Transcript KLİNİK BİYOKİMYA LABORATUVARINDA KALİTE KONTROL VE STANDARDİZASYON Doç.Dr. Mustafa ALTINIŞIK ADÜTF Biyokimya AD1 Kalite kontrol yöntemleri Kalite kontrol yöntemleri, verilen hizmetin önceden saptanmış özellikleri taşıyıp taşımadığının ve.

KLİNİK BİYOKİMYA
LABORATUVARINDA
KALİTE KONTROL VE
STANDARDİZASYON
Doç.Dr. Mustafa ALTINIŞIK
ADÜTF Biyokimya AD
2009
1
Kalite kontrol yöntemleri
Kalite kontrol yöntemleri, verilen hizmetin önceden
saptanmış özellikleri taşıyıp taşımadığının ve ne ölçüde
güvenilir olduğunun incelenmesi için kullanılan
yöntemlerdir.
-Laboratuvarda yapılan analiz metodlarının, araç ve
gereçlerin, çıkan sonuçların kontrolünün yapılması.
-Yöntemlerin standartlaştırılması amacıyla laboratuvarlar
arası kalite denetiminin yapılması.
2
Laboratuvarların kalite
kontrolünde basamaklar
• Laboratuvar içi kontrol
• Laboratuvarlar arası kontrol
• Ülke düzeyinde kalite
kontrol
• Uluslararası denetim
İnternal kalite kontrol
Eksternal kalite
kontrol
3
Laboratuvar içi kontrol
Her laboratuvar, standardize edilmiş kontroller kullanarak
kendi yöntemlerini ve sonuçlarını kontrol eder.
-Klinik laboratuvarda kalite kontrolü hastadan kan
almadan önce başlar. Numune alınımı sırasında kan
alınan tüp, kanın alınış şekli ve kan alınan damara dikkat
edilmelidir.
-Numune alındıktan sonra laboratuvara getirilmesi
sırasında da hatalar olabilmektedir.
4
Laboratuvarlar arası kontrol
Aynı bölgede bulunan birkaç laboratuvarda aynı standart
ve kalite kontrol serumları kullanılarak laboratuvarlar
arası kontrol yapılır.
5
Ülke düzeyinde kalite kontrol
Ülkedeki laboratuvarlar, bir merkez laboratuvar tarafından
periyodik aralıklarla denetlenirler. Merkez, bu denetimle
laboratuvarların çalışmalarına devam edip
edemeyeceklerini belirler.
6
Uluslararası denetim
Laboratuvarlar uluslararası hizmet veren programlara üye
olarak belli zamanlarda denetlenirler ve denetleme
sonuçlarına göre onay alırlar.
Laboratuvar testlerinin güvenilirliğindeki en büyük özellik,
ilgili laboratuvarın bir kalite kontrol programına üye
olmasıdır.
7
Analiz metotlarının performans
parametreleri
• Doğruluk (Accuracy)
• Tekrarlanabilirlik
(Precision, kesinlik)
• Spesifiklik
• Linearite sınırları
• Tayin limiti
• Referans aralığı
• Analitik hassasiyet
• Bozucu etkenler
(interferans)
• Recovery
8
Analiz metodunun doğruluğu
Ölçülen değerin gerçek değere yakınlığı ile ifade
edilir.
Gerçek değerle ölçülen değer arasındaki fark,
hata (bias) olarak tanımlanır.
Günlük uygulamada bir metodun doğruluğunun
değerlendirilmesi eksternal kalite kontrol
uygulamaları ile yapılır.
9
Analiz hatalarına numune almadan rapor vermeye kadar
tüm basamaklarda rastlanabilir. Başlıca üç çeşit analitik
hata tanımlanır.
-Büyük hatalar:
Yanlış deney planlama ve hesaplama ile ilgili.
Deney tekrarlanmalı veya sonuçlar iptal edilmeli.
