Transcript WDS-2013-2014-nr-10 - Instytut Socjologii UW

Ubóstwo i płeć w społeczeństwie.
(WDS 2013/2014 nr 10)
Struktura społeczna (klasowa) (powtórzenie)
 klasy we współczesnym społeczeństwie polskim: omówienie
publicystycznego opisu struktury klasowej we współczesnej Polsce (Test:
sprawdź, do jakiej klasy społecznej należysz? („Polityka” 2013, nr 17/18) - ze względu na
styl życia, konsumpcję, pracę itp. podział na następujące klasy:
 klasa najniższa, klasa niższa, klasa średnia niższa, klasa średnia właściwa,
klasa średnia wyższa, klasa wyższa, klasa najwyższa (elita);
 „reguła św. Mateusza”.
 społeczeństwa współczesne jako „społeczeństwa klasy średniej” ze
względu na dominację liczebną oraz kulturową tej klasy – jej rola:
 wyższość kulturowa (symbolizuje ona sukces i powodzenie życiowe);
 społeczny „zawór” bezpieczeństwa, stabilizuje gospodarkę (poprzez
konsumpcję klasy średniej) i system polityczny.
 czy „śmierć” klas? – przemiany:
 klasy robotniczej;
 klasy chłopskiej.
Czy klasy społeczne tracą na znaczeniu?
 zmiany charakteru pracy (non-standard job forms, brak pewności
zatrudnienia, konieczność zmian kwalifikacji zawodowej, wzrost znaczenia
sektora usług, wpływ polityki państwa opiekuńczego - a główny „konflikt
klasowy” rozgrywa się między płacącymi podatki a żyjącymi z zasiłków);
 przemiany własności (własność coraz bardzo się „różnicuje”);
 wpływ stylu życia i wzorów konsumpcji (rynek konsumpcji przejmuje rolę
tradycyjnego rynku dóbr produkcyjnych);
 zachowania polityczne (pochodzenie klasowe nie wyznacza jednoznacznie
poparcia na rzecz „swoich klasowych” partii politycznych);
 pojawienie się „nowych” osi i lojalności społecznych, konkurujących z
klasowymi (rasa i przynależność etniczna, płeć i wiek, region);
 „nowe” klasy w społeczeństwach nowoczesnych:
 „technokracja”, underclass („podklasa”) „nowa” klasa średnia, „nowa klasa
robotnicza”.
Ubóstwo i „kultura ubóstwa”
• Oscar Lewis, Sanchez i jego dzieci. Autobiografia rodziny
meksykańskiej (PIW, Warszawa 1964 i nowsze):
• koncepcja „kultury ubóstwa” jako sposobu życia i socjalizacji
dzieci, na który składa się:
 dominującą formą związków są konkubinaty lub związki
matriarchalne;
 dzieci - brak okresu dzieciństwa (jako etapu chronionego) w
wychowaniu dzieci w rodzinie;
 na poziomie psychologicznym wiąże się z poczuciem zepchnięcia
na margines, bezradnością, uzależnieniem, widzeniem siebie
jako kogoś gorszego od innych;
 brak umiejętności planowania przyszłości, rezygnacja, fatalizm
oraz tolerancja dla patologii;
 bieda (i kultura ubóstwa) jest dziedziczona.
Ubóstwo jako zjawisko społeczne i kulturowe
 ewolucja rozumienia ubóstwa od „wąskiego” (ekonomicznego) zjawiska
do „szerokiego” (społecznego);
 bieda jest wytworem zarówno teraźniejszości, jak i przeszłości:
 „nowa” i „stara” bieda jako „koszt transformacji”, „ubóstwo” w historii.
 ubóstwo:
sytuacja silnej deprywacji potrzeb, niemożności ich zaspokojenia ze
względu na małe dochody i środki finansowe;
 „syndrom ubóstwa” – deprywacja potrzeb podstawowych, zły stan zdrowia i
niski poziom edukacji, upośledzenie w dostępie do wiedzy i korzystania z
uprawnień politycznych, mały stopień bezpieczeństwa itp.
 jest nie tylko polskim problemem, ale i kwestią o zasięgu globalnym:
 „bieda to sytuacja i kultura” (R. Kapuściński).

