PSYCHOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI REPREZENTUJĄCYCH ROŻNE STOPNIE UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

Na upośledzenie umysłowe składają się dwa komponenty: 1) funkcjonowanie intelektualne jest znacznie niższe od przeciętnego i pojawia się we wczesnych latach życia, 2) znaczne osłabienie zdolności przystosowania się do wymagań społecznych.

Przedziały ilorazów inteligencji są tak duże, że różnice między dziećmi górnej i dolnej granicy przedziałów są znaczne ze względu na dynamikę rozwoju i maksymalne możliwości (pułap rozwoju).

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO

Różnice pomiędzy dziećmi upośledzonymi umysłowo dotyczą możliwości w zakresie rozwoju procesów: - poznawczych, - percepcyjnych, - emocjonalnych, jak również umiejętności społecznych.

Częściej u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie występują: - wady wzroku i słuchu, - ograniczenia w myśleniu abstrakcyjnym (myślenie ich związane jest z konkretnymi sytuacjami dostępnymi we własnym doświadczeniu), - obniżenie ciekawości poznawczej, dociekliwości, - osłabienie koncentracji uwagi na jednym przedmiocie przez dłuższy czas, co utrudnia im realizację dłuższych zadań. Trudności w uczeniu się spowodowane są również różnorodnymi fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi i dodatkowymi zaburzeniami procesów psychicznych.

J.Pilecka: „we współczesnej psychologii bardzo mocno podkreśla się,

podobieństwo przebiegu psychomotorycznego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej oraz dzieci z normą intelektualną

przyjmując następujące założenia:

1) dzieci upośledzone umysłowo

przechodzą poszczególne stadia rozwoju w tej samej kolejności co zdrowe, jednak

w znacznie wolniejszym tempie i nie zawsze w pełni realizują swój potencjał rozwojowy

, 2) charakteryzują się

podobną strukturą inteligencji , na określonych poziomach rozwoju reagują w podobny sposób

, jak dzieci z normą intelektualną na bodźce środowiskowe”. (Pilecka, 1998, s. 9)

POZIOM UPOŚLEDZENIA LEKKI

maksymalny poziom rozwoju umysłowego w wieku 15 – 21 lat osiąga wiek inteligencji 8 – 12 lat

UMIARKOWANY

w wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji 7 – 8 lat

ZNACZNY GŁĘBOKI

w wieku 8 – 10 lat osiąga wiek inteligencji do 3 lat nie wykształcone są procesy intelektualne i myślenie osoby dorosłe nie przekraczają poziomu intelektualnego dziecka w wieku 5 – 6 lat maksymalny poziom dojrzałości społecznej

17 lat 10 lat 7 – 8 lat 4 lata

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM Informacje ogólne:

• • Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 55 do 69 (skala Wechslera) 52 – 67 - WHO Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 12 -letniego dziecka. Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom 17 – latka. (Kirejczyk, 1981)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM

Dzieci o tym samym ilorazie inteligencji (tu: u.u. w stopniu lekkim), w podobnym wieku i poziomie dojrzałości społecznej, „ cechują się wielką różnorodnością w zakresie funkcjonowania poszczególnych zdolności i umiejętności . Jedne dzieci mają kłopoty z analizą i syntezą słuchową, inne wykazują braki w zakresie percepcji wzrokowej. Są dzieci, które mają kłopoty z koncentracją uwagi, z zaburzoną pamięcią. Dzieci różnią się między sobą zdolnościami manualnymi, różne jest bowiem u różnych dzieci upośledzenie koordynacji wzrokowo – ruchowej rzutującej na precyzję wykonywanych ruchów”. (Kosmowska, 1999, s. 8)

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM W OBRĘBIE POSZCZEGÓLNYCH PROCESÓW POZNAWCZYCH:

• rozwój dziecka upośledzonego umysłowo przebiega przy zaburzonym funkcjonowaniu układu nerwowego, • różnią się od zdrowych rówieśników o takim samym wieku inteligencji: a) upośledzeniem różnych rodzajów percepcji, b) mają gorszą pamięć logiczną – bezpośrednią i trwałą, c) mniejszą trwałość i podzielność uwagi dowolnej, d) uboższy zasób słów, dotyczy to zwł. mowy czynnej, e) u większości dzieci rozpoczynających naukę: niewłaściwa artykulacja (dyslalie), agramatyzmy,

