Komunikacja niewerbalna – skrót

Bernadeta Niesporek-Szamburska

Znaczenie komunikacji niewerbalnej

Komunikaty niewerbalne są nadawane i odbierane najczęściej na poziomie nieświadomym, jednak mogą być również nadawane i odbierane świadomie (tak jak większość gestów – emblematów czy wiele wyrazów mimicznych). Z badań wynika, że komunikacja niewerbalna może odgrywać większą rolę niż komunikacja werbalna (przekazuje 55% znaczenia).

Istnieją co najmniej dwa źródła zróżnicowania przekazów niewerbalnych – normy kulturowe i indywidualne doświadczenia człowieka.

Komponenty komunikacji niewerbalnej

Na komunikację niewerbalną składają się: o o o o czynniki społeczno-personalne (wygląd zewnętrzny, zapach, status społeczny (prezencja, efekt pierwszego wrażenia) (1.), komunikacja proksemiczna (kontakt dotykowy, zachowanie przestrzenne, dystans, aranżacja przestrzeni, postawa osób względem siebie, postawa ciała) (2.), komunikacja kinezyjna (niewerbalne aspekty mowy, gestykulacja i inne ruchy ciała) (3), mimika (wyraz twarzy); czynniki mimiczne: kontakt wzrokowy – oczy, brwi i czoło; uszy i nos (4).

Pochodzenie…

Niektóre środki wyrazu KN są dziedzictwem prapoczątków ludzkości, jak np. śmiech.

[Analiza śmiechu jest tak trudna, jak analiza perfum, gdyż

zawartych jest w nim tak wiele ingrediencji pochodzących

z różnych uczuć – Erhard Thiel].

A jednak: Język ciała jest jedynym językiem uniwersalnym, który znają i stosują ludzie na całym świecie. Podobnie jak w innych językach występują w nim odmienne „dialekty”. Ogólna struktura języka pozostaje jednakowa, więc osoba niewprawiona może przeoczyć pojawiające się w „dialektach” różnice. A one stanowią największe niebezpieczeństwo w kontaktach z obcokrajowcami. Czy należy się ich obawiać?

Różnice kulturowe w mowie ciała…

Załóżmy, że chcemy pokazać palcami liczbę dwa. Z pozoru – proste zadanie. Jeżeli użyjemy w tym celu kciuka i palca wskazującego, poważnie obrazimy Japończyka. Z kolei palec wskazujący i środkowy będzie obraźliwy dla Greka, gdy odwrócimy do niego wnętrze dłoni oraz dla Brytyjczyka, Australijczyka, Nowozelandczyka i Maltańczyka, gdy pokażemy rozmówcy dłoń odwróconą grzbietem. Podobnie, wykonanie gestu kciuka wyciągniętego w górę, powszechnie oznaczającego OK, w Australii może mieć nieprzyjemne konsekwencje. W Japonii może on nas z kolei narazić na dodatkowe koszty, gdyż zamiast jednego piwa, zamówimy pięć.

Wrodzona i nabywana mowa ciała

Wrodzona

Niemowlę doskonale sygnalizuje swoje potrzeby oraz wyraża uczucia, np.: - gdy jest głodne, ssie palec.

- gdy chce się bawić, ma szeroko otwarte oczy, patrzy uważnie, rusza nóżkami.

- gdy jest mu niewygodnie, popłakuje, wierci się i wygina.

Umiejętności nabywane: - nauka przebiegająca za pomocą zmysłów: wzroku, słuchu, dotyku, węchu i smaku. Dzięki nim rozpoznajemy sposoby komunikacji w najbliższym otoczeniu i środowisku.

- dzięki neuronom lustrzanym: przez obserwację bliskiego środowiska dowiadujemy się z mimiki twarzy, co to jest radość, złość, miłość, rozgoryczenie etc. (inteligencja emocjonalna).

Co mogą oznaczać zachowania niewerbalne?

