Transcript Fluvyal Jeomorfoloji

Fluvyal Jeomorfoloji
Yrd. Doç. Dr. Levent Uncu
Yarma Vadilerin Oluşumu
• Boğazlar, kısmen düz veya alçak sahalardan gelen
akarsuların, daha ilerdeki düz veya çukur başka bir sahaya
ulaşmak için karşılarına çıkan arızaları yararak aştıkları
vadilerdir.
• Bunlar çok defa iki depresyon arasındaki bir eşiği yararak
bu havzaları biribirine bağlar. Bu nedenle birleştirme boğazı
olarak da adlandırılırlar.
• Boyuna yarma vadiler tabaka doğrultusuna ve tektonik
çukurlukların eksenine paralel olarak açılmış olan
vadilerdir.
• Enine yarma vadiler de ise boğazın uzanışı ile yapının
doğrultusu arasında dik bir açı mevcuttur.
• Jenetik bakımdan yarma boğazları iki büyük gruba ayrılır:
• 1- İnkonsekant boğazlar (Eğime uymayan boğazlar)
1- Sürempoze ya da Epijenik boğazlar
2- Antesedant boğazlar
2- Konsekant boğazlar (Eğime uygun boğazlar)
1- Asıl konsekant boğazlar
2- Kapma boğazları
3- Taşma boğazları
4- Buzulaltı yarma vadileri
Sürempozisyon (Epijeni)
• Yer tarihi boyunca, eskiden kara halinde olan birçok
alan, daha sonra deniz, göl veya akarsu depoları
tarafından tamamen örtülmüştür. Bunun sonucunda bir
alt yapı yani temel ve bir örtü olmak üzere iki farklı
karakterde yapı unsuru meydana gelir.
• Böyle bir alan tekrar kara haline geçtiği zaman üzerinde
kurulan akarsu ağı doğrudan örtü tabakasının eğim
şartlarına bağlı olarak konsekantlar şeklinde gelişir.
Zamanla sübsekant ve insekantlardan oluşan bir drenaj
ağı gelişir.
• Aşınımın ileri aşamasında kurulan bu drenaj ağı, alt yapı
yani temel üzerine olduğu gibi kopya edilir. Bu olay
sırasında çevredeki örtü tabakasına ait unsurlar da
kısmen veya tamamen ortadan kaldırılır.
• Bu olaya yani örtü tabakası üzerinde kurulmuş olan bir
akarsu ağının temele kopya edilmesine sürempozisyon
veya epijeni bu şekilde meydana gelen vadi ağına ise
sürempoze veya epijenik vadi ağı adı verilir.
• Böyle akarsular temelin yapısını gelişigüzel yararlar. Bu
nedenle akarsular alçak yerler yerine dirençli kayalardan
oluşan sahaları derin boğazlar yararak aşarlar. Bu
şekilde oluşmuş boğazlara sürempoze veya epijenik
boğazlar adı verilir.
• Sürempozisyon örnekleri ülkemizde çok yaygındır. Çoruh
Nehri, Kızılırmak, Ege ve Marmara Bölgesi, Melen
Boğazı, Araplar Boğazı, Ankara’da Ankara Kalesinin
olduğu alan, Yenişehir ile İnegöl Ovalarını birleştiren
boğaz bunlardan bazılarıdır.
Epijenik (sürempoze) boğaz gelişimi
Epijenik yarma vadi
Epijenik boğaz
Antesedans
• Akarsuyun herhangi bir kesiminde faylanma veya epirojenik
kubbeleşme şeklinde yerkabuğu hareketleri meydana
gelebilir. Bu durum akarsuyun aşındırma temposu ile tektonik
güçlerin sebep oldukları yükselme arasındaki orantıya bağlı
olarak çeşitli sonuçlara yol açar.
• Akarsuyun çığırı üzerinde meydana gelen yerkabuğu
hareketleri çok yavaş, buna karşın akarsuyun aşındırma
gücü fazla olduğu takdirde ise akarsu yükselen kısım
üzerinde yatağını derinleştirmeye devam eder ve derin bir
boğaz meydana gelir.
• Bu durumda akarsuyun yükselen kısmındaki vadisi,
yükselmeye göre antesedant yani daha eskidir. Bu olaya
antesedans, bu şekilde meydana gelen boğazlara ise
antesedant boğazlar denir.
• Antesedant boğazların başlıca özellikleri:
• 1- Antesedant boğazlar akarsuyun kuruluşundan sonra,
çığırının belli bir kesiminde meydana gelen yerel tektonik
harekete, akarsuyun yatağını derinleştirerek karşı
koymaya çalışması sonucunda oluşurlar.
• 2- Antesedant boğazlar, polisiklik (çok dönemli) bir özellik
gösterir ve vadi yamaçlarında genelde kubbeleşmeye
uğramış veya ilksel eğimleri bozulmuş taraçalar bulunur.
• Kuaterner sırasında Anadolu’nun, epirojenik olarak
toptan yükselmesine sonucunda oluşmuş olan ve çok
yaygın olan boğazları antesedant boğazlarla
karıştırmamak gerekir. Bu tip vadilere antekonsekant
vadiler denir.
Antesedant boğaz gelişimi
• Ülkemizde antesedant boğazlara en güzel örneklerinden
biri, aynı zamanda İznik Gölü’nün fazla sularını boşaltan
Garsak Boğazı’dır. Güneydoğu Toroslar’daki Büyük Zap
Vadisi, Muş ve Çapakçur Havzaları arasında Murat Çayı,
Elbistan Ovası’ndan sonra Ceyhan Nehri (Kısık Boğazı)
bu tür boğazlar açmıştır.
• Almanya’daki Ren Nehrinin orta çığırı da bu tip
boğazlara güzel bir örnek teşkil eder.
• Konsekant boğazlar:
• 1- Asıl konsekant boğazlar, monoklinal yapılar üzerinde
akarsu ağının kuruluşu sürecinde, konsekant akarsuyun
dayanıklı kayaçlar içine gömülmesi sonucunda meydana
gelen boğazlardır. Kıvrımlı yapılar üzerinde de enine yarma
boğazlar yani “kısık”lar gelişebilir.
• 2- Kapma boğazları, kapma olayları sonucunda meydana
gelirler. Misiköy boğazı, Küçük Menderes’in Selçuk ile Sağlık
arasında açtığı boğaz, Menemen Boğazı, Çağa Boğazı gibi.
• 3- Taşma boğazları tektonik hareketler sonucunda oluşmuş
olan çanaklardaki suların taşarak gölün ayağının derinleşmesi
sonucunda da boğazlar oluşur.
• 4- Buzulaltı yarma vadileri eski buzullaşma alanlarında
görülürler. Buzullardan çıkan suların yataklarını
derinleştirmesi ve buzulun erimesinden sonra buraların derin
vadiler halini alması sonucunda oluşurlar.
Epijenik boğaz
Rhein (Ren) vadisi (Antesedant)
Rhein (Ren) vadisi (Antesedant)
Bilecik çevresi (Epijenez)
Epijenik yarma vadi