Transcript Ekonomi makinesi nasıl çalışıyor?
Ekonomi makinesi nasıl çalışıyor?
Basitleştirilmiş bir finansal anlatım denemesi
R. Hakan ÖZYILDIZ
Eylül 2014 [email protected]
www.hakanozyildiz.com
(Sunumun hazırlanmasında Ray Dalio’nun çalışmasından yararlanılmıştır)
İnsan?!
• • • • • En temel ortak özellik: tüketmek Tüketebilmek için üretmek, Üretebilmek için yatırım, Yatırım için kaynak (para), Para için gelir ve tasarruf, lazım.
Hepsi için bir ekonomik sınırları çizilmiş bir pazar, bir ülke lazım.
hozyildiz.com
2
Bazı özellikler
• • • • • • • Ekonomi insan davranışlarının bütünüdür.
7 milyar insan 7 milyar farklı davranış demektir.
Ortak davranışlar içgüdüsel olanlardır: yemek, içmek, uyumak, barınmak vb. diğer bir deyişle tüketmek.
Ancak genç-yaşlı, Türk-Alman, erkek-kadın, şehirli-köylü, okumuş- cahil, zengin-fakir farklı davranış ve tüketim kalıplarına sahiptir.
Tüketmek için gelir lazım. Yoksa veya az ise tüketmeden yaşayabilir miyiz? Yaşamalı mıyız?
“Hayat kısa hocam. Yaşamana bak. Böyle şeylere kafanı takma. Ye, iç, eğlenmene bak. Paran yoksa kredi kartında mı yok?” O zaman şu sorunun cevabını vermek zorundasınız: Ödediğin faiz kime gidiyor?
www.hakanozyildiz.com
3
Ekonomide 4 temel hedef
• • • • Kaynakların tam olarak istihdamı Fiyat istikrarının sağlanması İstikrarlı ve hızlı ekonomik büyüme Ödemeler dengesi istikrarının sağlanması hozyildiz.com
4
Diğer hedefler
• • • • • • • • • • Faiz oranlarında istikrar Finansal piyasalarda istikrar Döviz piyasalarında istikrar (MAKRO EKONOMİK İSTİKRAR) Uzun vadeli yatırım kararları, nakit akışı tahminlerinin önemi Gelir ve servet dağılımını düzeltmek Faktör dağılımını düzeltmek Kamusal ihtiyaçları karşılamak Bazı sektörlere öncelik tanımak ve onları gözetmek (gıda güvenliği, tarımsal destekleme) Özel tüketim alışkanlıklarını düzeltmek, Temel mallar arzını güvence altına almak (yine gıda ) hozyildiz.com
5
Bu temel hedeflere ulaşılması,
– bir ülkenin jeopolitik konumu, – siyasi ve kültürel yapısı, – sağlık ve eğitim sistemlerinin kalitesi, – Yapısal düzenlemelerle şekillenen ekonominin alt yapısı, – Yönetişimin kalitesi gibi faktörlerle birlikte •
Para ve maliye politikalarına bağlıdır
.
hozyildiz.com
6
• • •
EKONOMİ ASLINDA ÇOK BASİTTİR: ARZ / TALEP Bir insan davranışları manzumesidir.
Yüz milyarlarca değişimden oluşur.
Modern kapitalist ekonomilerde bir birine benzeyen mal ve hizmetlerin değişimi bir piyasada/pazarda yapılır.
Pamuk ÇİÇEK finans İLETİŞİM
EKONOMİ
silah
biyoloji müzik BUĞDAY DÖVİZ www.hakanozyildiz.com
7
Değişimler ekonomiyi yönlendiren üç temel gücü oluştururlar. Ekonominin bulunduğu evreyi anlayabilmek için ekonomik aktivitenin nereden kaynaklandığını anlamak için bu güçlere yakından bakmak gerekir. 1.
2.
3.
Verimlilik artışı (prodüktivite ile büyüme) Kısa vadeli borçlanma Uzun vadeli borçlanma
GYSH www.hakanozyildiz.com
Zaman 8
Temel tanımlar
• • • Para + Kredi = Toplam Harcama (Ekonomiyi harekete geçiren tüketim ve yatırım harcamalarıdır) Ekonomik kesimler: – Kamu • Merkezi hükümet • KİT’ler • Belediyeler • Sosyal Güvenlik Kurumu • Bütçe dışı fonlar (TMSF, Özelleştirme, Tanıtma, Savunma SF) • Döner sermeyeler – Reel sektör – – – Finansal sektör Hanehalkı Dış alem Toplam Harcama / Toplam mal ve hizmet miktarı = Fiyat www.hakanozyildiz.com
9
Değişim
Alıcı (Nakit / Kredi) ( TALEP)
www.hakanozyildiz.com
Satıcı (mal, Hizmet, finansal varlık) ( ARZ)
10
Pazar / Piyasa
• • • • • Değişim işin özüdür.
Belli mal ve hizmete yönelik alıcı ve satıcıların bir araya geldiği yerdir. Binlerce / milyonlarca alıcı ve satıcı piyasada nakit ve kredi karşılığında mal ve hizmet alır. Araba pazarı, buğday pazarı, silah piyasası, hisse senedi piyasası (Borsa), Döviz piyasası vb.
Bütün piyasalar bir araya gelir, ülke ekonomisini oluştururlar.
