У Н А Й РА Г / 1 9 2 1 - 1 9 4 0 /
Õóâüñãàëò óðàí çîõèîëûí ¿åèéí ÿðóó íàéðàã нь äàðààõ òºðºë
àíãèëëààð õºãæèæ áàéñàí õýìýýí òîéìëîí ¿çýæ áîëîõ þì. ¯¿íä:
1. Óõóóëãûí ø¿ëýã
2. Øîã õîøèí ø¿¿ìæëýëò ø¿ëýã
3.Óëñ òºð, èðãýíèé ÿðóó íàéðàã
4.Óòãà óÿíãûí ÿðóó íàéðàã
 Хóâüñãàëò äóó àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí ãàë äóíä õàìò òºðñºí áîë ÿëàëòûã öààøèä
ã¿íçãèéð¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõ ÿâöàä óõóóëãûí ø¿ëýã øèíý ÿðóó íàéðãèéí òºðºë ç¿éëèéí íýã áîëîí
õºãæиæýý. Åð íü óõóóëãûí ø¿ëýã òóõàéí öàã ¿åèéí íèéãìèéí çàõèàëãààð áè÷èãäýæ áàéñàí
áºãººä à÷ õîëáîãäîë íü ºíºº öàãò áóóðñàí ãýæ õýëæ áîëíî.
 Óõóóëãûí ø¿ëýã íü óðàí ñàéõíû çîðèëòîîñîî èë¿¿ãýýð óðàí ¿ãèéí õ¿÷ýýð ó÷èð çîðèëãûã
îéëãóóëàí ñóðãàìæëàõ, óõóóëàí ñýíõð¿¿ëýõ, òýãэсíýýð óíøèã÷ îëîí ò¿ìýíä õóó÷íû õîöðîãäëûã
èë÷ëýí õóâüñãàëûí çîðèëòûã óõàìñàðëóóëàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéâ.
Óõóóëãûí ø¿ëýã íü ìîíãîëûí õóó÷èí ÿðóó íàéðàãò áàéñàí ñóðãààëûí çîõèîëûí óëàìæëàëûã øèíý
àãóóëãà ä¿ðñëýëýýð øèíý÷èëñíèé ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí þì. Òýãýõäýý õóó÷èí ñóðãààëûí çîõèîëóóä
àæ òºðºõ ¸ñ, õ¿íèé ¸ñ ç¿éí òàëààð åðºíõèéëºí õèéñâýðëýñýí ñóðãààë íîìëîëûí øèíæòýé áàéñàí
áîë øèíý öàãèéí óõóóëãûí ø¿ëã¿¿ä íü òîäîðõîé àìüäðàëûí ä¿ðñëýë, èë òîä óðèà òóíõàãèéí
àÿñòàéãààðàà îíöëîã þì.
Ухуулгын
яруу найргийн òîìõîí òºëººëºã÷èä íü èõ çîõèîë÷
Ä.Íàöàãäîðæ, Ñ.Áóÿííýìýõ íàð áàéëàà. ¯¿íèéã ä¿ãíýæ àêàäåìè÷ ïðîôåññîð
Õ.Ñàìïèëäýíäýâ “Ñ.Áóÿííýìýõèéí óõóóëãûí ø¿ëã¿¿ä óëñ òºðèéí ñýäýâòýé óðèà
òóíõàãëàëûí àÿñòàéãààðàà ÿëãàð÷ áàéñàí áîë, Ä.Íàöàãäîðæèéíõ óðàí õýëëýã,
òîäîðõîé ä¿ðñëýë, øîã àÿñ á¿õèé ýð¿¿ë ýíõèéí ñýäýâòýé áàéâ” ãýæ áè÷ñýí
áàéíà. /1994/
Аливаа хүний болоод нийгмийн амьдралын сайн сайхан байхад
шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэх нэгэн чухал хүчин зүйл бол ямар нэгэн өвчин
зовлонгүй эрүү саруул байх явдал юм. Хувьсгалаас өмнөх үед нийгэм
нийтийг хамарсан элдэв өвчин их байж хүн ам түүнд олноороо нэрвэгдэж
байсан нь бодит түүхэн үнэн мөн бөгөөд үүнээс нийгэм нийтийг
ангижруулахад шинэ цагийн боловсон эмнэлэг онцгой үүрэгтэй байв. Энэ
ухаарлыг хүмүүст бий бологохын тулд зохиогдсоноороо энэ бүтээл
ухуулгын гэсэн нэр томъёонд хамаарагддаг. Харин энэхүү ухуулгыг шүлгээр
илэрхийлэхдээ дүрслэлийн ямар аргыг яаж илэрхийлсэн нь уран сайхны тал
болох бөгөөд өдгөө бид энэ талаас нь авч үзэх учиртай юм.
Түүний “Эрүүл ба жаргал” шүлгийн төгсгөлд:
Жаргалыг хүсвэл
Эрүүлийг хүс
Эрүүлийг хүсвэл
Эмнэлгийг хүс
гэсэн нь яах аргагүй “ухуулга” юм. Ухуулгын энэхүү гол санаагаа зохиолч яаж гаргав гэвэл
“Жаргал” гэсэн үгийн “Жаргалан” хэмээн сэтгэлд нийцтэй уянгалаг аястай болгон өөрчилжээ.
Жишээ нь:
Жаргалан жаргалан жаргалан
Энэ ертөнцийн түмэн жаргалан
Түүний дотроос чухам жаргалан
Эрүүл энхийн нэгэн жаргалан
хэмээсэн хэсэгт “Жаргал” гэдэг үгийг гурвантаа давтсан нь уг үгэндээ улам илүү хүч оруулан
тэрхүү жаргалангийн зүгт уншигчийн анхаарлыг хандуулан татаж байна.
 Энэ үеийн шүлгүүдийг харахад õóó÷èí á¿ä¿¿ëýã õîöðîãäëûã ø¿¿ìæëýí
¿ç¿¿ëæ, øèíý ¸ñûã áàõäàí ñóðòàë÷ëàõ ø¿ëýã èõýýð ãàðàõ áîëæýý. Үүний нэг
илрэл нь өнãºðñºí áà ºíººãèéí àìüäðàëûã çóðàã÷ëàí ¿ç¿¿ëñýí Д.Íàöàãäîðæèéí
“Õóó÷èí ìîíãîë-Øèíý ìîíãîë” /1935/, Ò.Äý÷èíãóíãààãèéí “Áè÷èã îþóí” /1936/,
×èìèäèéí “Ãèø¿¿í ìèíèé ¿ëãýðèéã òîëèëíî óó” /1936/, çýðýã ø¿ëã¿¿äýä ýðäýì
ñî¸ëûí ò¿ëõ¿¿ð áîëñîí õýë áè÷ãèéí áîëîâðîëûã ýðõýìëýõ, àðä ò¿ìíýý
ãýãýýð¿¿ëýõ èõ õýðýãò ç¿òãýõèéí ó÷èð утга, øèíæëýõ óõààíä øàìäàõ çýðýã
îëîí àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéëàà.
