Transcript Język prawny i prawniczy Problemy poprawności

„Akademia Liderów Samorządowych”
– Działanie 5.2 Program Operacyjny Kapitał Ludzki
Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warszawski
Krakowskie Przedmieście 26/27, 00-927 Warszawa
e-mail: [email protected]
Język prawny i prawniczy
Problemy poprawności
Warszawa, 15.05.2011 r.
Plan zajęć
1. Językowa charakterystyka języka
prawnego i prawniczego.
2. Język prawny i prawniczy a lingwistyka
normatywna. Przykłady i analizy.
3. Dodatek: struktura pism oficjalnych.
Język prawny i prawniczy
• Twórcą terminów: język prawny i język prawniczy jest w
polskiej literaturze teoretycznoprawnej Bronisław
Wróblewski. W swej książce „Język prawny i prawniczy”
(Kraków 1948) wprowadza rozróżnienie języka
prawnego, jako tego, w którym sformułowane są
przepisy prawne, oraz prawniczego, za pomocą którego
mówi się o prawie. Podstawą rozróżnienia są według
Wróblewskiego kryteria językowe (odrębności reguł
semantycznych i słownictwa jednego i drugiego języka)
oraz kryterium podmiotowe: język prawodawcy, język
prawników.
Cechy języka prawnego –
ograniczenie środków językowych
• [w języku prawnym] Obserwujemy znacznie
ograniczony wybór stosowanych metod
konstrukcji tekstu i występowanie preferencji
dotyczących niektórych środków językowych.
Właściwości języka prawnego polegają raczej
na celowym ograniczaniu, a nie na tworzeniu
oryginalnych środków językowych. Większość
różnic polega na tym, że czegoś jest brak w
wypowiedziach języka prawnego, względnie coś
odbiega od przeciętnej wyznaczonej dla języka
ogólnego.
• A. Malinowski, 235
Leksyka prawna (1)
• Miarą charakteryzującą bogactwo słownika danego języka [tekstu]
jest stosunek (S) liczby różnych słów (L) występujących w tekście do
liczby całkowitej słów w tym tekście (N). Wartość S = L / N mieści
się w przedziale [0,1], S jest bliskie 1 w tekstach bardzo krótkich, w
których praktycznie każde słowo jest inne, a w miarę zwiększania
długości tekstu wartość S zmniejsza się bardzo powoli.
[współczynnik dla tekstów polszczyzny współczesnej: 0,064; dla
tekstów prawnych: 0,018]
• Porównując wyniki obliczeń, spostrzegamy, że słownictwo języka
prawnego w zestawieniu ze słownictwem języka polszczyzny
współczesnej jest znacznie uboższe. Liczba słów wykorzystanych w
języku prawnym jest ponadtrzykrotnie niższa od liczby słów
wykorzystanych przez użytkowników polszczyzny współczesnej.
• A. Malinowski, 62
Leksyka prawna (2)
• W języku polszczyzny współczesnej występuje
8,6% słów użytych jeden raz, prawie
sześciokrotnie więcej w porównaniu do języka
prawnego, gdzie takich słów jest tylko 1,5%. […]
Zmniejszenie i ujednolicenie słownictwa tekstów
prawnych ma na celu zwiększenie
jednoznaczności i przybliżenie rozumienia tekstu
prawnego przez adresata tego tekstu, a
następstwem takiego postępowania w sferze
słownictwa języka prawnego jest skuteczne
wyeliminowanie słownictwa rzadkiego.
