Transcript Ko*ruv nuqsonida faoliyat

Ko’ruv nuqsonida faoliyat

Ko’rishda nuqsoni bo’lgan bolalarni A.N.Leont’ev ilgari surgan va
D.B.El’konin tomonidan rivojlantirilgan yetakchi faoliyat nazariyasi
asosida
tahlil
qilinganda
uning
faoliyat
ob’ektlari
kabi
uning
sub’ektlarining obrazlari qiyin shakllanishi bilan bog’liq o’ziga xosligi
aniqlanganki,
bu yetakchi faoliyat ichida yangi tuzilmalarning yuzaga
kelishida kechikish va ularning yoshga oid rivojlanish davrlari cho’zilishi,
uzayishida o’z ifodasini topgan.
Faoliyatning psixologik
xususiyatlari

A.A. Krilov «Faoliyatning tashqi vositalari moslashuvi» nomli ishida
(Krilov A.A. Adaptatsiya vneshnix sredstv deyatelnosti//PsixologiY. - M.:
Prospekt, 1998. -,b.467) faoliyatning muvaffaqiyatliligi va natijaliligiga
ko’maklashadigan uchta tashqi vositasi haqida so’z yuritadi: insonning ko’rish,
eshitish yoki boshqa sensor kanal orqali axborot olishini ta’minlaydigan
vositalar; o’zining harakat qobiliyatlari yoki ovozi vositasida axborot kiritishni
ta’minlaydigan vositalar; nihoyat, faoliyatning u yoki bu turini tanlashni
ta’minlaydigan vositalar.

Ko’zi ojiz va zaif ko’ruvchilarda axborot olish nafaqat tashqi, balki
to’liq axborotni ta’minlamaydigan ichki biologik sabablar, shuningdek,
rivojlanish va harakat sohasini egallashning qiyinligi bilan bog’liq. Bu
ko’rishda
nuqsoni
bo’lgan
bolalarda
faoliyatning
turli
shakllari
kechishining o’ziga xosligi va ularning umumiy psixik rivojlanishga ta’siri
haqida fikr kiritishga imkon beradi. Biroq, birinchi navbatda, faoliyatning
turli shakllarining ularning rivojlanishidagi qiyinchiliklarni yengib
o’tishdagi katta rivojlantiruvchi va kompensatsiyalovchi rolini ta’kidlash
kerak.

Faoliyatning ko’rish nuqsonlarini kompensatsiyalashdagi roli hozirda deyarli
har bir tiflopsixologik tadqiqotda e’tirof etiladi. L.S.Vigotskiy buni madaniy-
tarixiy rivojlanish nazariyasida ko’rsatib berdi. Tiflopsixologiyada M.I. Zemtsova
va uning «Puti kompensatsii slepoti» (Ko’zi ojizlikni kompensatsiyalash yo’llari)
kitobi katta o’rin tutadi, uning asosini turli faoliyat shakllarini tashkil etish
jarayonida ko’zi ojizlarni rivojlantirish, kompensatsiyalash va reabilitatsifyalash
masalalari tashkil etadi. Ko’zi ojiz bolalarning ilk va maktabgacha yosh dlavrini
genetik tadqi qilish (L.I. Solntseva) ko’zi ojiz maktabgacha yoshdagi bolalarning
kompensator jarayonlari shakllanishi hamda ularning umumiy psixologik
rivojlanishida predmetli-amaliy, oyin va o’quv faoliyatining rolini yoritib berdi.
A.M. Vitkovskaya

predmetli harakatlar shakllanishi sur’ati sekinlashgani, ularni
mustaqil faoliyatga ko’chirishning qiyinligini ta’kidlaydi.
Maktabgacha yosh davrida predmetli faoliyatning tiklanishiga
uning motivatsiyasi va predmetlarning funktsional vazifalarini
tushunishni ta’minlaydigan nutq faol kirishadi.