Burada önemli olan; – Piyasalar iyi çalışıyor mu? – – Tam rekabet var mı? Değişim en ucuz ve verimli bir şekilde mi yapılıyor?
Devlet müdahale ediyor mu? Kural koyuyor mu? Gözetim ve denetimi sağlıklı bir şekilde yapıyor mu?
• ARSA ….İNŞAAT…RANT, • VERGİ…. KAYITDIŞILIK …. RANT, • MADEN RUHSATI …. DENETİMSİZLİK….. RANT mekanizmaları ne kadar çalışıyor?
www.hakanozyildiz.com
11
Değişim yapanlar
• • • • • İnsanlar, Şirketler Bankalar Devlet Dış alem (ithalat/ihracat) Dışarıdan sadece mal ve hizmet satın alınmaz. Yanı sıra dövizli finansal işlemler de önemlidir.
www.hakanozyildiz.com
12
MAKRO EKONOMİK SEKTÖRLER
HANE HALKLARI ŞİRKETLER KESİMİ FİNANSAL SEKTÖR DIŞ ALEM KAMU KESİMİ
hozyildiz.com
13
En büyük alıcı/satıcı devlettir.
Kamu piyasadan mal ve hizmet satın alır/satar merkez bankası ise piyasadaki para ve kredi miktarını kontrol eder.
Devlet/Kamu
Merkez Bankası Merkezi hükümet Yerel yönetimle r (belediyel er) KİT’ler Sosyal Güvenlik Kurumu Bütçe dışı fonlar Döner sermay eler
www.hakanozyildiz.com
14
Merkez Bankası
• • • Para otoritesidir. Para basma yetkisine sahip olan tek otoritedir. Yetki parlamentolar tarafından verilir.
Bu yetkisi sayesinde, ekonomide kredi genişlemesini yönetebilecek araçlara sahiptir.
Ekonomide nasıl alıcı / satıcı varsa ve değişim yapıyorlarsa, finansal piyasalarda da; BORÇ VEREN BORÇ ALAN www.hakanozyildiz.com
15
Kredi ilişkisinde
• • • Borç veren, parasıyla para kazanmaktadır. Gelirinin bir bölümünü harcamamış, tasarruf etmiş, bankaya mevduat olarak yatırmıştır.
Eğer iç tasarruflar yetersiz ise ve hükümet, şirketler veya hanehalkı daha fazla kredi /borç talep ediyorsa, dışarıdan tasarruf ithal edilir. Yani dış borç alınır. (CARİ AÇIK) Yabancı tasarruf sahibi kendi ülkesindeki faizlerin düşüklüğü nedeniyle, yüksek getiri elde edebilmek için yatırımını diğer ülkelere yönlendirir.
www.hakanozyildiz.com
16
Önemli olan Borç Alandır
• • • • Genellikle satın almak istediği bir şey vardır. Ya o an için nakit sorunu vardır, nakit zamanlaması için borç alır. Parası gelince borcunu öder. Böylesi kısa vadeli işlemler sınırlı boyutlardadır.
Borç alanlar ya TÜKETİM ya da YATIRIM yapmak için kredi talep ederler.
Bu ayrım önemlidir. www.hakanozyildiz.com
17
Kredi tüketim harcaması için alınmışsa
• • • • Parası olan talebi yükseltir.
Piyasada yeteri kadar mal ve hizmet arzı var mı?
Yoksa; – Ithalat artar – Enflasyon yükselir.
– Veya her ikisi de aynı anda gerçekleşebilir.
İthalat artarsa döviz dengesi bozulur, ülkenin döviz ihtiyacı artar, cari açık büyür. Döviz açığının finansmanı için, döviz sıkıntısını gidermek için dışarıdan borç alınır. Yabancı tasarruf sahipleri yüksek getiri talep eder, reel faiz yükselir. (REEL FAİZ = NOMİNAL FAİZ – ENFLASYON) Yani enflasyon yükseldikçe faizler yükselmek zorundadır.
www.hakanozyildiz.com
18
Enflasyon yükseliyorsa
• • • • • • • Talep arzdan fazla ise mal/hizmetin fiyatı yükselir.
Önceden 1 TL olan ekmekten 10 TL ye alınabilirken, ekmek 1,1 TL olunca alınabilir. 10 tane 9,1 tane Dar ve sabit gelirliler daha az tüketebildikleri için fakirleşirler.
Gelir dağılımı zenginlerin lehine bozulur.
Nominal faizler yükselir, Tüketim azalır, Büyüme düşer.
www.hakanozyildiz.com
19
Kredi yatırım harcaması için alınmışsa
• • • • Özellikle gelir getiren, istihdam yaratan yatırımlar (fabrika, ithal edilen malı içeride üreten tesis) için alınan kredi/borç istihdam yaratır. (Burada konut ve AVM gibi bir defalık etkisi olan yatırımlara dikkat etmekte büyük yarar var.) Artan üretim ithalatı azaltır.
Ekonomi kalıcı olarak büyür Toplumun refahı yükselir.
www.hakanozyildiz.com
20
Kredi olayına yeniden dönelim
• • • Borç alan belirli bir vade sonunda yani gelecekte; KREDİ = ANAPARA + FAİZ ödemesi yapacak.
Eğer ekonomide faiz oranları yükseliyorsa krediler pahalılaştığı için borçlanma isteği azalır. Çünkü bir malı veya hizmeti krediyle almak pahalılaşır. – 1.000 TL lik telefon yıllık % 10 faizli borçla alınınca 1.100 TL ödenir.