1. Wygląd zewnętrzny (prezencja, efekt pierwszego

wrażenia) – co powinno cechować nauczyciela akademickiego?

Na materialny wizerunek wykładowcy składają się: - jego powierzchowność, ubiór, zapach oraz przedmioty towarzyszące (torba i torebka, pióro, laserowy wskaźnik, palmtop itd.).

Bez nonszalancji! Tylko pozornie skraca dystans… Irena Kamińska-Radomska (Etykieta biznesu, 2003) radzi ubiór harmonijny z osobą, jej zachowaniem, statusem, charakterem i naturalnym wyglądem.

2. Komunikacja proksemiczna

Czyli – kontakt dotykowy, zachowanie przestrzenne, dystans, aranżacja przestrzeni, postawa osób względem siebie, postawa ciała – jak ciało stoi, siedzi.

Strefy kontaktu

Intymna (0-45 cm) Osobista (45-120 cm) – tzw. strefa łatwego dotyku. Do strefy osobistej wstęp mają osoby, które dobrze znamy i z którymi czujemy się bezpiecznie. Społeczna (120-360 cm) – przestrzeń poza obszarem możliwego łatwego dotyku). W tej odległości kontaktujemy się z osobami obcymi i tymi, które znamy, lecz nie lubimy specjalnie i traktujemy jako obce. Publiczna (360-700 cm) – w dystansie publicznym głównym kanałem odbierania informacji na temat drugiej osoby jest wzrok. Dystans ten jest zarezerwowany dla osób publicznych.

Strefy kontaktu c.d.

Strefa VIP – została niedawno dodana do listy

dystansów personalnych. Zarezerwowana jedynie dla osób znaczących, takich jak np. papież, prezydent, monarcha. Na zachowanie dystansu mają wpływ także czynniki

kulturowe, np. zachowuje się większą odległość w

strefie osobistej na wsi niż w mieście.

Komunikacja proksemiczna – postawa ciała

Za pomocą postawy ciała (2) komunikujemy również nasze nastawienie wobec rozmówcy. Postawa otwarta – najlepsza w czasie zajęć (eliminuje dominację, wyraża partnerstwo) i zamknięta. Otwarta: Postawa wyprostowana Plecy wyprostowane Łopatki ściągnięte na plecach Głowa podniesiona Wzrok skierowany prosto przed siebie Ręce swobodnie opuszczone wzdłuż ciała.

Zamknięta: Ciało lekko pochylone Plecy przygarbione Skulone ramiona Opuszczona głowa Spuszczony wzrok Ręce zaplecione na piersiach.

Komunikacja proksemiczna – postawa ciała, c.d.

Nastawienie przyjazne (o tendencji afiliatywnej)

Patrzę w oczy rozmówcy.

Kiwam głową aprobująco.

Uśmiecham się.

Zbliżam się ku rozmówcy.

Nastawienie nieprzyjazne

Unikam wymiany spojrzeń, Pochylam, odwracam głowę, Pocieram często nos, głowę, Odsuwam się od rozmówcy.

Komunikacja proksemiczna – postawa ciała, c.d.

Zachowania osoby pewnej siebie (o tendencji nominatywnej):

Oczy ma naturalnie otwarte.

Trzyma prosto ramiona.

Siedzi pewnie, spokojnie.

Trzyma nogi spokojnie, wygodnie.

Zachowania osoby lękliwej:

Często przymyka oczy.

Nerwowo rusza rękami.

Zasłania często usta.

Wierci się na krześle.

Jak powinien się zachowywać nauczyciel akademicki?

Nogi: stać spokojnie, spacerować, kiedy trzeba.

Postawa: spokojna, wyprostowana, pogodna.

Gesty: spokojne, zrównoważone, potrzebne i uzasadnione.

Ręce: otwarte dłonie, otwarte gesty.