• A. Malinowski
Wybrane cechy normatywnego
stylu prawnego
• - specyfika nazewnictwa charakteryzująca się dużym udziałem nazw
abstrakcyjnych
• - normatywny sposób określania znaczeń słów i przypisanych im
zakresów zastosowania
• - specyfika systemu definicji legalnych i odpowiadającego definicjom
systemu ich zakresów zastosowania (stosowanie zdefiniowanej
terminologii)
• - performatywny charakter wszystkich wypowiedzi języka prawnego
• - specyficzna syntaktyczna konstrukcja przepisów prawnych
• - specyficzna dla języka prawnego makrokompozycja i
mikrokompozycja wypowiedzi
• - specyficzne użycie czasów
• - specyficzny zbiór skrótów
• [na podst. A. Malinowski, 239]
Charakterystyczne cechy języka
prawnego – ćwiczenia
• Bardzo długie zdanie
• Postępowanie uproszczone przeprowadzają
sądy rejonowe. Prowadzone jest ono w
sprawach o roszczenia z umów oraz z rękojmi i
gwarancji, lub niezgodności towaru
konsumpcyjnego z umową, gdy wartość
przedmiotu nie przekracza 10 tys. złotych oraz w
sprawach o zapłatę czynszu najmu lokali
mieszkalnych i opłat za korzystanie z lokalu w
spółdzielniach mieszkaniowych, bez względu na
wartość przedmiotu sporu.
Charakterystyczne cechy języka
prawnego – ćwiczenia
Skróty dozwolone i niedozwolone
• Do podstawowych wydatków zasobów
budżetowych należą w szczególności
wydatki na uposażenia w jednostkach
budżetowych.
Charakterystyczne cechy języka
prawnego – ćwiczenia
• Terminologia i frazeologia
• Ubezpieczeniami obowiązkowymi są
jedynie ubezpieczenia wyraźnie określone
ustawami, jak: ubezpieczenie
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych
Charakterystyczne cechy języka
prawnego – ćwiczenia
• Leksyka: słowa bardzo często
powtarzane: w wypadku, w razie, w
szczególności – niekiedy w
niepoprawnych konstrukcjach
• Kupującemu, w wypadku jeżeli rzecz ma
wady fizyczne, służą względem
sprzedawcy określone roszczenia
Charakterystyczne cechy języka
prawnego – ćwiczenia
• Poplątanie składniowe, niepoprawnie używane
imiesłowy, niepoprawne konwersy, niewłaściwy rząd:
• Podżegaczem jest ten, kto chcąc, aby inna osoba
dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego.
• Celem działania sprawcy musi być przywłaszczenie
cudzej rzeczy.
• Za jedno z przestępstw przeciwko mieniu kodeks karny
uznaje umyślne uszkodzenie lub niszczenie mienia, a
także czynienie niezdatną do użytku rzeczy cudzej.
• Małżonek, który dopuszcza się cudzołóstwa
doprowadzając do rozkładu pożycia małżeńskiego może
zostać uznany za wyłącznie winnego rozwodu.
Wtórne związki składniowe i
homonimia składniowa
• Odbiorca tekstu w sposób niemal
automatyczny próbuje doszukać się
związku między sąsiadującymi wyrazami.
Może to prowadzić do niewłaściwego
zrozumienia tekstu lub do efektów
komicznych. Np. wskutek tego śmieszne
jest sformułowanie: dezodorant dla pań o
przyjemnym zapachu. Podobnie:
oglądaliśmy kolekcję pani prezes, która
została poddana gruntownej renowacji.
Wtórne związki składniowe i
homonimia składniowa (2)
• W zdaniu *Komendant placówki Straży Granicznej umożliwia
obywatelowi UE lub członkowi rodziny niebędącemu obywatelem
UE przez okres nie dłuższy niż 72 godziny, przed wydaniem decyzji
o odmowie wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, podjęcie
działań zmierzających do uzyskania dokumentów, o których mowa
odpowiednio w art. 9 ust. 1 lub 2, albo do udowodnienia w inny,
niebudzący wątpliwości sposób, że osoby te są uprawnione do
korzystania ze swobody przepływu osób – sformułowanie przez
okres nie dłuższy niż 72 godziny – można powiązać składniowo
zarówno z informacją następującą po nim, jak i przed nim. Przy tym
drugim rozumieniu, z punktu widzenia autora tekstu oczywiście
niewłaściwym, niemniej jednak z gramatyczno-logicznego punktu
widzenia dopuszczalnym, otrzymujemy informację, że chodzi o
członka rodziny, który nie jest obywatelem UE przez czas dłuższy
niż 72 godziny.
