Transcript Typowe postawy wobec języka

Typowe postawy
wobec języka
Ewa Gruszczyńska
ILS UW
Postawa wobec języka
„to ogół względnie trwałych poglądów na
język i stanowisk zajmowanych w
sprawach językowych, wyrażanych
publicznie i uzasadnianych w kategoriach
racjonalnych lub emocjonalnych” (WSPP, s.1646).
Tak rozumiana postawa jest głównym
składnikiem świadomości językowej.
2
Typy postawy wobec języka

Postawy aktywne:




puryzm językowy,
konserwatyzm,
perfekcjonizm,
logizowanie w
języku.

Postawy pasywne:




liberalizm
językowy,
indyferentyzm,
abnegacja,
Postawa naturalna.
3
Rodzaje puryzmu językowego
PURYZM
JĘZYKOWY
NACJONALISTYCZNY
TRADYCJONALISTYCZNY
ELITARNY
EGOCENTRYCZNY
4
Puryzm nacjonalistyczny


walka o czystość języka rozumiana jako
rodzimość jego elementów, zwłaszcza
słownictwa;
dziś przejawia się najczęściej:


u najstarszego pokolenia, piętnującego
dawno zapożyczone germanizmy i
rusycyzmy;
u przedstawicieli różnych pokoleń,
piętnujących najnowszą falę anglizyzmów.
5
Przejawy puryzmu
nacjonalistycznego



Żądanie usunięcia wielu wyrazów obcych.
Nazywanie takiego usuwania emocjonalnie
odchwaszczaniem, odśmiecaniem,
oczyszczaniem języka, usuwaniem
barbaryzmów.
Brak zainteresowania elementami obcymi
brzmiącymi swojsko, m.in.:



zapożyczeniami semantycznymi (np. dokładnie,
kondycja, dieta, kontrolować);
zapożyczeniami słowotwórczymi (automyjnia);
zapożyczeniami składniowymi (dwa w jednym).
6
Puryzm tradycjonalistyczny


Język poprawny to język oparty na
tradycyjnym (historycznym) wzorcu (dziś
zazwyczaj na polszczyźnie
międzywojennej);
Przeciwstawianie się zmianom, zwłaszcza
neologizmom, ale też innowacjom
gramatycznym (np. usuwaniu tradycyjnych
„wyjątków”).
7
Puryzm tradycjonalistyczny

Nieuznawanie form i konstrukcji
uważanych niegdyś za błędy, np.:




pasjonat ‘człowiek mający jakąś pasję’,
sensat ‘człowiek nadmiernie impulsywny’,
te derby (zamiast tradycyjnego to derby),
sędzina ‘kobieta sędzia’
8
Puryzm elitarny


Przekonanie, że tylko język określonej
warstwy czy grupy społecznej może być
wzorcem (dawniej grupą tą była szlachta,
dziś często tzw. stara inteligencja).
Obrona przed formami potocznymi,
używanymi przez warstwy niższe, np.:


przed akcentowaniem typu fizyka, robiliśmy
przed wyrazami młodzieżowymi typu odlot,
sorki, spoko, a zwłaszcza wulgarnymi typu
zajebisty czy upierdliwy.
9
Puryzm egocentryczny



Skrajna postać puryzmu elitarnego („elita
to ja”).
Przekonanie o własnej nieomylności
językowej.
Przekonanie, że formy, których się nie
akceptuje, nie mieszczą się w normie.
10
Konserwatyzm językowy

Postawa ta może być motywowana




emocjonalnie
racjonalnie
Emocjonalnie motywowany konserwatyzm
jest podobny do puryzmu
tradycjonalistycznego.
Racjonalnie motywowany konserwatyzm
polega na dawaniu pierwszeństwa formom
dawniejszym.
11
Konserwatyzm językowy

Przykłady ocen motywowanych
racjonalnie:



po co puzzle – jest już układanka?
dlaczego ma być mieliłem, mieliliśmy, skoro
dawniej było mełłem, mełliśmy?
dlaczego sędzina ma oznaczać ‘kobietę,
będącą sędzią’, skoro w dawnej polszczyźnie
oznaczała ‘żonę sędziego’?
12
Perfekcjonizm



Przejawia się w przecenianiu kryterium
systemowego w ocenie faktów
językowych, dąży do usuwania wyjątków.
Dążenie do usuwania wariantywności.
Przekonanie, że ideał języka jest




uporządkowany,
jednoznaczny i logiczny,
precyzyjny i ekonomiczny,
odzwierciedla naukowy obraz świata
13
Perfekcjonizm – przykłady ocen