– Ama faiz % 15 olursa 1.150 TL ödenecektir.
Tersi olur, faizler düşerse kredi talebi artar.
www.hakanozyildiz.com
21
• • • • •
Kredi; banka için alacak ama devlet/şirket/insan için borçtur
Vadesi gelince geri ödenecektir.
Ancak borç alanın harcama kabiliyetini artırır.
UNUTMAYIN HER HARCAMA KARŞI TARAF/ SATICI İÇİN GELİRDİR.
Bankadan kredi alan; – Bakkaldan ekmek alınca bakkalın geliri, – Bakkalın ödemesiyle Fırıncının geliri – Ardından Zahirecinin geliri – Sonra Un taşıyan kamyoncunun geliri vb. artar.
Böylelikle ekonomi canlanır, büyür. Yani birileri ne kadar harcarsa ötekilerin geliri o kadar çoğalacaktır.
www.hakanozyildiz.com
22
Kredibilite
• • • • • Ekonomi büyüdükçe şirketlerin/insanların/devletin geliri çoğalıyor.
Geliri / serveti artanın; – Borç geri ödeyebilme – Ve ipotek/teminat verebilme yeteneği büyüyor.
Ekonomide kredibıl müşteri sayısı çoğalınca bankalar daha çok kredi vermeye başlıyor. ( etkileniyor) Bankalar artan kredi talebini hangi kaynaktan karşılıyor? Dışarıdan dövizli borç alıyorlarsa ülkenin döviz dengesi Böylece; gelir ve borçlanma kabiliyeti yükseliyor dolayısıyla harcama kapasitesi yükseliyor. Çoğalan harcama tüketimi tetikliyor. Ekonomik büyüme sağlanıyor.
AMA her borç alışın bir de geri ödeyişi var. ( EKONOMİDE DEVREVİ HAREKET) www.hakanozyildiz.com
23
Ekonomide dönemsel / dalga hareketleri
• Üretimde iniş, çıkışlar GSYH www.hakanozyildiz.com
Zaman 24
Verimlilik ile büyüme
• • • • • • • Ekonomide değişim bir şey alırken para vermektir.
Aynı para ile ne kadar mal alacağınızı üretim belirler. Bol ve ucuz üretebiliyorsanız daha çok mal/hizmet satın alabilirsiniz.
Üretim artışı verimlilikle/ üretkenlikle doğrudan ilişkilidir.
Verimlilik artışı işgücünün eğitimi ve kullanılan teknoloji ile ilişkilidir.
Bilgisini ve araştırma/geliştirme ile teknolojisini üst düzeylere çıkaran ekonomiler kalıcı olarak büyür. ANCAK; bu uzun vadeli bir süreçtir. Dolayısıyla bir sonraki seçimi düşünen siyasetçiler çoğunlukla kısa vadeli, borçla büyüme modellerinden hoşlanırlar.
Ülke içi tasarruflar yetmezse dışarıdan borç alarak büyümeye yönelirler.
www.hakanozyildiz.com
25
Ekonomik devreler: Kısa vadede 8-10 yıl arasındaki bir süreci işaret ediyor.
GSYH
ÜRETİM Kredi olunca Ürettiğinden Daha fazlası tüketiliyor Borçlar geri ödenince üretilenden daha az tüketiliyor
ZAMAN
www.hakanozyildiz.com
26
• • • •
Kredilerin etkisine bakalım
Kredi işlemlerinin olmadığı bir ekonomide ne kadar nakdin/gelirin varsa o kadar harcarsın.
Bir şirket/insan gelirini büyütmek için daha çok üretmesi gerekir. Ne kadar çok üretiyorsa o kadar çok kazanıyor demektir.
Diğer bir deyimle böylesi bir yapıda verimlilik artışı büyümenin tek yoludur. Eğer benim harcamam ötekinin geliri ise gelir çoğaldıkça ekonomi büyüyecek demektir. Böyle bir büyüme süreklidir.
GSYH www.hakanozyildiz.com
Üretim Zaman 27
Fakat
Borçlanarak, özellikle tüketim harcamalarıyla büyüyen ekonomide dönemsel hareketler oluşur. Yatırım için borç alınınca ekonomik dalgalanmalara etkisi daha sınırlı olur.
• Borçlanma = Ekonomik dalgalanma www.hakanozyildiz.com
28
• • • • • •
Borçlanma nedir?
Gelecekteki gelirin harcanmasıdır.
Borcun vadesi geldiğin, şirketin/ailenin/devletin gelirleri ödenecek taksit kadar büyümüyorsa, harcamadan kısıntılar başlayacaktır. (Fakirleşme) Örneğin, 10 yıl vadeli konut kredisi alınsın. Aylık taksit 1,500 TL olsun. Eğer aylık kira 1.000 idiyse aile bütçesine 500 TL ek yük geldi demektir.
Eğer maaş/gelir de bu kadar artarsa sorun olmaz. Aksi halde fakirleşme artar. Daha can alıcı örnek borçla otomobil almaktır. Hiçbir gelir etkisi yok, ama harcama çoğaltan bir mal.
Borç geri öderken harcaman azalıyor demektir.
www.hakanozyildiz.com
29
Nakit ile kredinin büyümeye etkisi
Devlet/hanehalkı/şirket borçla harcama yaptığı zaman ekonomi büyüme dönemine girer.