Ä.Ñýíãýý øèíý óðëàãèéã ñóðòàë÷èëæ “Ãýðýëò òóÿà” /1935/, Ë.ÖýíäÎ÷èð áèåèéí òàìèðûã ñóðòàë÷èëæ “Ãàâøãàé áèåèéí òàìèð÷èä” ø¿ëãýý áè÷æýý. ̺í
çàëóó ¿åèéíõíий õ¿ì¿¿æèë, ñî¸ëæèëò, íèéãýìäýý ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã îëîí òàëààñ
ºðãºí õ¿ðýýíä òàâüæ áàéñàí íü óõóóëãûí ø¿ëýãò íýãýí øèíý ºã¿¿ëýìæ áîëñíûã
òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé болов уу.¯¿íä:
хàéðàí áàãà íàñàà õàðàíõóé ìóíõàãààð
ºíãºð¿¿ëýõã¿é óõààí ýðäýìä ñóðàëöàõûã óðèàëñàí “Õàéðò áàãà íàñàà” /1937/, эðõ
÷ºëººãºº
õàìãààëæ
¿íäýñíèé
áàéäëàà
áàäðààõàä
àíõààðàõûã
÷óõàë÷èëñàí
Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “Ñàíóóëãà” /1937/ Ä.Ñýíãýýãèéí “Àðèóí çàìààð àäèëõàí
õºãæüå” Ñ.Äàøãîìáûí “Çàëóó íºõºä áà çàëóó÷óóäûí ýâëýë” Æ.Øàãäàðñ¿ðýíãèéí
“Ø¿ëýãëýë” çýðýã íýëýýä ø¿ëýã ãàð÷ýý. Ийнхүү 1930-ààä îíû ¿å хүртлээ
óõóóëãûí ø¿ëýã áèå äààñàí áàéäàëòàé õºãæñºí байна.
Ш О Г Х О Ш И Н Я Р У У Н А Й РА Г
 1920-1930-ààä îíû ÿðóó íàéðàãò õóâüñãàëûí äóó óõóóëãûí
ø¿ëãèéí ýí çýðýãöýý øîã õîøèí ø¿¿ìæëýëò ø¿ëýã òîäîðõîé ÷èãëýëýýð
õºãæèëòèéã îëñîí áàéíà. ¯¿íèé íýã äýõ ¿íäñýí ÷èãëýë íü õóó÷íû õàð
øàð ôåîäîë íî¸ä, ìÿíäàã òóøààëòàí íàðûí áóðàíã¿é øèíæ àâèëãàã÷
÷àíàðûã èë÷ëýí øèíý àõóé ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ øîîëîí ø¿¿ìæëýõ, àðäûí
õóâüñãàëààð óíàãààãäàæ ýðõ ìýäýë ÿìáà õýðãýì зэргэмýý àëäñàíäàà
õàðàìñàí ãàøóóäàæ ºøèðõºí òýìöýõ àð÷ààã¿é áàéäëûã èë÷ëýí ãàðãàæ
æèãø¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéæýý.
¯¿íèé äýýæ íü ìîíãîëûí õóâüñãàëûí óðàí çîõèîë÷äûí á¿ëãýìèéí àíõíû
òàéëàí áîëîõ 1929 îíä ãàðñàí “Óðàí ¿ãñèéí ÷óóëãàí” öîìèðëîãò
õýâëýãäñýí Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “Ãýëýí áà ãýðãèé” Á.Ðåí÷èíèé “Øàð
õóâàëç íàðò” Ä.×èìýäèéí “Ôåîäëûí ¿ã” çýðýã øîã õîøèí ø¿ëã¿¿ä þì.
Ýäãýýð ø¿ëãèéã ò¿ðæ 1930 îíû ¿åýñ Ä.Íàìäàãèéí “Òýä õ¿ðýý ýðãýæ,
õ¿ðä ýðã¿¿ëýõäýý” /1934/ Øè.Àþóøèéí “ªâãºí ôåîäëûí ¿ã” /1935/ çýðýã
íýëýýä øîã õîøèí ø¿ëýã ãàðñàí áàéíà.
Ýíý ¿åèéí øîã õîøèí ø¿ëãèéí õî¸ðäàõü ÷èãëýë íü ýõ îðíûхоо
òóñãààð
òîòíîëä
çàíàëõèéëæ
áàéñàí
ßïîíû
õàðãèñ
ò¿ðýìãèéëëèéí ìºí ÷àíàð, ¿íýí í¿¿ð öàðàéã èë÷ëýõýä
çîðèóëàãäñàí íü íèéãýì ò¿¿õ-öàã ¿åèéí òóñãàë áîëæ áàéëàà.
¯¿íä:
Ã.Æàìúÿàíû
Ñ.Ìèíæ¿¿ðèéí
“ßïîí
“Øóíàõàé
õýìýýõ
äàéí,
ò¿ðýìãèé”
øóäàðãà
äàéí”
/1933/
/1939/
Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “ßïîíû ñàìóðàé” /1939/ çýðýã ø¿ëã¿¿äèéã
íýðëэж болох юм.
Энэ үеийн шог хошин шүүмжлэлт шүлгийн төрөлд Д.Нацагдоржийн бүтээл
томхон байр эзэлдэг. Үүний сонгодог жишээ нь “Шог шүлэг” хэмээх зохиол юм.
Хувьсгалын эхэн үед нийгмийн хоцрогдол болж байсан феодлын аж төрөх ёсны
өргөн зураг гэмээр энэ шүлэгт:
Хаад ноёд торго дурдан эрнэ
Хамба лам мяндаг цол эрнэ
Хатад авхай сайхан өнгө эрнэ
Харц ардууд эрх чөлөөг эрнэ
гэж хуучин нийгмийн төлөөлөгчдийн ойр зуурын амин хувийн ашиг завшаан
хөөцөлдсөн дүрийг харуулжээ. Мөн ард түмэн эрх чөлөөг хүсч, залуучууд
эрдэм боловсрол хөгжил дэвшилд шамдан улс орныхоо төлөө санаа тавьж байгааг
илэрхийлсэн нь шүлгийн шог санааг иргэний бадрангуй аястай болгож байна.
УЛС ТӨР ИРГЭНИЙ ЯРУУ
НАЙРАГ
 1920-30-аад оны яруу найрагт улс төр, иргэний яруу найраг бие даан
түлхүү хөгжсөн бөгөөд шинэ монголын яруу найраг нь хувьсгалын дуу
“Шивээ хиагт“-аар эхэлсэн бол улс төр иргэний яруу найраг нь С.
Буяннэмэхийн “Ардын намын анхны шүлэглэл”/1921/ холбоо магтаалаар
гараагаа эхэлжээ. Үүний дараагаар С.Буяннэмэх “Ардын намын анх мандсан
зэрэг аливаа хэргийг товчлон шүлэглэсэн хураангүй шүлэглэл”/1925/,
“Ардын намын яруу түүх”/1933/ зэрэг холбоо шүлгүүдээ бичсэн юм. Намын
дууллыг С.Буяннэмэх онцгой анхаарч бичиж байсан нь ардын намын анхны
гишүүн, анхны партизаны нэг, хувьсгалын хэрэгт эхнээс нь оролцож тууштай
тэмцэж, энэхүү үйл явдлын амьд гэрч түүх нь болсныхоо хувьд ард түмэндээ
үнэнийг ойлгуулахыг хичээж байсантай холбоотой юм.
1920-1930-аад оны улс төр-иргэний яруу найрагт баяр ёслол, тэмдэглэлт ой, түүхт
явдалтай холбогдсон шүлэг томхон байр эзлэдгийг манай яруу найрагт гарсан тусгай
үзэгдэл ч гэж үзэж болох талтай. Үүнийг бид Дууч Доржийн “Арван хоёр жил” /1931/,
Ө.Чимэдийн “Намын их хурал” /1934/, Ц.Цэдэнжавын “Түүхт өдөр” /1937/ зэрэг шүлгээс
харж болно. Мөн хувьсгалын удирдагчид, тэдний үзэл санаа, үйл хэрэг, монголын
хувьсгалын ялалтад Октябрийн хувьсгалын үзүүлсэн нөлөө зэрэг хоорондоо гинжин
холбоотой түүхэн хэрэг явдлууд улс төр иргэний яруу найргийн бас нэгэн өвөрмөц
дүрслэгдэхүүн болсныг түүхэн цаг үетэй нь холбон үзэх нь зохистой юм. Энэ чиглэлийн
бүтээлийн дээж нь Д.Нацагдоржийн олонд алдаршсан “Октябрь” /1931/ шүлэг юм.