-Sistematik hatalar (SE):
Analiz sonucunu sabit ve belirli
düzeyde değiştiren, nedeni bilinen ve ölçülebilen kesin değerlere sahip
hatalar. Sabit ve oransal hata (CE ve PE) olmak üzere iki tiptir. Analiz
sonucunun doğruluğunu etkilerler.
-Rasgele hatalar (RE):
Düzeltilemeyen ve kontrol edilemeyen
birçok değişkene bağlı hatalar. Analizin kesinliğine etki ederler, standart
sapmanın büyük olmasına neden olurlar. N>30 ise hataların birbirlerini
götüreceği ve sonuçlar üzerine pek yansımayacağı kabul edilir.
Toplam hata (TE) = SE + RE
10
Bir analiz metodunun performansının değerlendirilmesi,
bir bakıma analitik hataların araştırılması çalışmalarıdır.
Bunun için çeşitli deneyler yapılır:
- Art arda yapılan ölçümler (tekrarlanabilirlik
deneyleri)
- İnterferans deneyleri
- Geri elde (geri kazanım, recovery) deneyleri
- Yöntem karşılaştırma deneyleri
11
Analiz aralığı
Herhangi bir modifikasyon yapılmaksızın bir metodun
ölçüm yapabildiği aralıktır.
Analiz aralığı, linearite (doğrusallık) çalışmaları
yapılarak belirlenir. Değişik konsantrasyonlarda bir dizi
standart en az 2 kez çalışılıp ortalamaları alınır ve bu
ortalamalar, beklenen standart değerlerine karşı grafiğe
geçirilir.
12
Analitik duyarlılık (analitik
sensitivite)
Analizi yapılan maddenin (analit) konsantrasyon
değişimine karşı ölçüm sinyalinde meydana gelen
değişikliktir.
Kalibrasyon eğrisinin (kurv) eğimi, analitik duyarlılığı
ifade eder.
13
Analitik özgüllük (analitik
spesifiklik)
Diğer ilişkili substratlarla etkileşmeden, asıl substratı
ölçme yeteneğidir. Metodun doğruluğu ile ilgili bir
parametredir.
14
Deteksiyon limiti
Metodun kabul edilebilir tekrarlanabilirlikle ölçebildiği
en düşük analit konsantrasyonudur.
15
Kesinlik (precision,
tekrarlanabilirlik)
Aynı örnekten yapılan tekrar çalışmalarında metodun
aynı sonucu verebilme gücüdür. Rasgele hataların (RE)
bir ölçüsü olarak kullanılır.
Normal kontrol serumu 20 kez ardışık olarak çalışılır ve
standart sapma (SD), varyasyon katsayısı (%CV) ile
rasgele hata (RE) hesaplanır.
%CV=(SD/Ortalama)x100
RE=4xSD
16
Varyasyon katsayısının (%CV) küçük olması,
tekrarlanabilirliğin (kesinliğin) yüksek olduğunu gösterir.
Metotların gün içi (çalışma içi, intra-assay) ve günler
arası (çalışmalar arası, inter-assay) kesinliği, internal
kalite kontrol uygulamaları ile takip edilir.
Çoğu yöntem için tercih edilen, %CV’nin 5’ten küçük
olmasıdır.
17
Recovery (geri elde)
Metodun numuneye eklenen belirli miktardaki analiti
doğru olarak okuyabilme yeteneğidir. Oransal
sistematik hata (PE) hakkında bilgi sağlar.
Analitin ölçümünün yapılacağı hasta örneğine,
analit standart çözeltisinden eklenir. Aynı
miktardaki hasta örneğine standart çözeltinin
hazırlandığı çözücüden aynı miktarlarda eklenir.
Her iki örnek analiz edilir. Ölçülen miktar ile
eklenmiş olan miktar karşılaştırılır.
18
İnterferans (girişim)
Bozucu etkenlerin etkisidir.