•

PAMIĘĆ:

nie ma różnic w pamięci mechanicznej, skojarzeniowej bezpośredniej i trwałej, •

MYŚLENIE:

nie ma różnic między dzieckiem zdrowym a upośledzonym w przechodzeniu do kolejnych etapów rozwoju myślenia; ALE: u dzieci upośledzonych

rozwój myślenia przebiega w wolniejszym tempie,

zatrzymuje się w stadium tzw.

operacji konkretno – obrazowych

, w związku z czym:

nie rozumieją pojęć abstrakcyjnych

, nie ujmują pojęć na poziomie uogólnionym; ich wnioskowanie jest zaburzone;

MYŚLENIE:

• najlepiej radzą sobie z wnioskowaniem w codziennych, • prostych sytuacjach życiowych, dobre wyniki osiągają w rozumowaniu na materiale konkretnym, upośledzona zdolność do myślenia abstrakcyjnego, • • brak samodzielności w myśleniu, duże trudności w syntetycznym ujmowaniu zdobytych wiadomości i wiązania ich w logiczne całości (ubóstwo • • • wnioskowania i sądów), małe zdolności kombinacyjne, z wielką trudnością tworzą pojęcia, ich wyobrażenia są więc raczej odtwarzane, uboga wyobraźnia twórcza,

•

MYŚLENIE – cd.:

nie rozumieją wielu słów, zwł. określających przedmioty • oraz bardzo złożone i skomplikowane zjawiska, mają trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu • wypowiedzi innych osób, często nie potrafią wykrywać istotnych różnic i podobieństw między przedmiotami; powoduje to u nich trudności w wydawaniu sądów i wyciąganiu wniosków.

SPOSTRZEGANIE:

- niedokładne, - wolne, - ma węższy zakres w stosunku do spostrzegania dzieci w normie intelektualnej.

ROZWÓJ PSYCHOMOTORYCZNY:

jest zaburzony, opóźniony. • dopiero pod koniec 1 roku życia dziecko potrafi • samodzielnie siedzieć; jeszcze w wieku 2 lat ruchy dziecka są mało precyzyjne i nieskoordynowane.

WRAŻLIWOŚĆ I POWINNOŚĆ MORALNA:

u dzieci lekko upośledzonych umysłowo - w porównaniu z dziećmi o prawidłowym rozwoju umysłowym - występuje mniejsza wrażliwość i powinność moralna (Kostrzewski, 1981). Pomimo tego, w codziennych kontaktach z bliskimi osobami, przejawiają dużą potrzebę więzi uczuciowej, cierpią z powodu braku akceptacji, cieszą się, gdy są nagradzane i obdarowane serdeczną aprobatą (Maciarz, 1992).

• • • • • • • •

SFERA EMOCJONALNA:

chwiejność emocjonalna, niedokształcenie uczuciowości wyższej, mniejsza wrażliwość, nadmierna zależność, problem z trafnym odczytywaniem uczuć innych osób, impulsywność, niepokój, niska samoocena / brak realnej oceny własnej osoby, trudności z samokontrolą, gdy czują się zagrożone, reagują w sposób patologiczny, stąd często można u nich obserwować zachowanie niewspółmiernie gwałtowne w stosunku do bodźca, które je wywołał (zachowania agresywne, impulsywne / wycofanie • • się, apatia) sugestywność, lepkość emocjonalna (Wyszyńska, 1987; Kruk- Lasocka, 1994)

INNE:

• • • nadmiernie ruchliwe, z oznakami nadmiernego zmęczenia, zwolnione tempo pracy, brak samodzielności, pomysłowości, przemyślanego planu • działania, są wrażliwe na pochwałę, co pozwala na zaangażowanie • w pracę przez nich wykonywaną, zdolne do uczenia się dzięki mechanizmowi naśladownictwa i identyfikacji zachowań społecznie pożądanych, • trudności z przystosowaniem się do życia społecznego m.in. z powodu: przejawianych nieadekwatnych reakcji emocjonalnych oraz niskiego poziomu empatii. (Giryński, 1989; Kosmowska, 1999)

NAUKA W SZKOLE:

trudności w opanowaniu technik szkolnych, z wykonaniem rysunków, prac ręcznych, problem z ćwiczeniami fizycznymi, co wynika m.in. z: a) zaburzonej orientacji przestrzennej, b) zaburzonej lateralizacji, c) obniżonej funkcji analizatora wzrokowego / słuchowego, d) zaburzonej dynamiki procesów emocjonalnych (zbyt powolne / pobudzone), e) zaburzeń pamięci i koncentracji uwagi, f) zaburzeń dot. rozwoju mowy, g) braku motywacji do nauki, h) zaburzeń dot. motoryki, koordynacji wzrokowo – ruchowej. (Kosmowska, 1999)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU UMIARKOWANYM Informacje ogólne:

• • Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 40 do 54 (skala Wechslera).