ОКТЯБРЬ
Нэг мянга есөн зуун арван долдугаар онд ертөнц дээр алдарт Октябрийн хувьсгал
мандаж
Энэ өдрийн наранд vйлдвэрчин тариачны алх хадуур өндөр өндөр гялалзав
Уралын баруун этгээдийг гэнэт улаан туг бvрхээд дарлагдсан ардуудын сэтгэлийг
хөдөлгөв
Зөвлөлт засаг тогтнож ертөнцийн чих нvдэнд хувьсгалын дуу, гэрэл зэргээр тусав
Үүнийг түрж С.Буяннэмэх “Октябрийн хувьсгал”/1936/,
Т.Нацагдорж “Октябрь”/1935/, “Октябрийн улаан туяа”/1937/, М.Чимид
“Улаан наран”/1937/ нарын шүлэг гарчээ. Нөгөө талаар октябрийн хувьсгал
ардын хувьсгалын тухай дүрслэл нь эдгээр хувьсгалын удирдагч В.И.Ленин,
жанжин Д.Сүхбаатар нарын дүрийг дүрслэхдээ гинжин холбоотой байсныг
тэмдэглэх нь зүйтэй мэт санагдана. Ийнхүү улс төр иргэний яруу найрагт
В.Лениний дүрийг дүрслэхдээ нэг талаас түүний эгэл жирийн байдал, хүнлэг
чанар, нөгөө талаас түүний сургаалын үзэл санаа, үйл хэргийн ялалт нөлөөг
гаргахад голчлон анхаарч байв. Энэхүү дүрслэл нь ардын хувьсгалын дуунуудад
анх тусгалаа олж улмаар ухуулгын шүлэгт томхон байр эзлэсэн бөгөөд энэ нь
тэлэн өргөжсөөр улс төр иргэний яруу найргийн нэгэн томхон өгүүлэмж
болсон нь харагддаг.
С.Буяннэмэх “Ленин”/1935/ шүлэгтээ :
Цаглашгүй ухаан онолт ердийн их багш
Ертөнцийн ёсны цагийг эзлэсэн эрдмийн их сартвахи
хэмээн дүрслэсэн бол Т.Нацагдорж “Ленин” шүлэгтээ:
Оюун төгс Ленин багшийн сургаал
Орон дэлхийн түмний замыг заагч
гэж бичжээ. Мөн Г.Навааннамжилын “Лениний дурсгалын өдөр” шүлэгт
Лениний үзэл санаа, түүний сургаалын хүч чадал, үлэмж нөлөөг тунхаглан
зарлаж, суртчилан ухуулсанаараа нэгдмэл нэгэн санаанд зангидан өгчээ.
УТГА УЯНГЫН ЯРУУ НАЙРАГ
1920-1930-аад оны үеийн яруу найрагт утга уянгын яруу найраг үүсэл
хөгжлийн гараагаа монгол эх орноо магтсан байгалийн уянгаар эхэлсэн
түүхтэй. Үүний илрэл нь Д.Нацагдоржийн олонд алдаршсан “Миний
нутаг” /1933/ найраглал юм.
1930-аад оны байгалийн уянгын шүлэг нь Дашням “Говь”/1931/, М.Ядамсүрэн
“Хавар”/1934/, С.Буяннэмэх “Өвлийн дундах үзэсгэлэн”/1935/, С.Дашдэндэв
“Бороо”/1936/, Ц.Цэдэнжав “Говь”/1936/, Г.Сэр-Од “Өвлийн нэгэн өглөө”/1937/, Ч.Чимид
“Өвөл цаг”/1939/ зэрэг олон шүлгээр хөгжилтийн алхамаа хийсэн байна. С.Буяннэмэх
“Өвлийн дундах үзэсгэлэн” шүлэгтээ:
Тунгалаг мөрөн толь мэт царцаж
Буурал хад түүний дээрээс өнгийнө
Хайлаас мод хажуу талд нь сэрвийж
Цасан цацаг салаа бүрд нь навсайна
гэж өвөл цагийн байгалийн намуун сүрлэг бөгөөд өнгөлүүн зургийг сэтгэлд буутал
дүрсэлжээ.
Олонхи шүлэгт байгалийг дүрслэх зураглалын арга өргөн
байртайн зэрэгцээ тухайн үед байгалийн сайханд бахадсан хүний
сэтгэлийн харьцааг нээн гаргахад ихээхэн анхаарч байлаа. Байгалийн
уянгын хөгжилтөд 1935 онд “Дөрвөн цагийн эргэлт ба хүний аж төрөл
хийгээд хөгшин залуугийн явдал” сэдвээр зарласан уралдаан чухал
түлхэц болсон.
Яруу найрагчдын урлах эрдэм уран сайхны сэтгэлгээнд
мэдэгдэхүйц нөлөө үзүүлсэн энэ уралдаанд 27 зохиолч оролцож
С.Буяннэмэхийн “Цаг үе ба амьдралага”/1935/, Д.Нацагдоржийн “Дөрвөн
улирал”/1935/ шүлэг гүн ухааны сэтгэлгээний уянгаараа хоёрдугаарт
оржээ.
Эдгээр шүлэгт С.Буяннэмэх хос утгат шүлэг бичлэгийн
барилаар дөрвөн цагийн эргэлт дэх байгалийн үзэгдлийн ургах, төлжих
хагадрах, хувирах өөрчлөлтийг хүний амьдрал насны өсөлт бууралттай
зүйрлэл сэтгэмжээр холбон өгүүлсэн дүрслэлийн сонин аргыг хэрэглэсэн
бол Д.Нацагдорж “Хүн бүр өтгөсийг үдэн нялхасыг угтан мянга мянган
жил өчүүхэн ч чөлөө завгүй” амьдралын утга учрыг эрэгцүүлсэн гүн
ухааны уянгыг бүтээсэн байна. Мөн уг уралдаанд шалгарсан А.Санжидын
“Улирал амьдрал ба хувирал”, Н.Наваан-Юндэний “Дөрвөн цагийн
эргэлт хүний аж төрөл хөгшин залуугийн хувирал” шүлэг ч өвөрмөц
сэтгэмж бичлэгтэй бүтээлүүд болсон юм.
1920-1930-аад оны уянгын яруу найрагт хайр дурлалын сэдэв-өгүүлэмж
тодорхой байрыг эзлэдэг бөгөөд тга уянгын яруу найрагт энэ сэдвийг анх Д.Нацагдорж
бахдам сайхнаар дүрслэж суурь дэвсгэрийг нь тавьсан байна. Үүний дээж нь нэг хэсэгтээ
ардын дуу хэмээн нэрлэгдсэн “Цэнхэрлэн харагдана” /1923/ дууны шүлэг ажээ. Уг дуунд:
Цэнхэрлэн харагдана хө хө
Цэцэг навчтай уул байна хө хө
Чин зоригийг баривал хө хө
Цэнгэж болмоор уул байна хө хө
гэсэн энэхүү уянга төгс өөдрөг сэтгэлийн дуунаас байгалийн үзэсгэлэн гоо амьдралын
сайн сайхан хослосон уран зураг, сэтгэлтэй хоёрын итгэлтэй дууллыг харуулсан байна.