Wtórne związki składniowe i
homonimia składniowa (3)
• Związki wyrazów stojących obok siebie w zdaniu, które powstają w
niezamierzony sposób i mogą zniekształcać jego odbiór, nazywane
są wtórnymi związkami składniowymi. Związki takie powstają często
w wyniku umieszczenia w środku rozbudowanego zdania
sformułowania, które pod względem gramatycznym można
powiązać zarówno z poprzedzającymi wyrazami, jak i wyrazami
następującymi po nim – tak jak w ostatnim przykładzie. Związki takie
powstają także przez umieszczenie niewłaściwej części zdania
nadrzędnego bezpośrednio przed zdaniem podrzędnym
przydawkowym, zaczynającym się od zaimka względnego który. Np.
*Przyznanie uzbrojenia następuje na podstawie wniosku złożonego
przez funkcjonariusza, którego wzór określa załącznik nr 3 do
rozporządzenia. W zdaniu tym należało zastosować szyk
przestawny: na podstawie złożonego przez funkcjonariusza
wniosku, którego wzór określa załącznik… – ponieważ słowo wzór
odnosi się do wniosku, a nie do funkcjonariusza.
Wtórne związki składniowe i
homonimia składniowa (4)
•
•
Zjawiskiem podobnym do wtórnych związków składniowych przez to, że
powoduje zakłócenia odbioru tekstu – jest homonimia składniowa. Jest to
taki szczególny układ zdania, który sprawia, że można je zrozumieć na dwa
zupełnie różne sposoby. Tak jest np. ze sformułowaniem zdrada żony, które
może równie dobrze odnosić się do sytuacji, gdy żona zdradziła męża, jak i
do tej, gdy mąż zdradził żonę, tak też jest ze sformułowaniem prace
wstrzymały reformy – równie dobrze to reformy mogły zostać tym, co
zostało wstrzymane, jak i tym, co wstrzymywało, to samo odnosi się i do
prac. Homonimia składniowa występuje także w zdaniu: *Pomoc
Żandarmerii udzielana jest przez umundurowany patrol. Można je rozumieć
zarówno w ten sposób, że żandarmeria otrzymuje pomoc ze strony
umundurowanego patrolu, jak i w ten, że sama wysyła umundurowany
patrol, by komuś pomóc. Właściwe jest drugie rozumienie, aby było to
jednak zupełnie jasne, należy zdanie poddać drobnej korekcie: żandarmeria
udziela pomocy, wysyłając (lub: kierując) umundurowany patrol.
(Homonimia to zjawisko językowe polegające na tym, że dwa zupełnie
różne wyrazy lub wyrażenia mają ten sam kształt. Homonimia leksykalna to
np. bal – zabawa i kłoda drewna, homonimia fleksyjna to tożsamość
pewnych form odmiany różnych słów – mam (forma od czasownika mieć i
od rzeczownika mama).)
Zasady techniki prawodawczej, Dz. U. z
dnia 5 lipca 2002 r., nr 100, poz. 908.
•
•
•
•
•
•
•
•
§ 5. Przepisy ustawy redaguje się zwięźle i syntetycznie, unikając
nadmiernej szczegółowości, a zarazem w sposób, w jaki opisuje się typowe
sytuacje występujące w dziedzinie spraw regulowanych tą ustawą.
§ 6. Przepisy ustawy redaguje się tak, aby dokładnie i w sposób zrozumiały
dla adresatów zawartych w nich norm wyrażały intencje prawodawcy.
§ 7. Zdania w ustawie redaguje się zgodnie z powszechnie przyjętymi
regułami składni języka polskiego, unikając zdań wielokrotnie złożonych.