36-51 – WHO W wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji 7-8 lat.

Pod względem dojrzałości społecznej max. osiągają poziom 10 – latka. (Kirejczyk, 1981)

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM W OBRĘBIE NASTĘPUJĄCYCH

PROCESÓW POZNAWCZYCH:

PROCESY ORIENTACYJNE – SPOSTRZEGANIE:

-obniżona sprawność spostrzegania, - spostrzeganie cech konkretnych, - trudności w odróżnianiu cech ważnych.

UWAGA:

- trudności z koncentrowaniem uwagi dowolnej, - dobra koncentracja przy wykonywaniu czynności prostych, mechanicznych i na interesujących przedmiotach, - dominacja uwagi mimowolnej.

MOWA:

znacznie opóźniony rozwój mowy - pojedyncze wyrazy dopiero ok. 5 r. ż., proste zdania – ok. 7 r.ż. - posługiwanie się prostymi zdaniami, - liczne agramatyzmy, - często wadliwa, niewyraźna wymowa, - ograniczony zasób słownictwa, - brak pojęć abstrakcyjnych. -

MYŚLENIE:

słabo rozwinięte myślenie pojęciowo-słowne, - myślenie ma charakter konkretno-obrazowy, - upośledzone rozumowanie przyczynowo-skutkowe, - bardzo wolne tempo i sztywność myślenia, - brak samodzielności, krytycyzmu, zdolności do samokontroli, - definicje pojęć poprzez opis przedmiotu i materiału, z którego jest zrobiony lub „przez użytek”.

NAUKA:

- mogą opanować elementy nauki czytania, pisania i liczenia w klasach – zespołach edukacyjno – terapeutycznych (dawniej zwanych potocznie „klasach życia”), - mogą być przyuczane do wykonywania prostych czynności zawodowych, pod kontrolą i nadzorem obsługiwać proste urządzenia i maszyny (praca w zakładach pracy chronionej).

PROCESY WYKONAWCZE – MOTORYKA:

poważnie opóźniony rozwój ruchowy: - siadanie w 2 r. ż., chodzenie w 3 r. ż., - dość dobre radzenie sobie z samoobsługą, - możliwość wykonywania prostych czynności zawodowych pod nadzorem, - ruchy mało precyzyjne, - wolne tempo czynności ruchowych.

PROCESY EMOCJONALNO – MOTYWACYJNE, DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA:

wrażliwość emocjonalna, - głębokie przywiązanie do wychowawców, - słaba kontrola nad emocjami, popędami, dążeniami, - nie są do końca samodzielne i niezależne.

(Kirejczyk, 1981; Kostrzewski, 1981; Lovaas 1993; Bożyszkowska, 1993)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU ZNACZNYM Informacje ogólne:

• • Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 25 do 39 ( skala W. Wechslera) 20-35 – WHO Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 6-letniego dziecka. Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom dziecka 8-letniego. (K. Kirejczyk, 1981).

SPOSTRZEGANIE:

- poważnie obniżona sprawność i szybkość spostrzegania, - niedokładne, - ma trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i wyodrębnianiu elementów.

KONCENTRACJA UWAGI:

poważnie zaburzona - koncentruje się tylko na przedmiotach służących zaspokajaniu potrzeb lub wyróżniających się np. zdecydowaną barwą, - dominuje uwaga mimowolna, brak jest uwagi dowolnej.

ZAPAMIĘTYWANIE:

znacznie utrudnione - zakres pamięci jest znikomy, - mała trwałość pamięci, - potrafi zapamiętać tylko najprostsze układy na rytmice, - osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie 12 sylabowe, 4 cyfry, zapamiętać i wykonać 3 proste polecenia.