Ц.Дамдинсүрэн хайр сэтгэлийг туйлаас эрхэмлэн хүний сайн сайхан шинж чанарын нэг болгон
алдаршуулан дуулахдаа маш энгийн боловч утга гүнзгий бичдэгээрээ онцлог юмаа. Энэ чанараараа
“Усан дагина”/1934/, “Ургамлын сайхан нь”/1934/, “Наалинхай хоёр нүд чинь”/1938/ зэрэг шүлэгт
хайр дурлалын сэдэвтэй утга уянгын яруу найрагт зүй ёсны амжилт болсон байна. Тэрбээр:
Чиний дэргэд бүгд баясгалан бүгд инээмсэглэн
Чамд ширүүн үг ууртай царай үл тохиолдох
Чиний сайн явдал сайхан занг үзэж
Чамд сайн байтугай муу хүн туслах
Хажууд чинь суухад бие дулаацаад ирнэ
Ханилаад явахад хөл хөнгөрөөд явчихна
Хараа ч үгүй байхад сэтгэлд харагдаад байна.
Хамаг учир нь хаа байна, бүсгүй минь
гэж сэтгэл алдуурсан сайхан бүсгүйнхээ гоо үзэсгэлэнг уран зураг шиг үгээр товойлгон дүрслэжээ.
Утга уянгын яруу найргийн салшгүй мөнхийн сэдэв бол
эцэг эхийн элбэрэл ачлалын тухай бөгөөд энэ сэдвээр
Д.Нацагдоржийн “Миний ээж” /1933/ шүлэг томоохон байрыг
эзлэдэг. Тухайлбал:
Монголын үзэсгэлэнт саран гоо намайг төрүүлсэн ээж
Яруу сайхан эгшигээрээ бөн бөн бүүвэйлсэн ээж
Зөөлөн цагаан гараараа хөдөлгөн өсгөсөн ээж
Зүйтэй уран үгээрээ сурган хүмүүжүүлсэн ээж
.
гэж харахад ганц бадаг боловч үнэн чанартаа “эх хүн” гэж ямар
хүнийг хэлдэг юм бэ? гэсэн асуултанд төгс хариулж чадаснаараа
бүхэл бүтэн уянгын найраглалтай тэнцэх том агуулгыг илэрхийлж
чадаснаараа өвөрмөц болжээ.
1920-1930 оны яруу найргийн
хөгжлийг харахад тодорхой амжилтад
хүрсэн нь яруу найргийн туурвих урлах арга барилын хувьд дүрслэх, хэл
найруулгын хувьд уран бүтээлийн эрэлхийлэл уламжлал шинэчлэлийн
холбооны зүй тогтоолт үр дүн байсан нь ойлгомжтой юм. Гэхдээ яруу
найргийн хөгжлийн зам шулуун дардан байсангүй өөрийн гэсэн
бэрхшээл саадыг туулсан нь харагдахын зэрэгцээ цаг үеийнхээ асуудлыг
голлон анхаарч улс төрийн чиглэл хандлага бүхий нийтлэл суртал
ухуулгын чанартай шүлэг нэлээд зонхилох хэлбэртэй болж шүлэг
зохиолыг нэгэн өнгө аястай хэвшмэл байдалтай болгож байлаа.
ДҮГНЭЛТ
Эцэст нь дүгнэхэд энэ бүхэн нь нэг талаас манай яруу
найрагчид хүний сэтгэлийн хөдөлгөөн “хэлний туйлын дээд
дууриаллын хүслэн болсон” яруу найргийг цогцлон бүтээх
туурвил эрэлхийллийн замд аажмаар шилжихдээ алдаж онож
байсны түүхэн туршлага болох баримт юм.
НАЙРАГЛАЛ
Аливаа улсын ypан зохиолын хөгжлийн цар хүрээг уран
зохиолын олон төрөл зүйлээс үргэлжилсэн үгийн зохиолд роман
бичлэгийг
найраглалын
хэрхэн
ззэмшсэнээр
зохиолын
тодорхойлдог
хөгжилтөөр
үнэлдэг
бол
яруу
ерөнхий зүй
найрагт
тогтол
байдаг.Үүнтэй холбон үзэхэд монголын орчин үеийн найраглалын
зохиолын хөгжилт, ялангуяа түүний төрөл зүйлийн хувьсал хөгжлийн
асуудал онцгой анхаарал татаж байна.
Найраглалын төрөл зүйлийн өв уламжлалд үлгэрийн холбоо
зонхилох байрыг эзэлж байснаас манай орчин үеийн найраглалын анхны
бүтээл
болох
С.Буяннэмэхийн
тэмдэглэл»(1921) гэсэн найраглал нь
«Цэгц
шударгыг
шүүмжилсэн
үлгэрийн холбооны бичлэгтэй
байлаа. Энэ нь “МАХН”-ын үүсэл хөгжил, түүний түүхэн үүргийг цаг
үеийн түүхийн халуун мөрөөр мөшгөж яруу найргийн хэлээр утгачлан
өгүүлэхийг эрмэлзсэн тоочилт ба хүүрнэлийн арга хосолсон үнэн
амьдралын тодорхой зураглал болсон бүтээл юм.
Эхний үед бий болсон үлгэрийн холбоо найраглал, магтаал
найраглал нь дараагийн үед ч бичигдсээр байв. Жишээ нь ардын аман
зохиолын бэлэн өгүүлэмжийг шууд засварлах байдлаар Б.Сэр-Одын «Улаан
Буйдан баатар» (1938), Ц.Зандраагийн «Бух ба чоно» (1939) зэрэг найраглалд
үлгэрийн холбоо туульсын хэмнэлийг хэвээр авч шинэ амьдралын
зураглалаар чимж өгүүлсэн бөгөөд
«Улаан Буйдан баатар» найраглалаа
Гэсэрийн туульсаас сэдэвлэн ардын үлгэрийн хэлбэрт оруулан урлаж, шинэ
үзэл санааг илэрхийлжээ.
“Яруу найргийн сэтгэлгээний өндөр боловсролтой монгол уншигчдад
шинэ нийгэм, ардын нам, ардын хувьсгалын түүхэн үүргийг чухамхүү үлгэрийн
холбооны бичлэгийн хэлбэрийг ашиглаж ухуулж сэнхрүүлэх нь агуулга, үзэл
санаагаа тод томруун илэрхийлэх зохистой сонголт болсныг тэмдэглэх
нь
зүйтэй юм” /Д.Цэнд/.
Энэ үед С.Буяннэмэхийн «Мандаж бадрахын долгион болсон манай
их баяр» (1934), Б.Сэр-Одын «Улаан Буйдан баатар» (1938), Ц.Зандраагийн «Бух
ба чоно» (1939) зэрэг үлгэрийн холбоо туульсын хэмнэлийг хэвээр авч шинэ
амьдралын зураглалаар чимж өгүүлсэн найраглалууд гарсан байна
1921-1940-өөд оны найраглалын зохиолд агуулга, хэлбэрийн
шинэчлэлт хийх оролдлого, түүнийг бичгийн яруу найргийн түвшинд гаргах
эрмэлзлэл зүй ёсны амжилт олж байсныг онцлон авч үзэх ёстой юм. Үүнд
шинэ уран зохиолыг үүсгэн байгуулагчид болох Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэн
нарын гүйцэтгэсэн үүрэг онцгой юм. Д.Нацагдоржийн «Миний нутаг» магтаал
найраглал (1933), Ц.Дамдинсүрэнгийн «Буурал ээж минь» (1934), «Зугаацахаар
мордсон нь» (1936) зэрэг хүүрнэл найраглалууд нь монголын орчин үеийн
найраглалын зохиолын хөгжилтөд үнэлж баршгүй түүхэн ач холбогдолтой
бөгөөд найраглалын зохиолын уран сайхны дүрслэл бичлэгийн хэм хэмжээг
тогтооход үлгэр дууриал болж өгсөн юм.
ДҮГНЭЛТ
Бид 1921-1940-өөд оны үед найраглалын зохиолын төрөл зүйл
хөгжлийнхөө анхны алхмыг хийж тэр нь яруу найрагчдын урлан бүтээх,
өвлөн эзэмших зүй ёсны хичээлт чармайлтын дүнд манай шинэ уран
зохиолын хөгжилд байраа баттай эзэлж чадсан нь түүний
хөгжилд сайхан ирээдүйг бий болгожээ гэж гэж үзэж байна.