§ 8. 1. W ustawie należy posługiwać się poprawnymi wyrażeniami
językowymi (określeniami) w ich podstawowym i powszechnie przyjętym
znaczeniu.
2. W ustawie należy unikać posługiwania się:
1) określeniami specjalistycznymi (profesjonalizmami), jeżeli mają
odpowiedniki w języku powszechnym;
2) określeniami lub zapożyczeniami obcojęzycznymi, chyba że nie mają
dokładnego odpowiednika w języku polskim;
3) nowo tworzonymi pojęciami lub strukturami językowymi
(neologizmami), chyba że w dotychczasowym słownictwie polskim brak jest
odpowiedniego określenia.
Pisma oficjalne (1)
• W dużym uproszczeniu strukturę wielu pism urzędowych można
zobrazować w następujący sposób:
• Miejscowość, data
• Nadawca
• Sygnatura pisma
•
Odbiorca
•
•
•
•
•
•
•
Zwrot do odbiorcy
TREŚĆ
TREŚĆ
TREŚĆ
Zwrot kończący
podpis nadawcy
Pisma oficjalne (2)
Po prawej stronie, na górze pisma, umieszczana jest
nazwa miejscowości, będącej siedzibą nadawcy lub
miejscem, z którego pismo jest kierowane, przecinek i
data. Ta ostatnia zapisana jest najczęściej za pomocą
dwucyfrowej liczby oznaczającej dzień, zakończonej
kropką, takiej samej liczby oznaczającej miesiąc i
czterocyfrowej liczby oznaczającej rok oraz skrótu „r.” –
20.08.2007 r. Prócz owego tradycyjnego zapisu w tym
miejscu pisma upowszechnia się zapis 2007-08-20,
często zresztą jest to sygnatura datownika. Pamiętać
należy, że w tym zapisie nie można redukować liczby
cyfr oznaczających rok do dwóch, nie wolno też
zmieniać kolejności liczb oznaczających rok, miesiąc i
dzień.
Pisma oficjalne (3)
Nieco niżej (najczęściej 1 wers niżej) niż
miejscowość i data, po lewej stronie pisma, znajduje się
oznaczenie nadawcy: może to być zarówno samo logo
(to zdarza się zwłaszcza w przypadku bardzo dużych lub
ważnych instytucji), jak i nazwa instytucji wraz z
adresem albo – w przypadku osoby prywatnej – imię,
nazwisko, stanowisko (lub inna informacja związana z
tym, jaki związek ma osoba piszcząca z treścią pisma) i
adres. Niektóre urzędy informacje tę umieszczają
obecnie na równej wysokości (w tym samym wersie), co
data. Zmiana ta wynika zapewne z przyczyn
technicznych – za pomocą dawnej maszyny do pisania
było to trudne do wykonania, obecnie zaś pisze się
komputerowo pisma na gotowych szablonach.
Pisma oficjalne (4)
Zazwyczaj pod oznaczeniem nadawcy umieszczona jest
sygnatura pisma. Jej miejsce jest dość dowolne, dość dowolny jest
też sposób, w jaki jest sformułowana. Stałe jest tylko to, że zapisana
jest drukiem takiej samej wielkości, co reszta pisma lub mniejszym –
nigdy zaś większym.