Ancak geri ödeme zamanı gelince hareket tersine etki gösterir. Küçülür.
Nakit ile borç/kredi arasındaki fark budur. Borçlanma ekonomik dalga/devre hareketine neden olur.
Borçlan ma Geri ödeme www.hakanozyildiz.com
30
Türkiye’de ekonomik dalgalanmalar
• • • • • • • Kayıtlı tasarrufları yetersiz olan ekonomide devlet önceli çoğunlukla dışarıdan, sonra da yanı sıra içeriden borçlanmaktadır. Son 12 yılda kamu borcunun artış hızı yavaşlarken şirketler ve hanehalkları borçlanmıştır. Ödeme dönemleri hep sıkıntılı geçmiştir.
1950 dış borç, 1958 Kriz, 1960 Darbe Dışarıdan borçlanma, 1971 Darbe, 24 Ocak Kararları 1980 Darbe, Yüksek dış borçlanma, bütçe açığı, 1994 Kriz Bütçe açığı, cari açık, 2001 Kriz Ülke genellikle dışarıdan borçlanır, geri ödeme zamanı gelince ekonomi krize girer.
www.hakanozyildiz.com
31
Neden kredi ekonomide dalgalanma yaratıyor?
Krediyle yaptığın harcama aslında paran olmadan yapılan bir değişim.
Para/nakitle bir bira aldığın zaman değişim hemen tamamlanıyor. Ancak krediyle değişim yapınca işlem tamamlanmıyor. Bir borç (yükümlülük) ve buna karşılık alacak (varlık) ilişkisi ortaya çıkıyor. Ödeme bir vade sonuna kadar öteleniyor.
Müşteri Yükümlülük (Borç) Kredi www.hakanozyildiz.com
Barmen Varlık (Alacak) 32
Kredi kötü bir şey mi?
• • • Aslında günümüz ekonomilerinde nakit işlemden çok kredili işlem yapılıyor. Örnek ABD ekonomisi; – Emisyon yaklaşık 4 trilyon dolar (paranın dolaşım hızı ne kadar? Para kaç kere el değiştiriyor?) – GSYH yaklaşık 16 trilyon dolar – Kredi hacmi 50 trilyon dolardan fazla Eğer özellikle gelir getiren yatırımlar için kredi / borç alınıyorsa iyi bir şey yapılıyor demektir.
www.hakanozyildiz.com
33
Dolayısıyla tüketime giden krediler kamu otoritelerince iyi yönetilmelidir.
• • Gerekirse pahalılaştırılmalıdır. (kredi karşılıkları artırılabilir, ek vergi konabilir vs.) Örneğin binek otomobil olarak Mercedes almak masraftır, giderdir. Ancak aynı aracı ticari amaçla almak, turist taşımak, ticari taksi yapmak ekonomiye katkı sağlar.
www.hakanozyildiz.com
34
Unutmayalım birinin harcaması diğerinin geliridir. Örnek;
• Zinciri devam ettirin… • • •
A KİŞİSİ
100.000 TL geliri var. Borcu yok.
10.000 TL kredi kullanıyor.
Geliri bundan az olmasına rağmen 110.000 TL yıllık harcama kapasitesi oluştu. • • •
B KİŞİSİ
110.000 TL geliri var. Borcu yok.
11.000 TL kredi kullanıyor.
Geliri bundan az olmasına rağmen 121.000 TL yıllık harcama kapasitesi oluştu. www.hakanozyildiz.com
35
Ancaaaak. Unutmayın
Her borçlanmanın geri ödemesi olacak.
Kredilerle finanse edilen harcamalar yapılırken büyüyen ekonomi, geri ödeme döneminde küçülür.
www.hakanozyildiz.com
Borç Geri ödeme 36
Gelelim diğer sorunlara
• • • • HARCAMA (Nakit + Kredi) / MAL VE HİZMET MİKTARI = FİYAT Eğer ekonomiye fazla kredi verip, aynı zamanda üretim artırılamıyorsa artan talep nedeniyle fiyatlar genel seviyesi yükselmeye başlayacaktır. Buna ENFLASYON diyoruz.
Merkez bankaları yüksek enflasyondan pek hoşlanmazlar.
Çünkü; gelir dağılımı bozulur, ekonomide reel faizler yükselir, yatırım maliyetleri artar, işsizlik çoğalır vb.
www.hakanozyildiz.com
37
Krediler pahalılaşınca
• • • • Yatırımlar düşer Yanı sıra eski borçluların kredi taksitleri büyüyeceği, yenileri pahalı krediden kaçışı nedeniyle daha az insan borçlanabileceği için tüketim azalır Birinin harcaması ötekinin geliri olduğuna göre gelirler de azalacak ve ekonomik büyüme yavaşlayacaktır.
Talep azalacak, fiyatlara olan baskı düşecek enflasyonun tersi bir durum DEFLASYON görülecektir.
www.hakanozyildiz.com
38
RESESYON
• • • • Azalan talep ekonomik küçülmeyi uzatırsa, iki çeyrek yıl üst üste ekonomi negatif büyürse (küçülürse) resesyona girilmiş demektir. (ABD – NBER tanımı) Merkez Bankaları küçülmeden de hoşlanmazlar. EĞER ENFLASYON SORUN DEĞİLSE; Hemen faizleri düşürmeye başlarlar. Ekonomiye daha çok para vererek kredilerin bollaşmasını hedeflerler.