цаашдын
ӨГҮҮЛЛЭГ
1921 оны ардын хувьсгалын дараах үед нийгэм,
улс төр, эдийн засаг, оюун санааны хүрээний өөрчлөлт,
шинэчлэлт, сэргэн мандлыг даган аман ба бичгийн уран
зохиолын
уламжлал
Европын
ялангуяа
Оросын
сонгодог уран зохиолын нөлөөгөөр Монгол хүүрнэл
зохиолын төрөл зүйл, утга санаа, дүр дүрслэл, хэл
найруулга туурвил зүйн хувьд эрс шинэчлэгджээ.
ХХ зууны шинэ утга
зохиолын өгүүллэгийн
зохиол төрөл зүйлийн хөгжлийг “”МОУЗ”-ын товч түүх”д: “гучаад оны үед уран зохиолын нэгэн өвөрмөц хэлбэр
өгүүллэгийн төрх төлөв, үзэл санаа, уран чадварын аль ч
талаар бүрэлдэн тогтсон байна” гэж тэмдэглэсэн байна.
“”МОУЗ”-ын дэлгэрэнгүй түүх“-д “1920-1930-аад оны
үеийн өгүүллэгийн зохиолын хөгжил нь ардын аман зохиол,
бичгийн уран зохиолын баялаг уламжлал дээр социалист
реализмийн уран зохиол хэрхэн үүсч хөгжсөн нэгэн зүй
тогтлыг үзүүлж байна. Энэ нь үлгэрээс үлгэр-өгүүллэг, үлгэр
өгүүллэгээс өгүүллэгийн зохиол ялгаран хөгжсөн юм” гэж
тодорхойлсон байдаг.
 Оросын Монголч эрдэмтэн Л.К.Герасимович “БНМАУ-ын уран зохиол”
/1965-1985/ “Хүүрнэл зохиолын найруулал” хэмээх бүтээлдээ “Орчин үеийн
Монгол хүүрнэл зохиолын бүрэлдэн тогтох үйл явцад монгол ардын аман
зохиолын төрөл зүйлүүд онцгой үүрэгтэй байлаа. Мөн Д.Нацагдорж,
Ц.Дамдинсүрэн, С.Буяннэмэх, М.Ядамсүрэн нар болон бусад зохиолчид ардын
аман зохиолыг шууд дууриан шинэ агуулга, шинэ үзэл санаа шингээж бичсээр
аажмаар цоо шинэ хэлбэр төрөл зүйлд шилжив” гэж тэмдэглээд ардын аман
зохиол өнөөдрийг хүртэл монголын уран зохиолыг тэжээн тэтгэсээр буйг
онцолжээ.
1920-30-аад
оны
зохиолчид
аман
зохиолыг
их
бага
хэмжээгээр ашиглан үлгэр-өгүүллэг бичиж аажмаар уран сайхны
богино өгүүллэг төрөхийн угтал болсон байна хэмээн үзсэн байдаг.
Энэ үед сургаалын утгатай үлгэр-өгүүлэг нилээд тоотой бичигдэсний
баримт нь Шагдарсүрэн “Жинст огдойн үлгэр” /1926/, Занабазар
“Таван цогцос харилцан тэмцсэн үлгэр” /1927/, “Бяцхан үлгэр”
/1928/, Д.Чимэд “Сонин үлгэр” /1927/, “Ангир шувуу” /1927/,
Ө.Чимэд “Эрхэм баян эрдэм бичиг” /1927/
 Дэндэв “Бяцхан цоож эвдэрсний учир” /1926/, “Шавар цэргийн
тухай” /1926/, Ц.Дамдинсүрэн “Өчүүхэн дөрвөн үлгэр” /1927/,
Гонгоржав “Ухаан нээгдвэл омог бардмыг ялж чадна”, С.Буяннэмэх
“Ийм сонин юм сонсов уу”, “Багачуудын баясгалантай бичиг”
/1927/, “Моторт тэрэгний хэрүүл” /1929/, “Гурван дугуйтын
зовлон”, Г.Навааннамжил “Хулгана зурмын яриа” г.м болно.
/МОҮУЗ-ын товч түүх тал. 85-87/
 Эдгээрт дарлал мөлжлөгийн учир эрх чөлөөгөө олохын тулд
тэмцэх тэмцэл, эрдэм ном сурахын учир холбогдол, ахмадын үг
сургаалыг хүндэтгэх, байгаль ертөнцийн үзэгдэл, амьдрал, малчны
сэтгэхүйн онцлог, нинжин сэтгэл, үнэнч шударга, даруу төлөв ,
эелдэг зөөлөн зан, зориг хатуужил зэрэг амьдралын шинэ арга,
хэвшлийг үлгэрийн өгүүлэмжээр учирлан дүрслэж бичгийн
зохиолын найруулгыг баримтласан байна.
1930-аад онд Д.Нацагдоржийн “Хуучин хүү”, “Ламбугайн
нулимс”, “Цагаан сар ба хар нулимс”, “Харанхуй хад”, “Соёлыг
гайхав”, “Шувуун саарал”, “Үзэгдээгүй юм”, “Адууны манаанд”, “Хи
хи хи” зэрэг бичлэгийн янз бүрийн сонирхолтой арга барилаар
туурвисан уран тансаг, уянгалаг өгүүллэг бичигдэж, С.Буяннэмэхийн
“Их тэнгэрийн дүлий” /1936/, “Залхуу Гомбын маргааш” зэрэг
хошин өгүүллэг тэрчлэн “Жинчин Пүрэвийн жигтэй явдал”,
“Ядуу нэгэн хоньчин”, “Аргат уран бялзуухай” гэх мэт
нийтлэлийн аяс бүхий өгүүллэг, Ц.Дамдинсүрэнгийн “Цэцэн
хурга”, “Хэнз хурга” зэрэг адал явдал, уран сэтгэмжийн өгүүллэг,
Д.Цэвэгмэдийн “Хоньчин Найдан”, “Болд, Самбуу хоёр” “Хүйсийн
говьд” зэрэг шинэ, хуучны зөрчлийг нээсэн, шинэ хүний тухай
өгүүллэгүүд гарч, орчин үеийн богино өгүүллэгийн төлөвшилд их
дэвшил авчирсан байна.
 1927 онд Дээд Уде-гийн /Улан-Уде/ уран сайхны бүлгэмээс хуучин монгол
бичгээр гаргасан “Уран үгсийн чимэг” хэмээх уран зохиолын түүвэрт “1920иод оны 2-р хагаст Буриадын Эрдмийн хороонд эрдэм шинжилгээний
ажилтнаар ажиллаж байсан Монголын зохиолч С.Буяннэмэхийн дөрвөн
бүтээл “Ленин”, “Аюултай байлдааны чимээ” хэмээх хоёр найруулал,
уламжлалт үлгэрийн найруулгаар туурвисан “Алсыг зорьсон алтан загас” гэдэг
томоохон өгүүллэг, тэрчлэн “Нарны эргэлт” шүлэг нийтлэгдэснийг Буриадын
эрдэмтэн В.Ц.Найдаков, Г.О.Туденов нар “1917-1955 оны Буриадын уран
зохиолын түүх” бүтээлдээ тэмдэглэжээ.