MOWA:

rozwój mowy głęboko opóźniony - pojedyncze wyrazy wypowiada dopiero się w wieku szkolnym, - często nie buduje zdań, wypowiada się monosylabami lub jednym wyrazem, - niekiedy używa prostych zdań, nie odmienia przez przypadki, - mowa jest bełkotliwa, - ma minimalny zasób słownictwa.

MYŚLENIE :

- jedynie sensoryczno – motoryczne, bardzo słabo rozwinięte w działaniu, - głęboko upośledzone jest myślenie pojęciowo – słowne.

ROZWÓJ RUCHOWY:

głęboko upośledzony - siadanie i chodzenie opanowuje w wieku przedszkolnym, - może przyswoić sobie ruchy niezbędne do wykonywania prostych czynności związanych z samoobsługą – wymaga to jednak dłuższego ćwiczenia, - poważnie upośledzona jest motoryka rąk.

SFERA EMOCJONALNA I DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA:

zdolne do okazywania uczuć, przywiązania, choć wyrażają je w sposób prymitywny, - nie kontrolują emocji i popędów, - są mało samodzielne, realizują proste potrzeby oraz dbają o higienę osobistą

NAUKA:

- charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka czytania, pisania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa, - mogą funkcjonować w zespołach edukacyjno – terapeutycznych, dzięki którym potrafią opanować wiele prostych czynności życia codziennego oraz proste prace wchodzące w skład nieskomplikowanych zawodów, - nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki osoby drugiej.

(Kirejczyk, 1981; Sękowska, 1983; Doroszewska, 1989; Dykcik, 1997; Sowa, 1997)

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU GŁĘBOKIM Informacje ogólne:

• • Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 0 do 24 (skala W. Wechslera). 0-19 - WHO Nie wykształcone są procesy intelektualne i myślenie. Maksymalny poziom dojrzałości społecznej to 4 lata. Zwolnione są z obowiązku szkolnego, wymagają stałej opieki i pielęgnacji. (K. Kirejczyk, 1981).

SFERA POZNAWCZA, MOTORYCZNA, EMOCJONALNA, SPOŁECZNA:

- bardzo zaburzone procesy orientacyjne, - głęboko zaburzone spostrzeganie, - niektóre dzieci nie są w stanie skoncentrować wzroku na przedmiocie, reagują głównie na bodźce sygnalizujące pokarm, - u niektórych brak objawów koncentracji uwagi mimowolnej, - niemożliwe jest zapamiętywanie i uczenie się, - niewykształcona mowa, opanowują 2 – 3 wyrazy i rozumieją kilka prostych poleceń, - zdolne do opanowania chodzenia, ruchy są automatyczne, stereotypowe, nie służą wykonaniu czynności, - zdolne są do wyrażania prostych emocji, najczęściej jednak występuje u nich brak objawów życia uczuciowego i przejawów samodzielności.

DODATKOWE INFORMACJE dot. dzieci u.u.w stopniu głębokim

• pierwsze miesiące życia dziecka obserwuje się u nich: a) niezwykłą bierność i apatię b) lub odwrotnie - niespokojne zachowanie – złe samopoczucie, krzyk, problemy ze snem i jedzeniem; c) zaburzenia w reakcjach emocjonalnych, np. brak uśmiechu na widok bliskich osób w końcu pierwszego kwartału życia, oraz znaczne opóźnienia w zdobywaniu umiejętności motorycznych, tj. mała ruchliwość, unoszenie i trzymanie głowy, zmiany pozycji ciała z pleców na bok lub brzuch, opóźnione siadanie i wstawanie po pierwszym roku życia; • liczne zniekształcenia szkieletowe, które dodatkowo utrudniają przyjęcie prawidłowej postawy ciała i mogą prowadzić do uniemożliwienia poruszania się;

• zaburzenia precyzji ruchów, koordynacji wzrokowo ruchowej oraz słuchowo-ruchowej; • różnego rodzaju niedowłady, zburzenia napięcia mięśniowego, porażenia, natręctwa ruchowe oraz ogólna niezborność ruchowa; • u dzieci w wieku przedszkolnym z głębokim upośledzeniem obserwuje się bardzo ograniczoną zdolność funkcjonowania sfery zmysłowo – ruchowej; • w wieku szkolnym (od 6 do 21 lat) istnieje pewien rozwój sfery ruchowej, lecz nie udaje się osiągnąć osobistej samodzielności;