Wymiary społeczne ubóstwa
 głębokość – stopień, w jakim „biedni są biedni”?:
 stopniowalność biedy - niedostatek, ubóstwo, bieda, nędza itp.
 czasowy (temporalny) – czas pozostawania w ubóstwie - czy ubóstwo jest
sytuacją przejściową, czy też trwałą i przekazywaną generacyjnie?
 inne wymiary (płaszczyzny) ubóstwa („bieda biedzie nierówna”):
 miasto – wieś;
 przestrzenny (regionalny);
 ze względu na wiek („juwenilizacja” ubóstwa);
 ze względu na płeć (feminizacja ubóstwa);
 pracę (związek z bezrobociem):


skutki psychiczne (depresja, zbędność i zagubienie), izolacja
towarzyska, „wychodzenie z pracy”, przemoc w rodzinie, adaptacja do
bezrobocia, czyli „wchodzenie” w spiralę przestępstw i marginalizacji;
„pracujący biedni”.
Miary ubóstwa
 ubóstwo absolutne (bezwzględne):
 czyli „minimum egzystencji” – elementarne warunki, jakie muszą być
spełnione, aby jednostka mogła przetrwać fizycznie i zachować zdrowie.
 „minimum socjalne”:
 jest to linia minimum egzystencji uwzględniająca także potrzeby społeczne
(granica sfery niedostatku i zagrożenia ubóstwem).
 ubóstwo ustawowe (urzędowe, oficjalne):
 poziom dochodu, który uprawnia do korzystania z pomocy społecznej.
 ubóstwo relatywne (względne):
 uwzględnia specyfikę danego społeczeństwa, potrzeby i właściwe mu
sposoby ich zaspokajania.
 ubóstwo „subiektywne”:
 opinie ludzi na temat ich poziomu życia i dochodów.
Przyczyny ubóstwa a sfera ocen i wartości (dyskurs o
ubóstwie)
 ewolucja postrzegania (i wartościowania) ubóstwa:
od pozytywnego niegdyś (np. biedni w średniowieczu) do
współczesnego:
 czyli do czegoś, co jest niepożądane, jest świadectwem
niepowodzenia i niezaradności życiowej jednostki (bieda
„zawiniona” i „niezawiniona”);
 praca jako kryterium moralnej kwalifikacji biednych.
 dwa główne kierunki interpretacji „ubóstwa” i jego przyczyn:
 strukturalny (sytuacyjny) – „obwinianie systemu”, przyczyny
ubóstwa leżą w czynnikach zewnętrznych wobec jednostki, niezależnych
od niej (np. likwidacja zakładu pracy itp.);
 kulturowy (behawioralny) – „obwinianie ofiary”, przyczyny ubóstwa
kryją się w cechach jednostek, ich zdolnościach i postawach (obwinianie
biednego o spowodowanie sytuacji, w jakiej się sam on znalazł).

Nowe pojęcia związane z ubóstwem
 wskazują one na aktywną rolę społeczeństwa, które nie zapewnienia
jednostkom i grupom pełnego uczestnictwa w życiu społecznym:
 underclass („podklasa”):
znajduje się u samego dołu hierarchii społecznej lub poza nią,
charakteryzuje się odrębnością kulturową, która jest związana często z
patologią
społeczną
(urodzenia
pozamałżeńskie,
nieletnie
macierzyństwo, przestępczość itp.), wykazuje tendencję do
dziedziczenia jej pozycji i separacji przestrzennej;
 marginalność i marginalizacja:
 wyłączenie z jakiegoś ważnego obszaru społecznego z powodów
społecznych (nacisk na procesualność zjawiska);
 wykluczenie społeczne (ekskluzja):
 brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa i korzystania z
podstawowych zasobów społecznych, dostępnych dla wszystkich
(wykluczenie ekonomiczne, polityczne i społeczne).