Энэ бол Монголын богино хэмжээний хүүрнэл зохиол
хилийн чанадад 1920-иод онд хэвлэгдэж байсны баримт юм. Мөн
утга зохиол судлаач Г.Жамсранжав “1930-аад онд манай зохиолчдын
бичсэн 90 гаруй өгүүллэгийг бид одоохондоо мэдэж байна” хэмээн
1920-1930-аад оны уран зохиолыг судалсан “Шинэ замаар” /УБ
1978/ хэмээх бүтээлдээ дурьдасныг үзэхүл хүүрнэл зохиолын
дайчин шуурхай богино сонирхолтой төрөл зүйл болох өгүүллэг
тоон үзүүлэлтээр ч чамлалтгүй байсныг нотолж байна.
ТУУЖ
Хорь гучаад онд баримтат болон уран сайхны хэд хэдэн тууж
бичигдэж, шинэ үеийн монгол уран зохиолын агуулга сэдэв, төрөл
зүйлийн цар хэмжээ өргөсөн, зохиолч уран бүтээлчдийн урлах
чадвар арга барил мэдэгдэхүйц дээшилж байснаар энэ үеийн утга
зохиолын гол томоохон ололтыг тодорхойлж болно. Ардын засгийн
эхний хорин жилд бичигдсэн туужуудыг сэдэв агуулгын хувьд:
1. Ардын хувьсгал, тэмцлийн сэдэвт тууж /Ц. Дамбадорж «Толбо
нуур»/баримтат/, Ш. Содномдорж «Баатарлаг тэмцэл»)
2. Хуучин цагийн ахуй байдлаас хувьсгалаар өөрчлөгдсөн шинэ
ахуйд шилжсэн аж байдлын сэдэвт тууж (Ц. Дамдинсүрэн «Гологдсон
хүүхэн», С.Буяннэмэх «Малчин Товуудай», М.Ядамсүрэн «Залуу нас»,
«Гурван хүүхэн»)
3. Хувьсгалын өмнөх ард түмний аж байдлыг үзүүлсэн шүүмжлэлт
тууж (Д. Нацагдорж «Хэлхээгүй сувд», М.Дэмчигжавын «Хатуужилт
сэтгэлийг агуулсан
казах
зохиолууд) гэж ангилжээ.
охин Күмүсүү»
зэрэг
төгсөөгүй
УЛ А А Н О Т О Р Ч Ц . Д А М Б А Д О Р Ж И Й Н
З У РА Г
Ц.Дамбадорж “Толбо нуур”/1924/ баримтатдурдатгал тууж нь дөчин бүлэгтэй бөгөөд
эхний гучин таван бүлэгт Хасбаатарын нөхөд
үүрэг даалгавар аван баруун хязгаарт очиж
цэрэг элсүүлэх, ардын засгийн бодлогыг
танилцуулах, тагнан турших зэрэг ардын
хувьсгалын эхний өдрүүдэд баруун хязгаарыг
цагаантны оргодлуудаас чөлөөлж,
ардын
засгийг тогтоохын төлөө тэмцсэн жанжин
Хасбаатарын удирдсан монголын зоригт
цэргүүдийн явдлыг тодорхой дүрслэжээ
. “Саруул гүний хүрээ”-нд гэнэ алдан дайсанд
бүслэгдсэн дайчин цэргүүд 42 хоногийн турш үхэл,
амьдралын нэгийг сонгох хүнд үед овсгоо самбаа, зориг
тэвчээр гарган тулалдсан, зовж зүдэрч ялалт байгуулсныг
нийтлэлийн аясаар гол баатруудын сайн ба саар муу
талыг тэнцүү дүрслэн дүр бүтээснээрээ “Толбо нуур”
тууж сонирхолтой юм.
Туужид яг 42 хоног бүслэгдсэн гэх үйл явал 34, 35, 36 бүлэгт
гардаг. Туужид тухайн үеийн нийгмийн давхаргыг төлөөлж чадахуйц
өөр өөрийн зан чанар, үзэл бодолтой 30 гаруй дүр дүрслэгдэсний
дотор Хасбаатар, Абмад /Дамбадорж/, К.Байкалов, Дамбийжанцан,
Тагна урианхайн цэргийн тэргүүлэгч Наранбаатар, овжин зальжин
Цэвээн гүн зэрэг түүхэн хүмүүсийн үзэл бодол, үйл явдлыг зохиолч
маш тодорхой дүрслэсэн байна.
 Судлаач Г.Жамсранжав “Толбо нуур бол” ардын хувьсгалын анхны
өдрүүдэд хөдөлмөрч түмнийхээ эрх чөлөө, зол жаргалын ариун үйлсэд амь
биеэ зориулсан Монгол-Зөвлөлтийн домогт баатруудын дүрийг болсон
явдлын дарааллын дагуу дүрслэн мөнхжүүлсэн баримтат тууж юм. Эртний
монголын сударч бичгийн хүмүүс болсон явдал уран сэтгэмжийг хослуулан
түүхийг бичиж ирсэн уламжлалтай. Энэхүү өвөрмөц уламжлалыг УлаанОторч “Толбо нуур” тууждаа бүтээлчээр ашиглажээ гэж “Анхны алхам”
номондоо тэмдэглэсэн байна.
судлаач Ш.Цэнд-Аюуш “Монгол тууж” номонд: ”энэхүү дурсамж туужийн
сэдэв нь Монгол зөвлөлтийн эрэлхэг хувьсгалчид харийн түрэмгийлэгчдийн
эсрэг амь бие хайргүй тулалдаж, ардын эрх чөлөө жаргалыг олох, монгол
үндэстний
эв
нэгдлийг
бэхжүүлэх
төрөлх
газар
орноо
харийн
түрэмгийлэгчдээс цэвэрлэх үйл ажиллагаа, тодруулбал 1921 онд монголын
барууун хязгаар “Толбо нуур”-ын орчимд
42 хоног дайсны хэцүү бэрх
бүслэлтэд байж эр зоригтой тулалдсан Хасбаатар, Байкалов нарын эрэлхэг
баатарлаг тэмцэл юм” гэжээ.
док.проф С.Байгалсайхан “”Толбо нуур” туужийн түүх-уран
сайхны үнэнийг тодруулах асуудалд” хэмээх өгүүлэлдээ: “эрдэм
судлалын суурь судалгааны бүтээлүүд болон түүхийн баримт
материалыг харьцуулан үзээд түүх-уран сайхны үнэнийг тодруулах
анхны алхамыг хийжээ. Ингэхдээ баримтыг тодотгож үнэнийг
тодруулахад генерал БАЙКАЛОВ-ын баримтыг ихээхэн тустай
хэмээн үзсэн байна.
Энэхүү дурсамжид “лам нар монголчууд морьтой
явганаар бүслэлтээс зугатсан. Хасбаатарын зугаталт сэтгэл
мэдрэлийн өвчний үр дүн байсан гэж бодож байна.
Бүслэлт болон байлдааны үед Хасбаатар эсгий дор орж
хэнийг ч ойртуулахгүй байсан. Оргосныхоо дараа тэр
монголчуудаас салж яваад Кайгородовынхонд баригдан
толгойгоо авахуулсан” гэж бичжээ.
Бид дээрх судлаачдын судалгаанаас:
 “Толбо нуур” бол баримтад тууж гэдэг нь хөдлөшгүй баримтаар харагдаж
байна.
 “Толбо нуур” тууж түүхэн баримтаасаа нэлээд гажсан байна.
 “Толбо нуур” туужийн талаарх судлаачдын дүгнэлт зөрүүтэй болох нь
харагдаж байна.
 “Толбо нуур” туужид гол баатар Хасбаатарын эрэлхэг дайчин тулалдсан
тухай дүрслэгдэхүүн алга гэсэн дүгнэлтийг хийж байна.