Kichik yoshdagi ko’zi ojiz bolalarning jismoniy va psixik rivojlanishi o’zaro
bog’liqligini kuzatar ekan, E.Meller (1954) ko’rsatadiki, ko’zi ojizlarning
jismonan chaqqonligi cheklanganligi ularning psixik rivojlanish va aqliy
qobiliyatlari darajasiga ta’sir etadi. Shu bilan bog’liq holda ko’zi ojiz bolalarga
manipulyativ
qobiliyatlarni
rivojlantirishda
yordam
hamma
vaqt
ham
ko’nikmalarga oddiy o’rgatishdan ko’ra ko’prog’ini anglatadi. Shu tufayli kichik
yoshdagi ko’zi ojiz bolalarni va ko’zi ojiz-karlarni predmetli harakatlarga
o’rgatish amaliyotida qo’llanadigan hamkorlikdagi va bo’lingan harakat metodi
turli operatsiyalarni va harakatlarni ajratish, yagona harakatni uni tashkil etadigan
harakatlarga bo’lish va ularning ketma-ketligini o’zlashtirish jarayoni sanaladi.

Predmetli harakatlarga o’zini o’zi o’rgatish ilk va maktabgacha yoshda,
odatda, o’yinchoqlardan foydalanish bilan bog’liq. Ular bilan o’ynash
o’yinchoqlarning vazifalari bilan tanishishni talab etadi va o’yinchoqning
o’zida harakat faolligi namunasi mujassamdir. Predmetli
harakatlarni
o’zlashtirishning qiyinligi shunga olib keladiki, hatto ko’pchilik katta
yoshdagi bolalarning spontan xulqi pretmetli-amaliy faoliyat darajasida
qoladi.

Ko’rishda nuqsoni bo’lgan bolalarning oyin faoliyati tiflopsixologik
tadqiqotlarda turdi jihatlardan o’rganiladi: uning kompensator jarayonlarni
rivojlantirishda
(L.I.Solntseva),
ma’naviy
sifatlarni
shakllantirish
va
o’smirlarning sinfdan tashqari ishlarda ijtimoiy faoliyatini rag’atlantirishda
(E.M.Sternina, I.P.Chigrinova), predmetli va oyin harakatlarini shakllantirishda
ko’rish
(S.M.Xorosh),
rivojlanish
V.P.Nikitin),
va
idrokini
makonda
muloqot
rivojlantirishda
orientirlanishda
vositalarini
(L.I.Plaksina),
(V.A.Kruchinin,
korrektsiyalash
(M.Zaorska) ijobiy rivojlantiruvchi roli ko’rsatib berilgan.
va
jismoniy
R.N.Azaryan,
rivojlantirishdagi

Oyinda bolalarning ijtimoiy xulqi turli tiplari namoyon bo’ladi. D.M.Mallaev oyin
faoliyatini amalga oshirishda ko’rishda nuqsoni bo’lgan
uchun xarakterli bo’lgan
ijtimoiy munosabatlarning to’rt darajasini ko’rsatib beradi.

Oyinda ijtimoiy xulq darajalari bolalarning oyin faoliyatini egallaganlik xarakteri,
oyin harakatlarini egallaganlik darajasi va syujet boyicha oyin g’oyasining mavjudligi
bilan nisbatlanadi. Bolalar oyin rivojlanishida bir necha bosqichni o’tadi: oyin syujeti
mavjud bo’lmagani oyinchoqlar bilan holda nospetsifik harakatlar; oyin syujetisiz
oyinchoqlar bilan elementar harakatlarning yuzaga kelishi; oyin harakatlarining paydo
bo’lishi va oyin g’oyasining beqarorligi;
oyin harakatlarini oyin g’oyasi bilan
nisbatlash va g’oyaga muvofiq harakatlanish ko’nikmalarining shakllanishi.

Faoliyat har doim shaxsning o’ziga-o’zi yashayotgan muhitga va
birovga faol ravishda ta’sir etish, sub’ekt va ob’ektni
o’zgartirishga yo’naltirilgan harakati tushuniladi. Faoliyat
ko’pincha ehtiyoj bilan bog’liq bo’lib, shaxs o’zining qandaydir
ehtiyojlarini qondirish uchun harakatga, izlanishga yoki faoliyat
ko’rsatishga majbur bo’ladi. Motivlarsiz faoliyat bo’lmaydi.
Tashqaridan motivsiz ko’ringan faoliyatni ham ong osti sohasida
yillar davomida shakllangan motivlarning ta’siri natijasida yuz
beradi. Masalan, ko’zi ojiz o’quvchi maktabni bitirgandan so’ng
ota-onasi va boshqalarning noroziligiga qaramasdan tibbiyot
bilim yurtiga kirishga urinadi. Nogiron o’spirin bu istagi motivini
asoslab bera olmaydi.