Ucuz ve bol para kredileri de ucuzlatır, şirketler insanlar krediye daha rahat ulaşabilir ve daha rahat harcamaya başlar.
Böylelikle ekonomi tekrar toparlanmaya başlar.
www.hakanozyildiz.com
39
• • • • •
CARİ AÇIK VE DÖVİZ TALEBİ MERKEZ BANKASININ DURUMU
İçeride tasarruf yetmeyince dışarıdan ithal edilir. Yani borç alınır, sıcak para davet edilir. Kendi ülkesinde % 2-3 faiz alabilenler paralarını «Emerging Marketlere» (gelişmekte olan piyasalara) yatırıp, yüzde 8-10 faiz geliri elde ederler.
Faizler düşer gelirleri azalırsa o ülkeden çıkan döviz piyasada arzı azaltacaktır. Eğer dövize olan talep te aynı oranda azalmazsa, dövizin fiyatı / kur yukarı gidecektir. Yukarı giden kur döviz borcu olanların maliyetini etkileyecek, kredi taksiti için daha çok yerli para bulmak zorunda kalacaklardır. Ekonomide dengeler bozulacaktır.
Merkez Bankası böylesi bir durumda ekonomi küçülmekte olsa bile faiz indiremeyecek, hatta çok döviz çıkışı varsa kur aşırı yükseldiyse faiz yükseltmek zorunda kalabilecektir.
www.hakanozyildiz.com
40
• • •
KISA VADELİ BORÇ DÖNGÜSÜ/DALGASI
Ekonomi makine gibi çalışıyor. Kısa vadede harcamaları belirleyen insanların borçlanma arzusu. Aynı dönemde finansal sistem yeteri kadar kredi arz edebiliyorsa ekonomide büyüme başlayacaktır.
DİKKAT SÜREÇ FAİZ VE PARA ARZI SAYESİNDE MERKEZ BANKASI TARAFINDAN KONTROL EDİLİYOR.
Krediye ulaşmak kolay ise büyüme, tersi ise resesyon
www.hakanozyildiz.com
41
Borçla büyümenin etkisi
Aslında her küçülme döneminde borcun bir kısmı ödense bile uzun vadede şirketlerin/ailelerin/ devletin borcu bir önceki döneme göre biraz daha büyüyor.
İNSANLARIN DAHA FAZLA HARCAMA EĞİLİMİ GELİRLERİ YETERLİ OLMAYINCA ONLARI BORÇLANMAYA YÖNLENDİRİYOR. www.hakanozyildiz.com
42
Yine ANCAAAAK
• Krediyle gelen büyümenin arkasında gelir yok. Kredi/borç var. Her alacak, sahibi için bir VARLIK olduğundan ayrıca krediyle hisse senedi vb finansal varlıkların fiyatları şiştiğinden para ve sermaye piyasalarında BALON oluşmaya başlıyor.
www.hakanozyildiz.com
43
• • • • •
BORÇ YÜKÜ
Peki nereye kadar?
Ekonomide borç/gelir = Borç Yükü oranı önemlidir. Eğer şirketlerin/ailelerin borç yükü artıyorsa sorun var demektir.
Örnek: – 1,000 TL gelir 100 borç taksit borç yükü = 100/1.000 = %10 – 10,000 TL gelir 500 TL borç taksiti borç yükü = 500/10,000 = % 5 Hangisi daha kolay öder? Hangisinin ödeme yapmak için vaz geçeceği harcama miktarı, refahını daha çok nasıl etkiler?
Borç yükü çoğalınca insanlar/şirketler /devlet gelirlerindeki artıştan daha fazlasını borç geri ödemek için kullanır. Daha az harcama yapar. Birinin harcaması diğerinin geliri ise, az gelirli ortamda daha az harcama olacağı için ekonomi küçülme sürecine girer.
www.hakanozyildiz.com
44
KRİZ: Fasit daire
Daha az harcama Daha az borçlanma Daha az gelir Daha az kredi
www.hakanozyildiz.com
Daha az servet/zenginlik
45
Evreler
• • • • Daha az gelir elde etmeye başlayan insanlar daha önce edindikleri varlıkları (konut, otomobil, arsa, altın, hisse senedi) elden çıkarmaya başlarlar. Arz çoğalınca varlıkların fiyatı hızla düşer ve piyasalar çöker.
Fiyat düşüşleriyle serveti azalanlar paniklemeye başlar. Satılabilir varlıklarını hızla elden çıkarma çabası güçlenir. Servet kayıpları oluşur.
Geliri/serveti azalanların kredibilitesi düşer. İpotek/teminat vermede zorlanırlar.
Daha az borçlanırlar.
www.hakanozyildiz.com
46
Resesyon mu?
• • • • • Bu düşüş resesyona benziyor. AMA büyük bir fark var. Artık insanlar/şirketler borç azaltma sürecine girmiştir.
Resesyon ortamında çalışan düşük faizler bu aşamada çalışmaz. Çünkü insanlar/şirketler düşen faize rağmen daha fazla borçlanmak istemezler.
Geliri artmayan, borç almayan insan/şirket faiz sıfıra inse bile daha çok harcamaz. Ekonomiye olumlu etkisi olmaz.
Bugün ABD FED faizi % 0,25; AMB faizi ise % 0,15.