• 1929 онд Ц.Дамдинсүрэн “Гологдсон хүүхэн”
хэмээх уран сайхны хүүрнэл тууж бичсэн нь олны
анхаарлыг татжээ. “Гологдсон хүүхэн”-д ардын
хувьсгал жирийн ард олонд аз жаргал, эрх чөлөө,
эрдэм боловсрол авчирсныг Цэрэн хүүхэн,
түүний эцэг Долингор, эх Мядаг нарын
амьдралын
ээдрээтэй
замналаар
тусган
харуулжээ. Тууж тус бүртээ жижиг гарчиг бүхий
14 хэсгээс бүтэх бөгөөд хэсэг тус бүрт гарах
явдлыг Долингор, Цэрэн нарын дүр эрхилэн
холбосон нь нэн зохимжтой бүтэц юм.
 Эзэндээ хязгааргүй үнэнч зарц Долингор, бусдын гарын аясыг
дагасан зарц Мядаг, баяны хоолыг идэх хувьгүй “гологдсон” Цэрэн,
залирхаг баян Болд, нөхрийнхөө шилэнд шигдсэн Дэжид, Ловон
лам, хахуулч түшмэл На гэх зэрэг цаг үеийнхээ өнгө төрх, нүүр
царай, явдал учралыг төлөөлсөн арваад дүрийг эл туужид оновчтой
дүрслэж уншигчдын өмнө хувьсгалын өмнөх болон дараахан үеийн
Монголын дэлгээ зургийг амилуулжээ.
 “Гологдсон хүүхэн” туужийн дүр бүтээсэн уран чадварыг
Монголын уран зохиол судлаачид нааштай үнэлэн “1920, 11930-аад
оны туужуудын ноён оргил “Гологдсон хүүхэн” туужид тэмцэл
түүхэнд тодорсон баатруудыг биш, цоо шинэ баатар эгэл жирийн
хөдөлмөрч хүмүүс … улс орны бүрэн эрхт эзэн болж шинэ нийгмийг
цогцлон байгуулах их үйлсэд идэвхийлэн оролцож эхэлснийг
үнэмшилтэй тодорхой үзүүлж /Ши.Цэнд-Аюуш. 1981/ чадасныг
тэмдэглэжээ.
ЖҮЖИГ
 Монголын орчин үеийн уран зохиолын нэгэн төрөл болох
жүжгийн зохиол нь 1921 оноос эхлэн хөгжсөн хэдий ч нэгэн үе
тасран, 1930-аад оноос хойш нэлээд эрчимтэй хөгжлийнхөө дардан
замд орсон байна. Хожим дараа дараагийн үеүдэд энэ төрлөөр дагнан
бичдэг зохиолчид бий болж, хэд хэдэн хүн төрийн болон бусад
шагнал хүртсэн явдал нь энэ төрлийн хөгжлийн өсөлтийг харуулж
 1922 онд Залуучуудын эвлэлийн түр цагийн Төв Хорооны дэргэд
байгуулагдсан Ший жүжгийн бүлгэм хувьсгалт жүжгийн эх
үүсвэрийг бий болгосон түүхтэй юм. Анх энэ бүлгэмийн сайн
дурын уран сайханчид Зөвлөлтийн элчин сайдын яамны дэргэд
байсан “Нардом” гэдэг клубт С.Буяннэмэхийн зохиосон “Сандо
амбан буюу ойрхи цагийн товч түүх” жүжгийг найруулан тавьж,
олон нийтэд үзүүлснээр манай орчин үеийн жүжгийн зохиолын
түүх эхэлдэг.
•жүжгийн шинэ зохиолын анхны бүтээл бол С.Буяннэмэхийн “Сандо амбан буюу ойрхи цагийн товч түүх” юм. Энэ нь харийн түрэмгийллийн эсрэг улс үн
1 9 2 1 - 1 9 4 0 О Н Ы Ж Ү Ж Г И Й Н З ОХ И ОЛ Ы Н
ТО М О ОХО Н Т Ө Л Ө Ө Л Ө Г Ч И Д
 Зохиолд хаант Орос, Япон, Хятадын хоорондох зөрчил, Монголын
феодалуудын хоорондын өрсөлдөөн, гадаадын түрэмгийлэгчдийг эсэргүүцсэн
зөрчил зэргийг нилээд дэлгэрэнгүй харуулсан байна. Энэ мэтээр уг жүжгийн
зохиол нь их бага олон янзын зөрчил тэмцэл, зөрөлдөөн, хуйвалдаанаар дүүрэн
зохиогдсон бөгөөд гол зөрчил нь улс төрийн тэмцэл юм. Жүжигт түүхт
хүмүүсийн дүрийг дүрслэхдээ тэдгээрийн зан байдал, шинж төрхийг илчлэн
үзүүлэх зорилго тавьсан байна. Жишээ нь: Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан, Бодоо,
Данзан, Догсом, Лосол, Зөвлөлтийн улаан цэргийн дарга нар болон Богд,
Бадамдорж сайд, Сандо, Барон Унгерн зэрэг 60 гаран дүр дүрслэгджээ. Энэ
жүжиг 5 бүлэг 32 үзэгдэлтэй, хөгжимт драмын хэлбэрээр зохиогдсон байна.
 Ер нь хувьсгалын үеийн жүжгийн анхны зохиолуудын үндсэн зөрчил нь
дотоод гадаадын дарлагчдын эсрэг, феодалын эсрэг, манж хятадын эсрэг ард
түмний эрх чөлөөний тэмцэл байв. С.Буяннэмэхийн эл жүжгийн зэрэгцээгээр
харийн түрэмгийлэгчдийг жигшин эсэргүүцсэн агуулгатай “Автономитын
үеийн дээд хуралдаан”, “Гадаадын хулгай”, хар шар феодалыг шүүмжилсэн
утга бүхий “Ядуу эмгэн өвгөн”, “Гэмт хэрэг” зэрэг олон жүжиг гарчээ. Эдгээр
жүжгүүд нь зарим талаар сонирхолтой, шинэлэг, түүхэн жүжгүүд байсан
хэдий ч уран чадварын хувьд “Сандо амбан”-гаас урагш ахиж чадаагүй юм.
Хувьсгалын дараахан “Бэлэнсэнгэ”, “Гэсэр”, “Мянга Ёндон”, “Сумъяа ноён”/харилцаа дуу/ зэрэг ардын аман зохиолыг засан боловс
 Хориод оны жүжгийн зохиолын хөгжилд “Амьд сонин” гэдэг шинэ
маягийн жижиг хэлбэрийн зохиолууд бий болсон бөгөөд тэр нь
жүжигчдийн жүжиглэлийн хэлбэрээр нийгмийн амьдрал, цаг үеийн
үйл явдлыг олон түмэнд биечлэн дүрслэж үзүүлэх хялбар арга болж
байжээ. Амьд сонины зохиол нь жижиг үзэгдлийн хэлбэртэй, улс төр
ухуулгын сэдэвтэй, гарган үзүүлэх зүйлийнхээ санааг товчоор
утгачилсан, хураангуй өгүүлсэн байдлаар бичиж, жүжигчний үйл
хөдлөлийг голчилж байсан шинжтэй байв.
Энэ үеийн жүжгийн талаар утга зохиол шүүмжлэгч Г.Жамсранжав
“Хориод оны үеийн туурвисан жүжгийг:
 Хувьсгал, улс төр, ухуулгын жүжиг.
 Гадаадын эзэрхэгүүд ба дотоодын хар, шар хамжлагын эздийн мөлжлөг,
шашны номлолын мөн чанар, хор уршгийг илчлэн шүүмжилсэн жүжиг.