Dane odbiorcy zapisujemy po prawej stronie pisma, nieco
poniżej informacji o nadawcy. Jeżeli odbiorca to instytucja,
wpisujemy jej pełną nazwę oraz adres. Zazwyczaj w osobnych
wersach podaje się ulicę i numer domu oraz kod pocztowy i
miejscowość. Jeżeli odbiorca jest konkretną osobą, przed
podaniem adresu wpisujemy imię i nazwisko, podajemy też
stanowisko tej osoby oraz jej tytuł lub stopień. Dopiero po nich zaś
– nazwę i adres instytucji. Jeżeli urzędowa osoba nie ma
specjalnego tytułu lub stopnia lub jeśli jej stanowisko jest tak
wysokie, że z reguły się go nie wpisuje (np. nie wpisuje się mgr, dr
lub prof. przed nazwiskiem prezydenta, czasem jest też tak, że po
prostu nie wiemy choćby tego, czy dyrektor departamentu, do
którego się zwracamy, ma stopień magistra czy doktora), przed
imieniem i nazwiskiem piszemy Pan:
Pisma oficjalne (5)
Pan Jarosław Malarski
Prezes
Koła Naukowego”Iustitia”
ul. Kombatantów 7
27-200 Starachowice
Prof. dr hab. Jan Niewiara
Dyrektor
Krajowego Centrum Zaufania
ul. Bohuna 23/25
00-927 Warszawa
Pisma oficjalne (6)
• Kolejny element pisma to zwrot do nadawcy.
Umieszczamy go po lewej stronie lub w środku,
jego brzmienie to: Szanowna Pani / Szanowny
Panie – po których wpisujemy stanowisko,
rzadziej: stopień lub tytuł adresata. W wielu
instytucjach ten element pisma jest formułowany
i odręcznie wpisywany przez szefa – jest to
zwyczaj dla pracowników bardzo wygodny: szef
bierze bowiem odpowiedzialność za właściwe ze
względu na zasady grzeczności językowej
zwrócenie się do odbiorcy.
Pisma oficjalne (7)
• Treść pisma jest elementem najmniej sformalizowanym
– trudno tu zatem formułować obserwacje czy rady.
Pamiętać należy, że jeśli zwrot do odbiorcy
zakończyliśmy przecinkiem (tak obecnie się to
najczęściej robi) pierwsze słowa treści zaczynamy małą
literą. Jeśli zakończyliśmy (tradycyjnie) wykrzyknikiem,
zaczynamy treść literą wielką. Pamiętać też należy o
podziale na akapity, najlepiej ze względu na istotę i
znaczenie kolejnych części pisma (np. prośba –
uzasadnienie tejże; zgoda – informacje dodatkowe, jak z
niej skorzystać itp.). Często jest tak, że na wzór decyzji
administracyjnych (np. sądów gospodarczych) w treści
pisma urzędowego wyodrębnia się (boldem, przed
podkreślenie lub umieszczenie w osobnym wersie)
formułę decyzyjną, jeśli takowa występuje.
Pisma oficjalne (8)
• Pismo kończy zwrot Z poważaniem lub (w
szczególnych przypadkach) Z wyrazami
szacunku albo Łączę wyrazy szacunku. W
dużych instytucjach zwrot ten jest wpisywany
odręcznie przez szefa, w innych przypadkach
(gdy autor sam sobie jest szefem) – należy do
komputerowej części pisma. Nie stawiamy po
nim żadnego znaku, rzadko stawiany jest
przecinek; kropka jest tu błędem
interpunkcyjnym.
• Na końcu pisma następuje ostatni jego element
– odręczny podpis. Musi on być umieszczony w
osobnym wersie.
Proszę podzielić tekst na akapity,
zaadresować, zakończyć, poprawić
pisownię wielką literą oraz skróty
• Serdecznie dziękuję za zaproszenie na uroczyste
spotkanie z młodzieżą przybyłą z Ukrainy, Białorusi i
Rosji, które odbędzie się w ramach projektu „moja letnia
przygoda z Polską” w dniu 13 sierpnia br w Zabrzu.
Niestety z przykrością muszę zawiadomić, iż moja
obecność w tym terminie jest niemożliwa z uwagi na
ważne obowiązki służbowe. Jednocześnie pragnę złożyć
na ręce pani prezydent oraz młodzieży przybyłej do
Polski w ramach ww projektu serdeczne życzenia,
słonecznych, bezpiecznych wakacji, udanego
wypoczynku oraz garści miłych wrażeń.