Fakat en önemlisi; EKONOMİDE TÜM BİRİMLER KREDİBİLİTESİNİ KAYBEDİNCE ÜLKE EKONOMİSİ DE AYNI KONUMA GELİR. KREDİBİLİTESİ DÜŞER.
www.hakanozyildiz.com
47
Ekonomide borç yükünü azaltmak için
1. Devlet/ şirket/ hanehalkı harcamalarını azaltır.
2. Devlet/ şirket/ hanehalkı borcunu düşürür (ödemez, temerrüde düşer veya yeniden yapılandırır) 3. Servet / zenginlik tekrar dağıtılır (vergi politikası) 4. Merkez Bankası para basar – İlk seçeneğin diğer adı İSTİKRAR PROGRAMI dır. Devlet harcamalarını kısar, daha az maaş öder, daha az alım yapar, daha az yatırım yapar. Gelirler azalır.
– İstikrar programlarının uzun vadeli yararları konusunda tartışma var. Harcama azaltmak diğerinin gelirini azaltmak anlamına geldiği için deflasyonist etki yapar. www.hakanozyildiz.com
48
• •
Temerrüt ve yeniden yapılandırmanın bankacılığa etkisi
Banka şirkete/insana/devlete kredi (AKTİF) verirken mudinin mevduatını (PASİF) kullanır.
Kredi geri ödenmezse vadesi dolunca parasını geri isteyen mudiye ne denecektir?
– Sizin parayı şimdi ödeyemeyiz, biraz bekleyin. (BANKAYA HÜCUM OLMAMALI) – Bankaya sermaye konup para ödenecektir.
– Bankalar arası para piyasasından borç alınarak mudinin parası ödenecektir, – Merkez bankasından borç alınacaktır, – Mevduat faizleri yükseltilerek yeni mevduat çekilmeye çalışılacaktır. Faizler yükselmeye başlayacaktır.
www.hakanozyildiz.com
49
• • • • •
Borcu silmek mi yeniden yapılandırmak mı?
Kapitalist bir ekonomide en önemli sorun varlıkların/servetin değerini kaybetmemesidir. Bankalar kredilerini tahsil edemezlerse, varlıklarının/alacaklarının hepsini veya bir bölümünü silmek durumunda kalırlarsa yerine para koymak zorundadırlar. (Zarar yazmak) Bu nedenle bakalar genelde alacaklarını silmek yerine yeniden yapılandırmayı tercih ederler.
Daha uzun vadede daha düşük faizle daha az para tahsil etmeyi kabul ederler.
Böylelikle borç azalır. Ancak borç yeniden yapılandırması varlık değerlerinin ve servetten/varlıktan sağlanan gelirlerin hızla azalmasına yol açar.
www.hakanozyildiz.com
50
Makro ekonomik etkisi
• • • • • • • • • Dolayısıyla harcama azaltmak gibi, borç azaltma dönemi de acılı bir dönemdir. DEFLASYONİST tir.
Devlet daha az vergi toplar İşsizlik, yosulluk çoğalır, Bütçeden sosyal transferler artar, Devletin yatırım ve diğer harcamaları ve açığı artar.
Açık borçlanma veya devlet gelirini büyütme etkisi yaratır. (MALİYE POLİTİKASI) Kamu gelirini çoğaltmak için vergiyi kimden alacak? Zenginden!
Zenginlik yeniden dağıtılacaktır. Sıcak para yatırımcıları aşırı borçlanan devletin yükümlülüklerini zamanında yerine getireceklerinden endişe ederlerse ülke kredi notu düşebilir. Dışarıdan borçlanmak pahalılaşır. Kur yukarı doğru hareketlenebilir.
www.hakanozyildiz.com
51
Sosyal etkileri
• • • Zenginden daha fazla vergi almak varlıklarını azaltır. Dirençlerini artırır.
Dar ve sabit gelirliler daha fazla kamu kaynağı talep edince, sosyal huzursuzluklar çıkabilir. (OCCUPY WALL STREET) Hitler I. Dünya Savaşı şartlarını kullanarak 1930’larda seçimle iktidara gelmiştir. Bunda 1929 Büyük Dünya bunalımının sonuçlarının ve savaş sonrasında imzalana Versay Anlaşması’nın ağır şartlarının sonuçları en büyük etkendir.
www.hakanozyildiz.com
52
Son borç azaltma yöntemi
• • • • • Bankaların şartları bozulup, krediler azalınca piyasaları canlandırmak için merkez bankası devreye girer.
Eğer faizlerle piyasayı canlandıramazsa daha fazla para basarak, Bankalardan varlık satın alıp piyasaya para sürerek kredileri ucuzlatmayı dener.
Ancak diğer üç yöntemden farklı olarak bu seçeneğin sonucu enflasyonist olabilir.
Çözüm para ve maliye politikalarının beraber, koordineli bir şekilde kullanılmasıdır.
www.hakanozyildiz.com
53
Makro ekonomik politikalar
www.hakanozyildiz.com
54
Para politikası
• Para politikası denildiğinde üç temel alt politika anlaşılır: – Merkez Bankası’nın bankalarla para alış verişinde uyguladığı faizleri değiştirerek piyasa faizlerini etkilemesi. – Açık piyasa işlemleri (APİ) yoluyla bankalardan tahvil almak veya onlara tahvil satmak suretiyle piyasadaki para miktarını (likiditeyi) ayarlaması. – Bankaları topladığı mevduattan alacağı payı (mevduat zorunlu karşılıkları) artırıp azaltarak açılabilecek kredi miktarını ve maliyetini etkilemesi. – Merkez Bankası’nın TL’nin dış değerini ayarlamaya yönelik olarak bir müdahalesi söz konusuysa bunlara ek olarak bir de kur politikasından söz edilebilir.