Komunikacja proksemiczna i kinezyjna (postawa ciała i gesty)

afektatory - niewerbalne zachowania, które odzwierciedlają intensywność odczuwanych emocji, np. skrzyżowanie nóg czy rak, częste zmiany postawy ciała; regulatory - niewerbalne zachowania, które pomagają synchronizować przebieg rozmowy, np. zmiana postawy i ułożenia ciała, skinienie głową.

Dodatkowo – emblematory (niewerbalne substytuty konkretnych słów, np. znak słuchawki; czas przerwy), ilustratory (niewerbalne zachowania, które służą uplastycznieniu wypowiedzi, np. gestykulujemy dokładniej, by wierniej opisać małe paluszki, raczki etc.), adaptatory (zachowania niewerbalne, które służą zaspokojeniu określonych potrzeb psychicznych lub fizycznych).

Znaczenie ruchów rąk w KN Ręce, poza twarzą, są chyba najbardziej ekspresyjną partią ciała człowieka.

To właśnie nimi wykonujemy mnóstwo ruchów: wymachujemy ramionami, kreślimy znaki, wykonujemy ruchy ostre i miękkie, dotykamy, głaszczemy, podtrzymujemy, pieścimy, uderzamy, szczypiemy, drapiemy, przesuwamy itp.

Pozycje dłoni – uległa, dominująca,

agresywna

Uścisk dłoni

Przejmowanie kontroli, oddawanie kontroli

(uścisk dłoni)

Style uścisku – mniej istotne w kontaktach ze

studentami. Rodzaje uścisku: ‘rękawica’, ‘sztywna dłoń’ (‘usztywnione ramię’), ‘martwa ryba’, ‘łamacz kości’, podwójny uścisk.

Gest otwarcia – pokazanie wnętrza dłoni ma za zadanie przekonanie słuchacza, że jest się uczciwym. Osoba bardziej otwarta prezentuje całą dłoń, a nieco mniej – jakąś jej część.

Gest dominacji – łączenie opuszków palców w geście zwanym ‘wieżyczką podniesioną’ sygnalizuje wyższość. Palce skierowane w górę pokazują, czyje zdanie się liczy i kto jest najważniejszy w określonej relacji.

Gest braku akceptacji lub

zakłopotania – odchylanie się rozmówcy do tyłu może świadczyć o tym, że prezentowany punkt widzenia znacznie różni się od ogólnie przyjmowanych poglądów. Jednak gdy osoba ukrywa jedną dłoń, unika kontaktu wzrokowego, można stwierdzić, że jest to oznaka zakłopotania lub braku akceptacji.

Bariery z ramion

– gest krzyżowania rąk oznacza pozycję obronną lub dezaprobatę sytuacji czy wypowiedzi (wrogie nastawienie lub podkreślenie dominacji). Odbiór – gdy słuchacz krzyżuje ramiona, nie tylko negatywnie postrzega mówcę, lecz wkłada mniej wysiłku w to, aby uważniej wsłuchać się w jego słowa. Wiele osób uważa jednak, że krzyżowanie ramion to zachowanie nawykowe, dające poczucie komfortu i wygody.

Bariery z nóg

– rozmówca, przekładając jedną nogę na drugą, sygnalizuje nastawienie defensywne lub nieprzyjazne. Postawa ta może też towarzyszyć zdenerwowaniu, chęci zachowania dużej rezerwy, bycia pasywnym.

Zasadniczo - to gest pojawiający się wraz z innymi komunikatami przekazującymi ujemne treści. Krzyżowanie nóg może je wzmacniać i uzupełniać; nie należy więc tego gestu interpretować w oderwaniu od kontekstu.

Unikanie wzroku rozmówcy

– „Nie widzieć zła” – mówi mądra małpa, a ten gest jest próbą symbolicznego zamknięcia oczu na fałsz, zwątpienie lub kłamstwo, które właśnie się rozgrywa lub też uniknięcia spojrzenia w twarz osobie, która słucha kłamliwej wypowiedzi.

Zbieranie „paprochów”

– brak aprobaty dla rozmówcy.

Podpieranie podbródka –

ocenianie, pocieranie podbródka – dodawanie pewności siebie.