• wiek dojrzały charakteryzuje się u osób z głębokim upośledzeniem brakiem mowy czynnej, czasami ogranicza się ona do prostych dwuwyrazowych wypowiedzi; • na każdym etapie rozwoju wymagają stałej opieki i pomocy, choć zdarzają się przypadki minimalnej zaradności społecznej w wieku dojrzałym; • często wpadają w złość, która przybiera różnego rodzaju formy: krzyk, bicie, drapanie, rzucanie się na ziemię, przewracanie przedmiotów; wybuchy mogą mieć krótkotrwały charakter lub trwać całymi dniami; często u źródeł tych ataków leży niemożność zrozumienia takiej osoby przez otaczających ludzi;

• przejawiają zachowania autostymulacyjne, które mogą przebierać charakter wizualny, słuchowy i dotykowy; pojawiają się one w sytuacji, kiedy dziecko nie otrzymuje odpowiedniej dawki stymulacji; prawdopodobnie służy to utrzymaniu przy życiu sytemu nerwowego, który musi być pobudzany; • stereotypie ruchowe, które są wynikiem niedojrzałość OUN – charakterystyczne zaburzenia w sferze ruchowej, np. kiwanie się - jest źródłem przyjemności, zmniejsza napięcie wywołane przez niezaspokojoną potrzebę ruchową; może ono zastępować płacz i ucieczkę w sytuacjach lękotwórczych i frustracyjnych;

• nadwrażliwość na bodźce słuchowe; • spostrzegają niewiele elementów; • nieumiejętność unikania fizycznych niebezpieczeństw; • nie zawsze sposób wyrażania swoich potrzeb i uczuć jest właściwie i adekwatnie odbierany przez otoczenie; nie we wszystkich sytuacjach komunikacja otoczenia jest zrozumiała dla dziecka, które ma trudności w odbieraniu wrażeń słuchowych, a te z kolei wywierają ogromny wpływ na rozumienie przez niego mowy; (Garlicki, 1978; Olechnowicz, 1979; Pileccy, 1998; Orkisz i in. 2000)

Epidemiologia upośledzenia umysłowego. Wskaźniki i ich rodzaje uwzględnione w badaniach epidemiologicznych. Dane epidemiologiczne a planowanie służb na rzecz opieki i rewalidacji upośledzonych umysłowo.

• Upośledzenie umysłowe z epidemiologicznego punktu widzenia jest najliczniejszą przyczyną niepełnosprawności dzieci i młodzieży.

Dotyczy ono 60-70% ogółu niepełnosprawnych osób w Polsce.

• Osoby upośledzone umysłowo stanowią od 1 do 3 procent ogólnej populacji.

Rozpowszechnienie upośledzenia umysłowego STOPIEŃ UPOŚLEDZENIA

Lekki Umiarkowany Znaczny Głęboki

WARTOŚĆ ILORAZU INTELIGENCJI (wg Wechslera)

55 - 69 40 - 54 25 - 39 0 - 24

WYSTĘPOWANIE W POPULACJI U.U.

80 % 12 % 7 % mniej niż 1 %

Epidemiologia upośledzenia umysłowego jest dziedziną wiedzy , która zajmuje się badaniem rozpowszechnienia w populacji różnego rodzaju zaburzeń i czynników, które decydują o tym rozpowszechnieniu.

Posługuje się 2 wskaźnikami :

1) Zapadalność

– określa liczbę nowych przypadków danego zaburzenia występujących w populacjach w ciągu roku.

2) Rozpowszechnienie

– określa liczbę wszystkich przypadków danego zjawiska występujących w określonej jednostce czasu bądź w danym momencie.

• Wszystkie wskaźniki wyraża się w stosunku do liczby populacji np. na 1 tysiąc mieszkańców.

• Najczęściej stosowany wskaźnik w odniesieniu do upośledzenia umysłowego, to wskaźnik rozpowszechnienia. • Wskaźniki epidemiologiczne upośledzenia umysłowego zależą od bardzo wielu czynników, m.in. od przyjętej definicji upośledzenia.

• Innym źródłem zmienności w badaniach epidemiologicznych jest różnica stosowanych metod.

• Wskaźnik rozpowszechnienia zależy od czynników natury biologicznej i społecznej.