hozyildiz.com
55
Maliye politikası
• Maliye politikası denildiğinde dört temel alt politika anlaşılır: – Duruma göre ekonomiyi canlandırmak veya soğutmak için daha az ya da çok vergi almaya yönelik vergi politikası. (Maliye Bakanlığı) – Aynı amaca yönelik olarak artırılan ya da azaltılan harcamaları kapsayan kamu harcama politikası. (Maliye ve Kalkınma Bakanlıkları) – Ekonomideki likiditeyi çekmeye ya da yeni likidite vermeye yönelik olarak uygulanabilecek borçlanma politikası. (Hazine Müsteşarlığı) – Ekonomiyi canlandırmaya ya da soğutmaya yönelik olarak uygulanabilecek teşvik ve dış ticaret politikası (Ekonomi Bakanlığı) hozyildiz.com
56
hozyildiz.com
57
hozyildiz.com
58
hozyildiz.com
59
hozyildiz.com
60
hozyildiz.com
61
hozyildiz.com
62
Merkez bankaları
• • • • • Para politikası uygulamasından sorumludurlar.
Ülkenin ekonomik koşullarını Hükümetin uyguladığı maliye politikalarını veri alırlar.
Temel para politikası hedeflerini belirlerler.
Sonra, bu hedeflere ulaşmak için hangi stratejiyi uygulayacaklarını, seçilen strateji çerçevesinde hangi para politikası araçlarını kullanacaklarını ve seçilen para politikası araçlarını hangi operasyonel alt yapıda gerçekleştireceklerine karar verirler. (BAĞIMSIZLIK) hozyildiz.com
63
Para Politikası Nedir?
Para politikası;
paranın miktarını (para arzını),
paranın maliyetini (faizleri),
bekleyişleri etkileyerek temel amaçlara ulaşmaya yönelik stratejiler bütünüdür.
hozyildiz.com
64
Politika Araçları: 1- Açık piyasa işlemleri 2- Reeskont penceresi 3- Zorunlu karşılıklar 4- Döviz müdahaleleri Para Politikasının Oluşumu Ara Hedef: 1 Kurlar 2- Para arzı 3- Faiz oranları Gösterge Değişkenler: kurlar, faiz oranları, bekleyişler, arz-talep, para arzı
hozyildiz.com
Ana Hedef: Enflasyon
65
hozyildiz.com
66
Özet olarak, para politikası;
Para arzı
Kısa dönemli faizler
Kurlar gibi değişkenlerin (araçların) kontrolüne dayanır. Ama Hangisi ?
Asıl hedefle istikrarlı ilişki,
Asıl hedefi etkin bir şekilde etkileyebilme (Aktarım mekanizmasında belirleyicilik),
Merkez bankasının kontolünde olma .
hozyildiz.com
67
Para Politikası Stratejileri
Ara hedef belirleme
Parasal büyüklük hedeflemesi MB bilanço büyüklüklerinin hedeflenmesi
Net uluslararası rezervler, net iç varlıklar
Kur çapası
Enflasyon hedeflemesi
Çoklu çapa (heterodoks: fiyat ve ücretlere kontrol)
hozyildiz.com
68
hozyildiz.com
69
Parasal Büyüklük Hedeflemesi
Para arzı ile enflasyon arasında güçlü ve istikrarlı bir ilişki olması gerek koşuldur.
İstikrarlı bir para talebi fonksiyonu bulunmalıdır.
Finansal araçların gelişmesi ile birlikte para arzı ile enflasyon arasındaki ilişki zayıflamıştır.
Son yıllarda popülerliği azalmıştır.
hozyildiz.com
70
2. Merkez Bankacılığında Temel Hedef (1) Para politikası hedefleri (?)
Fiyat istikrarı
Reel değişkenler : Düşük enflasyon : Büyüme, üretim, işsizlik
Hazineye destek : Bütçe açığının finansmanı
Döviz kurlarında istikrar
Finansal piyasalarda istikrar
Cari işlemler dengesinin gözetilmesi
Öncelikli sektörlerin, örneğin ihracatın desteklenmesi
Sadece para politikası ile bu amaçların hepsinin hedeflenmesi mümkün değildir. Zira bu amaçlar kısa vadede birbirleri ile çelişir.
(Bir taşla, bir kuş vurulabilir …)
hozyildiz.com
71
Merkez Bankacılığında Temel Hedef (2) 12.0
Orta ve uzun vadede büyümeyi 10.0
8.0
Ürdün 6.0
4.0
Jap.
Ýngiltere 2.0
Danimarka Çin Tayvan Kore Malezya Son 20 Yılda Dünya Ekonomilerinde Ortalama Büyüme – Ortalama Enflasyon Vietnam Þili Hin .
Kosta R.
Ýsrael Meksika Uruguay ABD Venezu.
Almanya
Türkiye
Sudan Bolivya Arjantin Peru EðrininEðimi = -1.2033
Brezilya Nikaragua neler belirler? Sürdürülebilir ve hızlı büyüme , üretim faktörlerinin miktarının artması ve niteliğinin iyileşmesi ile gerçekleşir, ki bu ekonominin arz tarafıdır.