Płeć (kobiety) jako przedmiot zainteresowań nauk społecznych
 „niewidoczność” kwestii płci (pozycji kobiet) we wczesnej refleksji
socjologicznej – dlaczego?:
 wynikało to z genezy socjologii – z makro-społecznej i „scjentystycznej”
perspektywy;
 z dominującej tradycji kulturowej (obyczajowości) wpływającej na naukę;
 ścisłego podziału życia społecznego na: gospodarstwo domowe (sferę
kobiecą) a sferę publiczną (męską).
 kobiety jako przedmiot badań społecznych (Gender/Women Studies) –
teorie nierówności płci):
 zmiany społeczno-demograficzne (kobiety są bardziej wykształcone niż kilka dekad
temu), obowiązujący ideał to społeczeństwo „pozycji osiąganych” (wyzwanie zjawisko „szklanego sufitu”);
 kobiety stały się ważną siłą polityczną i elektoratem wyborczym;
 upowszechnienie ideologii praw człowieka;
 nastąpiła zmiana uprawiania socjologii (socjologia płci).
Różnice ze względu na płeć w sferze
 położenia ekonomicznego i pracy (zatrudnienia):
 wybór zawodu a tradycja kulturowa („naturalne” zawody dla kobiet i
mężczyzn), dyskryminacja na rynku pracy (płace, niepełne zatrudnianie
itp.) - dlaczego?:
 tradycja kulturowa (dom i wychowanie dzieci), stereotypy dotyczące płci,
paradoks „zadowolonego niewolnika” (okresowe „wychodzenie” z rynku
pracy i powrót w związku z wychowywaniem potomstwa), konsekwencje –
niższe emerytury i bariery awansu.
 władzy i polityki (funkcje kierownicze, czynne i bierne prawa wyborcze,
udział kobiet w polityce);
 obyczaju i reprezentacji (przekaz szkolny, kultura popularna i humor,
problemy „reprezentacji” - kobiety i mężczyźni, sylwetka ciała, najbardziej
popularne typy przedstawicieli danej płci, symboliczne traktowanie „męskości”
i „kobiecości”).
Feminizm (od łac. femina - kobieta) jako ruch społeczny
 feminizm jako dostrzeganie dyskryminacji (upośledzenia, strukturalnego
podporządkowania kobiet/patriarchat itp.) kobiet w życiu społecznym i
dążenie do jego likwidacji;
 feminizm I fali („stary”, do połowy XX wieku):
 koncentracja na reformie prawa rodzinnego i wyborczego, poprawie warunków
życia kobiet.
 feminizm II fali („nowy”) – egalitaryzm oparty wielopoziomowym
pojmowaniu ucisku, który jest efektem podziałów płciowych:
 dążenie do równouprawnienia w polityce, pracy, rodzinie itp. i podwyższenie
pozycji kobiet i matek w społeczeństwie.
 feminizm III fali („post-feminizm”):
 liberalizacja dopuszczalności aborcji;
 walka z przemocą indywidualną i strukturalną wobec kobiet, „kobiecością” w
języku, stosunkiem do pornografii;
 stosunek do homoseksualizmu (równe traktowanie związków hetero- i homoseksualnych).
Feminizm jako ideologia (i jako „nowy ruch społeczny”)
• główne wyzwania (dylematy) feminizmu:
 emancypacja kobiet w męskim świecie, czy też całkowita
emancypacja świata kobiet („kobiety przeciw mężczyznom”)?;
 poszukiwanie wspólnej tożsamości: co powinno łączyć ruch
kobiecy?
• ogromne zróżnicowanie feminizmu:
• liberalny, chrześcijański, socjalistyczny, „czarny” itp.
 publiczne znaczenie feminizmu:
 trwałe zmiany (narodzenie się nowej świadomości i podmiotowości
kobiet), których nie zmieni „konserwatyzm”;
 rozwój prawa w tym zakresie:
 ustawy o równym traktowaniu, większa widoczność spraw kobiet,
system parytetów w polityce, zmiany w zachowaniach
obyczajowych, tworzenie wiedzy akademickiej itp.
Nowe pojęcia i koncepcje w ramach feminizmu
• społeczne tworzenie płci (sex, gender i gender identity) - płeć jako struktura
złożona obejmująca element biologiczny, społeczny i osobowościowy:
•
płeć biologiczna i gender (płeć kulturowa), „seksizm”;
• WHO - „gender” to stworzone przez społeczeństwo role, zachowania,
aktywności i atrybuty, jakie uznaje ono odpowiednie dla mężczyzn i kobiet;
• płeć jako fundamentalna oś organizacji społecznej:
• określanie siebie jako K i M jest podstawowym wymiarem tożsamości
jednostki;
• spojrzenie z perspektywy plastyczności płci i kulturowych wymiarów
konstruowania tożsamości płciowej;
• kultura i język odgrywają zasadniczą rolę w sposobach pojmowania płci
biologicznej i kulturowej;
 studia queer (queer sociology –„społeczna teoria odmienności/różnicy”):
 studia nad odmiennością płciową (seksualną), związane z krytyczną analizą kategorii
tożsamościowych odnoszących się do ludzkiej seksualności.
Literatura (zalecana, warta?) na temat „płci”
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XV. Różnice płci jako
różnice społeczne);
 a także lektury z ćwiczeń:
 Harriet Bradley, Płeć, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008 (r. 1. Co
kryje się pod nazwa? Znaczenie i sposoby użycia kategorii płci, s. 2639; r. 3. Płeć i ponowoczesność, s. 77-98);
 Mirosława Marody, Anna Giza-Poleszczuk, Być kobietą, być
mężczyzną, czyli o przemianach tożsamości związanej z płcią we
współczesnej Polsce", w: Mirosława Marody (red.) Między rynkiem a
etatem. Społeczne negocjowanie rzeczywistości, Warszawa 2001.