Lepiej mówić w radiu i w studiu, bo to
zgodne z regułą systemową, a w radio i w
studio to nieuzasadnione wyjątki!
Trzeba mówić dokąd idziesz?, bo gdzieś
można tylko być...
W ogrodzie rośnie lilak, a nie bez, w parku
zaś kasztanowiec nie kasztan...
14
Logizowanie w języku



Postawa podobna do perfekcjonizmu, również
opiera się na przesłankach racjonalnych.
Polega na stosowaniu zasad logiki do zjawisk
językowych.
Uznaje za niepoprawne wyrażenia typu:




w ręku (bo przecież nie ma wyrazu ten rąk!);
pełniejszy (bo coś może być tylko pełne);
małe drzewko (bo drzewko jest małe z zasady);
Dzisiaj jest pogoda (po zawsze jest jakaś pogoda).
15
Liberalizm językowy
jako postawa przeciwstawna wobec
puryzmu
PURYZM –
nacjonalistyczny –
tradycjonalistyczny –
elitarny –
egocentryczny –
– LIBERALIZM
– kosmopolityczny
– modernistyczny
– egalitarny
– populistyczny
(wg S. Dubisza)
16
Liberalizm kosmopolityczny



Nadmierna tolerancja wobec zapożyczeń.
Akceptowanie nadmiernej
internacjonalizacji słownictwa.
W skrajnej postaci – kult znajomości
języków obcych, a obniżanie rangi języka
narodowego:


dawniej popieranie łaciny, później
francuskiego,
dziś popieranie angielskiego.
17
Liberalizm modernistyczny


Nadmierna tolerancja wobec wszelkich
innowacji językowych.
Popieranie zmian mających „unowocześ-nić”
język lub jakiś sposób jego stosowa-nia bez
wystarczającego rozumienia pewnych
problemów, np.:


popieranie reform ortografii w kierunku jej „zbliżenia
do wymowy”
popieranie „nowoczesnych” zapożyczeń z modnych
języków (dziś z angielskiego), np. technologia w zn.
‘technika’ czy golkiper w zn. ‘bramkarz’.
18
Liberalizm egalitarny



Domaga się pełnej „demokracji języka”.
Wykazuje dużą tolerancję dla odmian
języka uznawanych przez innych za
substandardowe (slang, gwary
środowiskowe).
Tolerancja dla wulgaryzmów i brutalizacji
wypowiedzi (np. w mediach i w polityce).
19
Liberalizm populistyczny



Skrajna odmiana liberalizmu egalitarnego,
granicząca z abnegacją językową.
Uznawanie za najważniejsze (jedyne?)
kryterium uzualnego („wszyscy tak mówią”
lub „przecież nikt tak nie mówi”).
Twierdzenie, że wszyscy mają takie samo
prawo do kształtowania języka, bo nikt nie
jest jego właścicielem...
20
Leseferyzm




Nazwa pochodzi od fr. laisser faire
‘pozwolić robić, nie sprzeciwiać się’.
Uznawanie zasady, że jeśli coś jest
częste, to jest poprawne.
Przekonanie, że język jest mechanizmem
samoregulującym się i nie należy
przeszkadzać w jego rozwoju.
Postawa negująca możliwość jakiejkolwiek
ingerencji w kwestie językowe.
21
Indyferentyzm językowy



Postawa sprowadzająca się do
obojętności wobec spraw językowych.
Język nie jest postrzegany jako wartość.
Jeśli postawa ta jest świadoma i
motywowana, to można ją nazwać
abnegacją językową.
22
Postawa naturalna


Język jest traktowany jako „dobro
naturalne”, którego się używa w danej
społeczności zgodnie z pewnym
zwyczajem.
Przyjmuje się ten zwyczaj wraz z wieloma
innymi i przestrzega spontanicznie
(bezrefleksyjnie), traktując go jako wartość
na równi z innymi wartościami
kulturowymi.
23
Postawa racjonalistyczna




Oparta na wiedzy i rozumowej analizie
faktów językowych.
Umiarkowana pod względem
emocjonalnym.
Jest w zasadzie postawą postulowaną, a
nie faktem społecznym.
Przyznaje się do niej wielu
językoznawców, ale zazwyczaj jest to tylko
ich opinia...
24