4. Mimika, kontakt wzrokowy

Co robić, by być pozytywnie odebranym?

- oczy – patrzeć na ludzi. Unikać wpatrywania się, jak i rozbieganego wzroku.

- śmiać się oczami.

- reszta twarzy – uśmiechać się - mówić wyraźnie - robić miny, kiedy trzeba.

Obserwację najlepiej ograniczyć do twarzy.

Mowa ciała

na uczelni, kilka uwag

Przemawianie służy zwykle przekonywaniu. 1. Natężenie emocjonalne związane z chęcią przekonania słuchaczy przejawia się mimiką i gestykulacją. 2. Są one tym intensywniejsze, im chęć przekonania jest większa.

3. Kreślenie w powietrzu otwartymi dłońmi rozmaitych figur znamionuje bieżący wysiłek intelektualny.

4. Ręce pomagają znaleźć właściwe rozwiązanie.

5. Obrazują lub wspierają myślenie i poszukiwanie czegoś właściwszego.

Mowa ciała

na uczelni, kilka uwag

(2)

Nie można zbyt szybko wyciągać wniosków z symboli

w komunikacji niewerbalnej!

Podczas interpretowania zachowań niewerbalnych warto stosować pytania kontrolne. Polegają one na konfrontowaniu uzyskanych odpowiedzi z zaobserwowanymi zachowaniami.

Jeżeli np. podczas prezentacji osoba odchyli się i założy ręce na piersi należy zapytać w tym momencie, co sądzi o omawianej sprawie. Jeżeli wyrazi swoje wątpliwości, będzie to oznaczać, że wcześniejsze zachowanie rzeczywiście było wyrazem negatywnej postawy.

Mowa ciała

(3)

na uczelni, kilka uwag

Należy zwracać uwagę na wpływ naszych zachowań niewerbalnych na zachowania innych ludzi.

Możliwe jest, że student przyjmie postawę zamkniętą nie dlatego, że obawia się lub nie lubi prowadzącego, ale dlatego, że to my sami wysyłamy negatywne komunikaty, które prowokują jego zachowania.

Zjawisko to nosi nazwę

efektu Rosenthala

.

Mowa ciała

na uczelni, kilka uwag (4)

Rzeczą absolutnie podstawową podczas kształcenia umiejętności interpretacji zachowań niewerbalnych jest świadomość własnych zachowań niewerbalnych

oraz ich trafna interpretacja. Od tego, tak naprawdę, należałoby zacząć.

Postawa ciała, zachowanie, gesty, ekspresja twarzy oddziałują na innych. Kiedy oba kody wyrażają sprzeczne informacje, dochodzi do napięcia, nieporozumienia, niechęci itp. Dlatego tak ważne jest, aby prawidłowo porozumiewać się na obu poziomach komunikacji interpersonalnej.

Gesty naszych studentów

- głowa oparta na ręce, oczy spuszczone – nuda - otwarta dłoń na policzku – zastanawianie się, rozmyślanie - obgryzanie paznokci – brak poczucia bezpieczeństwa, zdenerwowanie - poprawianie, układanie włosów – brak pewności siebie, ale także gest zalotów - pięść przyłożona do policzka z palcem wskazującym skierowanym do góry, najczęściej przyłożonym w okolicach skroni – wyrażenie zainteresowania - ocena krytyczna – palec wskazujący jest skierowany pionowo, wzdłuż policzka a kciuk podpiera brodę.

Zwykle występuje przed nami grupa…

Literatura

Argyle M., 2002:

Psychologia stosunków międzyludzkich

. Warszawa. Baran A., 2013:

Komunikacja dydaktyczna

. W:

Wykładowca doskonały

. Red. A. Rozmus. Warszawa.

Borg J., 2011:

Język ciała. Siedem lekcji komunikacji niewerbalnej

. Warszawa.

Maj-Osytek M., 2014:

Komunikacja niewerbalna

. Warszawa.