Czynniki biologiczne :

• - stan zaspokojenia potrzeb biologicznych człowieka; im lepszy stan zaspokojenia potrzeb biologicznych, tym mniej zaburzeń.

Czynniki społeczne:

- problem tolerancji społecznej w stosunku do upośledzenia umysłowego jako zjawiska i osób dotkniętych tym z zjawiskiem.

• Na przykładzie osób z upośledzeniem w stopniu lekkim. Zapadalność nie zależy od płci.

W szkołach masowych:

- chłopcy -51,7%, - dziewczynki-48,3%, na poziomie urodzeń jest lekka przewaga chłopców, ale potem to się wyrównuje.

W szkołach specjalnych:

- chłopców – 62,9%, - dziewczynek 37,1 %. ogromne zróżnicowanie. • Na poziomie zapadalności nie ma różnic, ale w rozpowszechnieniu są.

PARADOKS DOTYCZĄCY UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

Polega on na tym, że w większości społeczeństw wskaźnik rozpowszechnienia upośledzenia umysłowego dzieci w wieku obowiązku szkolnego wynosi

2-3%,

jeśli natomiast badać ten wskaźnik w całej populacji, uzyskuje się wynik około

1%

. Ta rozbieżność wskaźników związana jest z faktem, że większość lekko upośledzonych umysłowo, którzy w szkole mają trudności z opanowaniem programu normalnego i mogą wymagać szkolenia specjalnego, po osiągnięciu dojrzałości mogą funkcjonować na poziomie pogranicza upośledzenia w stopniu lekkim i normy i „wtapiać się” w populację generalną.

(Kostrzewski, Wald, 1981; Gustavsson, 1997; Kościelska, 2000; Wyczesany 2002)

LITERATURA:

H. Bożyszkowska(red.)(1993). Nauczanie dzieci upośledzonych umysłowo w klasach specjalnych. Warszawa WSiP. J. Doroszewska (1989). Pedagogika specjalna. T. I i II. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź Ossolineum.

W. Dykcik (red.) (1997). Pedagogika specjalna. Poznań Wyd. UAM. R. Garlicki (1978). Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo w różnych stopniach według wieku metrykalnego w: J. Dziedzic. Kultura fizyczna w szkołach i zakładach dla upośledzonych umysłowo. Warszawa WSiP. A. Gustavsson (red.) (1997). Upośledzenie w społecznym zwierciadle. Warszawa Wyd. Żak. A. Giryński (1989). Funkcjonowanie młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim w rolach społecznych. Warszawa Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej.

K. Kirejczyk (red.) (1981). Upośledzenie umysłowe-pedagogika. Warszawa PWN. B. Kosmowska (1999). Dzisiaj się bawimy. Rewalidacja indywidualna prowadzona Metodą Dobrego Startu. Scenariusze zajęć dla klas I-IV szkoły specjalnej. Warszawa WSiP. J. Kostrzewski, I. Wald (1981). Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym w: K. Kirejczyk (red.). Upośledzenie umysłowe. Pedagogika. Warszawa PWN. R. Kościelak (1989). Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo. Warszawa PWN.

M. Kościelska (2000). Oblicza upośledzenia. Warszawa PWN. J. Kruk – Lasocka (1994). Autyzm a oligofrenia. Szkoła Specjalna nr 4, s. 195 – 200.

I. O. Lovaas (1993). Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Mój elementarz.

Warszawa WSiP.

A. Maciarz (1992). Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej. Poradnik dla nauczyciela. Warszawa WSiP.

M. Orkisz, M. Piszczyk, A. Smyczek, J. Szwiec (red.) (2000). Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. Przewodnik dla nauczycieli. Warszawa CPM PN. W. Pilecka, J. Pilecki (1998). Psychoruchowy rozwój dzieci o obniżonej sprawności ruchowej w: (red.) W. i J. Pileccy. Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej. Kraków WSP. Z. Sękowska (red.) (1983). Wybrane zagadnienia z psychologii dziecka upośledzonego umysłowo. Lublin UMCS 1983.

J. Sowa (1997). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszów Wydawnictwo Oświatowe FOSZE. J. Wyczesany ( 2002). Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia. Kraków Impuls. A. Wyszyńska (red.) (1987). Psychologia defektologiczna. Warszawa PWN.