 Аж байдал, ёс суртахууны жүжиг гэж хуваан үзэж болно гэжээ
 Хориод оны жүжгийн зохиолчид түүх хувьсгалын сэдвээс гадна шинэ
амьдрал, шинэ соёл, шинэ хүний тухай харуулсан жүжгийн зохиолын
эхлэлийг тавьсан юм. Энэ үед С.Буяннэмэхийн “Марал, Шар” /1928/ жүжиг
онцгой байртай юм. Учир нь энэ зохиол хувьсгалт бодит байдлыг үзүүлж
хөдөлмөрчин хүний дүрийг анхлан бүтээсэн байна. Мөн хувьсгалт орны
иргэн,
шинэ
нийгмийг
бүтээн
байгуулахад
шинжлэх
ухаан,
эрдэм
боловсролыг эзэмшин суралцах ёстой цаг үеийн асуудлыг дэвшүүлэн тавьжээ.
 Зохиолын гол дүр Марал охинд эцэг Билэгт нь эрдэм чадалтай болбол
ямар ч алт эрдэнээс илүү гэж сургаж байна. Марал эрдмийг хичээн сурч,
түүнд нь эцэг охин хоёул урамшиж байна. Гэтэл Шархүүхэн хэмээх хүүхэн
Маралд эмэгтэй
хүн ганган
хээнцэр хувцаслаж, залуу насны гоо
үзэсгэлэнгээр хүнийг татаж, түүний хөдөлмөрөөр амьдрах ёстой гэж ятган
уруу татахыг оролдоно. Энэ нь жүжгийн гол зөрчил юм. Гэвч шинэ цагийн
бэлгэдэл болсон Марал бүсгүй өөрийнхөө ирээдүйг шийдвэрлэж байгаагаар
амьдралыг үзэх шинэ үзлийг харуулжээ.
 “МАХН”-ын VII их хурлаар жүжгийн 6 жилийн туршлагыг шинжлэн
дүгнээд, 1926 онд Улсын Театр байгуулах хэрэгтэй гэж үзсэн бол 1931 оны
11-р сарын 12-нд Засгийн газрын эрхлэх товчооны хурлаар Ардын
Гэгээрлийн Яамны илтгэлийг сонсоод гаргасан 50-р тогтоолд Улсын Төв
Театр байгуулахыг тодорхой заажээ. С.Буяннэмэхийн “Үнэн”, “Арван жил”
хувьсгалт түүхэн жүжиг, Гомбожав, Шаравдоо нарын “Маргааш” инээдэмт
жүжгээр ардын театр анхны тоглолтоо эхэлсэн юм.
1930-аад оны үед Улсын төв театраас гадна эвлэлийн гишүүд
залуучуудын санаачилгаар бий болсон “Залуу театр”, ардын цэргийн
театр байгуулагдан олон тооны жүжгийн зохиолыг шинээр
боловсруулан зохиож жүжиг болгон тавьж байсан нь гучаад оны
жүжгийн зохиолын хөгжилд зохих хувь нэмэр болсныг онцлон авч
үзэх ёстой юм.
 1937 онд байгуулагдсан “Залуу театр” нь харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг
тэмцлийг харуулсан Далантайн “Дүрвэгч Түдэв”, “Хэрмэл Дамбийжаа”, ядуу
ардын хүү бяцхан бандийн эмгэнэлт хувь тавиланг үзүүлсэн “Бяцхан Даваа”,
феодалын харгис бурангуй ёсыг сөрөн тэмцэгчийн дүрийг бүтээсэн
Б.Лувсандагвын “Цэнд комиссар”, “Ардын зориг”, Д.Нацагдоржийн бичсэн
“Нуугдсан эрдэнэ”, Ши.Аюушийн “33 жил болсон ч” гэх мэт жүжгийн
зохиолыг боловсруулан тайзнаа тавьж амжилт олсоор байжээ.
 . Гучаад он бол манай жүжгийн зохиолын хөгжлийн нэгэн онцгой үе байсан
юм. Энэ үед театрууд байгуулагдахын зэрэгцээ нэлээд мэргэшсэн зохиолчид бий
болсон нь үүнд нөлөөлжээ. Хориод оны үед жүжгийн зохиолд бүлгэм
дугуйлангийн гишүүд Цэнгэлдэх хүрээлэнгийн хамт олны дундын бүтээл
зонхилж байсан бол гучаад оны жүжгийн зохиолд мэргэжсэн уран бүтээлчийн
эгнээ өргөжсөн юм. 1935 оноос С.Буяннэмэх, 1937 оноос Д.Нацагдорж нар
театрын мэргэжлийн зохиолчоор ажиллаж байснаас гадна Ши.Аюуш /19031937/, Д.Намдаг /1911-1984/ зэрэг зохиолчид уран бүтээлээрээ тодрон гарч
жүжгийн зохиолын хөгжилд өөрсдийн хувь нэмрийг оруулжээ. Тэдний жүжгүүд
1930-аад оны жүжгийн зохиолын төрх шинжийг төлөөлдөг.
 Д.Нацагдоржийн “Учиртай 3 толгой” жүжиг 1934 бичигдсэн. Энэ жүжигт
зохиолч феодалын харанхуй засгийн энэрэлгүй хуулийн өмнө ард түмний
эмгэнэлт хувь тавиланг сөргүүлэн тавьж, чухамхүү хүний сэтгэлийн эрх
чөлөөг мөрөөдөн түүнд амьдралаа зориулж байгааг харц бүсгүйн дүрээр
үзүүлсэн байна. Энэ жүжиг нь
үзэл санаа, дүрийн шинж чанараараа
С.Буяннэмэхийн “Харанхуй засаг”, Ш.Аюушийн “Харц Дамдин, хатан
Долгор” жүжигтэй нийтлэг юм.
 Эл жүжгийн талаар эрдэмтэн К.И.Яцковская “Учиртай гурван толгой” хөгжимт
жүжиг нь Д.Нацагдоржийн жүжгийн зохиолын оргил болсон юм. Монголын
зохиолч энэ бүтээлдээ үндэсний уламжлалыг орчин үеийн сэтгэл зүйн драмын
ололт, туульсын театрын аргатай нягт холбож, үндэсний туульсын яруу найраг,
уянгын дууг сэтгэл зүйгээр баяжуулж чадсан юм” гэж үнэлжээ./Яцковская К.И.
“Дашдоржийн Нацагдорж” М.1974 III Шүүмжийн өгүүллүүд/ Жүжигт хүний
хайр сэтгэлийн нандин сайхныг гоёж чимэлгүй
энгийн уран сайхантай
дүрсэлсний зэрэгцээ үйл явдал нь энгийн цөөхөн дүртэй ч дүрүүдийн хувьд тод
томруун болсон нь өнөө үеийг хүртэл амьдарч ирсний утга учир юм.
Зохиолын гол баатар Юндэн, Нансалмаа нарын хайр сэтгэл хичнээн үнэнч
ариун сайхан болохыг зохиолч уран шүлгээр илэрхийлэхдээ:
Сэтгэлийн амраг гэгч нь
Шижир алтнаас үнэтэй
Шилж түүнийг авах нь
Хямдгүй хэрэг
гэх мэтээр хайр сэтгэлийг хэрхэн үнэлэх нь тухайн хүний ёс суртахууны хэм
хэмжээ, амьдралын туршлагаас шалтгаалдаг болох нь харагддаг.
 1920-1930-аад оны жүжгийн зохиолууд өнгөрсөн нийгмийн дутагдал,
тухайн үед амьдарч байсан эгэл ардын зовлонт амьдрал хувь заяаг болон
хувьсгалын үр дүнд бий болсон шинэ цагийн шинэ нийгмийн амьдралд тэр
бүхэн өөрчлөгдөж ард олон энх амар амьдрах болсныг дүрслэн үзүүлэхийг
чухалчилж байлаа. Энэ нь хувьсгалын уран зохиолын үеийн гол онцлог
бөгөөд тэр нь жүжгийн зохиолын агуулга, үзэл санаа, хэлбэрт тусгалаа олсны
илрэл юм.