Üretim faktörlerindeki artış ve iyileşme; reel faizlerin düşmesi, güven ortamının oluşması, piyasa mekanizmasının ve yatırım ortamının iyileştirilmesi ve verimliliğin artırılmasına yönelik eğitim, araştırma ve iyi organizasyon faaliyetleri ile mümkündür. 0.0
0.00
0.20
0.40
0.60
0.80
1.00
1.20
1.40
1.60
1.80
2.00
LN TÜFE
Gevşek Para Politikası ile hızlı büyüme sağlanabilir mi?
Para politikası ise ekonominin talep tarafındadır ve fiyat istikrarı için toplam talebin ekonominin üretim kapasitesi ile uyumlu gitmesini ve böylece büyümede istikrarı hedefler.
Ancak, ekonometrik çalışmalar, enflasyonist ortamın uzun dönemde potansiyel büyümeyi zayıflattığını göstermektedir.
Zira, enflasyonist ortamda, vadeler kısalmakta, risk priminden dolayı reel faizler yükselmekte, üretken yatırımlar yerine spekülatif yatırımlar ön plana çıkmaktadır. Bu nedenle, istikrarlı büyüme için fiyat istikrarı ön şarttır: Günümüz merkez bankacılığında temel amaç fiyat istikrarı, destekleyici amaç finansal piyasaların istikrarıdır...
hozyildiz.com
72
Uzun Dönemli Karşılaştırma: 1970’lerden Günümüze Büyüme ve enflasyon arasında güçlü ters yönlü ilişki … 1970-1979 1980-1989 1990-2001 2002-2008 B ü y ü me GSMH (%) - Ortalama - Std.Sapma
T Ü FE Enflasyonu (%) - Ortalama - Std. Sapma 4.8
3.2
4.0
3.5
24.1
15.7
49.6
26.7
hozyildiz.com
3.2
5.9
74.8
21.9
6.0
2.7
13.3
8.1
73
3. Bazı gereksiz formüller:
Bütçe açıklarının kontrol edilemediği, mali disiplinin sağlanamadığı, bu çerçevede yapısal reformların gerçekleştirilemediği ortamlarda sıkı para politikası etkisizdir, ve hatta enflasyonisttir ….
Etkin ve başarılı para politikası, dolayısıyla fiyat istikrarı için bütçe disiplini ön şarttır …
Yüksek borç stoku ve borçların çevrilebilirliği tartışması olan ülkelerde, bütçe disiplini; – – Ekonomideki güven artışına, Nominal ve reel faizlerin düşmesine, – – – Kurlarda istikrara, Yatırım ve tüketim eğiliminin artmasına, Daha hızlı ekonomik büyümeye, – Hızla azalan borç stokuna, (Tersi durumda, tersi doğrudur !!!) Hızlı ve istikrarlı büyüme için bütçe disiplini ön şarttır … hozyildiz.com
d top = d TL (1+r) (1+e)*(1+i*) * ------- + d FX * -------------- - B - Ö (1+y) (1+y)
d top = Toplam borç stoku / GSMH d TL = TL borç stoku / GSMH (bir önceki dönem) d FX = TL borç stoku / GSMH (bir önceki dönem) r = Reel faiz I* = döviz borcu faizi e = Reel kurdaki değişim y = Reel GSMH büyümesi B = Faiz dışı fazla / GSMH Ö = Özelleştirme / GSMH 74
4. İmkansız Üçlü (Impossible Trinity) :
Sermaye hareketlerinin serbest olduğu ortamlarda, Merkez Bankaları;
Faiz Oranı
Kur seçeneklerinden sadece birini doğrudan kontrol edebilir.
Kurlar ve faizler aynı anda doğrudan kontrol edilemez …
S e r m a y e H a r e k e t l e r i Kısıtlı 1- 1990 Öncesi: Hem faiz oranları hem de döviz kurları kontrol ediliyor.
Serbest 2- 1990’lar: Hem kurlar, hem faizler kontrol edilmeye çalışılıyor, ama ikisi de tam kontrol edilemiyor: Etkisiz para politikası.
3- 2000: Döviz kurları kontrol ediliyor, faiz oranları serbest: Pasif para politikası 4- 2001 ve sonrası: Faiz oranları kontrol ediliyor, kurlar serbest: Aktif para politikası 75
5. Mevcut TCMB faizleri ile uzun vadeli faizler arasındaki ilişki sınırlıdır:
• i t u = i t tcmb + E ( i t+n tcmb ) + risk prim Uzun vadeli faizler TCMB’nin mevcut ve gelecek dönemdeki olası faizleri ile risk priminin bir fonksiyonudur.
• TCMB’nin gelecekteki faizleri enflasyon beklentileri tarafından belirlenmektedir.
• Risk primi; asıl olarak ülke ekonomisinin dışsal dayanıklılığı ile ilgilidir.
==> Uzun vadeli faizler, enflasyon bekleyişleri, bütçe disiplini ve yapısal reform süreci ve dışsal faktörler tarafından belirlenmektedir.
34 32 30 28 16 14 12 10 26 24 22 20 18
hozyildiz.com
TCMB FAİZ ORANI, GÖSTERGE NİTELİĞİNDEKİ DİBS FAİZİ (BİLEŞİK) VE İŞLEM HACMİ DİBS HACMİ (MİLYON TL) (SAĞ) TCMB O/N ALT KOTASYONU GÖSTERGE DİBS FAİZİ 1,900 1,700 1,500 500 300 100 1,300 1,100 900 700
76