ko’r va zaif ko’ruvchi bola narsa va ob’ektlarning joylashuvi,
tomonlari, tashqi ko’rinishi, umumiy mohiyati haqida kam
ma’lumotga ega bo’ladi. Lekin, ko’r va zaif ko’ruvchi bolalar
maktabgacha yoshda faqat narsalar haqida emas, balki shu yoshda
«yetakchi» faoliyat turi-o’yin faoliyatiga ham yetarli kirisha
olmaydi. Ayniqsa, harakatli va sherikli o’yinlarga teng huquqli
a’zo sifatida qatnashishga qiynaladilar.

M.I.Zemtsova erta ko’r bo’lganlarni iloji boricha ertaroq har
xil faoliyatga kiritish ularni hayot to’siqlarini yengishga,
tushkunlik kayfiyatidan saqlashga, parokandalik va markaziy
asab tizimini degenerativ o’zgarishlardan saqlashi mumkinligini
tajribalar yordamida tasdiqladi.

Ko’rlar faol faoliyatga kirgandan so’ng, ularda kayfiyatning
keskin yaxshilanishi, ko’tarinkilik kuzatiladi.
A.T.Litvak fikricha

agar ko’r va zaif ko’ruvchi bolalar bilan kichik yoshlardan bir tizim asosida ish
olib borilmasa, ko’pincha bolalarda kompensator moslashish to’satdan va
stixiyali boshlanadi. V.M.Koganning ko’rsatishicha, stixiyali mustahkamlangan
kompensator moslashish nuqsonli bolalarda umumlashtirish va tajriba o’sishini
rivojlantirmas ekan.

Ko’rlarning boshini orqaga tashlab yurishi (peshonalarini to’siqqa urib
olishdan qo’rqishadi), ko’zi ojizlarning egilib-boshlarini doimo egiltirib
yurishlari (ular oyoq ostlarini yaxshilab ko’rish uchun shunday qilishadi) soxta
kompensator moslashuvga misol bo’la oladi. Ba’zi bir ko’rlarning gavda
a’zolarini har xil tutishi, beo’xshov qiliqlari ham shu sabablardan kelib chiqadi.
Natijada gavdani to’g’ri ushlab, to’g’ri yurish, nozik harakatlar
shakllanmasdan qoladi. Sog’lom kishilarda o’z faoliyati va qo’l harakatini ikki
tomonlama nazorat qiladi.

Harakatni ko’z va muskul-harakat, taktil sezgilari bilan
nazorat qilinishi uchun xam ko’pgina harakatlar avtomatlashgan
tarzda kechadi. Biz paxta terish, stanokda ishlash uchun har doim
ham qo’l va barmoqlar harakatini ko’z bilan nazorat qilmaymiz,
bu harakatlar dinamik sterotip tarzda, avtomatik shaklda
bajariladi. Ko’rlik nuqsoni faoliyatni qisman chegaralaydi va
unga o’ziga xos o’zgarishlar kiritadi. Ya’ni butunlay ko’rlarda
qo’l ham mehnat vositasi, ham nazorat qilish vazifasini bajaradi.

Ko’rlar faoliyatida ko’z nazorati bo’lmaganligi
uchun ularning mehnat faoliyat doirasi ham torayib, ular
tez harakatlanadigan, aylanadigan mexanizmlar bilan
ishlashlari hayotlari uchun havflidir. Ko’r va zaif
ko’ruvchilarga mehnat turlari kasb tanlashda ularning bu
xususiyatlarini e’tiborga olishni taqozo qiladi.
Tayanch so’zlar va tushunchalar
1.
Faoliyat
–
ehtiyojlar
tufayli
paydo
bo’lib,
ong
bilan
boshqariladigan, tashqi olam bilan kishining o’z-o’zini bilishga,
uni qayta ko’rishga yo’naltirilgan faollikdir.
2.
Oyin – faoliyat turlaridan biri bo’lib, bu bolalarning kattalar
faoliyatini, ularning ish harakatlarini, kishilar o’rtasidagi o’zaro
munosabatlarni aks ettirishda ifodalanadigan va tevarak-atrofdan
borliqni bilishga qaratilgan faoliyatdir.