İnterferans deneyleri, sabit sistematik hata (CE)
hakkında bilgi sağlar, yöntemin özgüllüğünde
problem olduğunu gösterir.
Ölçümünü yapacağımız analiti içeren örneğe,
interferans oluşturabileceği öngörülen materyal
eklenir. Aynı miktardaki örneğe, materyalin
eklendiği miktardaki saf dilüent eklenir. Her iki
örnek analiz edilir. Aradaki fark saptanır.
19
Referans aralığı (normal
değer)
-Tolerans aralığı
-Tahmin edilen aralık
-%95 interpercentile aralığı: Belirlenmesi
kolay, genelde en çok kullanılan ve IFCC
tarafından kabul edilen metoddur. %2,5 ve
%97,5 aralıkları arasındaki dağılım referans
aralığını belirler. Alt ve üst sınırların güven aralığının
%90 olabilmesi için tavsiye edilen denek sayısı en az
120’dir.
20
Yöntem karşılaştırma deneyleri
Ortalama sistematik hatanın (SE) hesaplanmasını
sağlarlar. Aynı zamanda sistematik hatanın sabit
veya oransal olup olmadığı hakkında bilgi elde
edilebilir.
En az 40 hasta örneği alınır. Temel alınan yöntem
ve karşılaştırılacak yöntemle analiz edilir. Veriler
grafikte gösterilir.
21
Kalite kontrol teknikleri
• İnternal kalite kontrol
• Eksternal kalite
kontrol
22
İnternal kalite kontrol
Test değerleri bilinen kontrol serumları kullanılarak
günlük ölçüler yapılır ve bunlar Levey-Jennings kontrol
kartlarında Westgard kurallarına göre değerlendirilir.
Her analitik çalışmada kontrol örnekleri çalışılır, elde edilen değerler
grafik üzerine işaretlenir.
Çalışılan kontrol değerleri seçilen kontrol sınırları içerisinde olduğu
zaman o çalışmanın geçerli olduğuna karar verilir.
23
Westgard çoklu kontrol kuralları
• 12s: Bir kontrol sonucunun ±2s sınırları dışında olması. Kontrol
sonucunun diğer kurallar ile de kontrol edilmesini sağlayan uyarı.
• 13s: Bir kontrol sonucunun ±3s sınırları dışında olması. Rastgele
hatalara hassas bir reddetme nedeni.
• 22s: İki ardışık kontrol sonucunun ortalamadan aynı yönde +2s veya –
2s sınırları dışında olması. Sistematik hatalara hassas bir reddetme
nedeni.
• R4s: İki ardışık kontrolden birinin ortalamadan +2s diğerinin –2s
sınırları dışında olması. Rastgele hatalara hassas bir reddetme nedeni.
• 41s: Dört ardışık kontrol sonucunun ortalamadan aynı yönde +1s veya
–1s sınırları dışında olması. Sistematik hatalara hassas bir reddetme
nedeni.
• 10x: On ardışık kontrol sonucunun ortalamadan aynı yönde yer alması.
Sistematik hatalara hassas bir reddetme nedeni.
24
Eksternal kalite kontrol
Kalite kontrol programlarından sağlanan ve değeri
bilinmeyen serumlarla çalışma yapılarak laboratuvarın
bir dış denetleme birimi tarafından denetlenmesi ve bu
şekilde diğer laboratuvarla da karşılaştırılması yapılır.
25
Tanısal yeterlilik parametreleri
• Tanısal duyarlılık
(sensitivity)
• Tanısal özgüllük
(specificity)
• Önceden tahmin
değeri (prediktif
değer)
26
Tanısal sensitivite (duyarlılık)
• Analizin doğru olarak gösterdiği spesifik bir
hastalığa sahip olanların oranıdır. Aranan
hastalığın hastada bulunması durumunda
test sonucunun pozitif olma olasılığıdır.
Duyarlılık (%) = [DP/(DP+YN)]x100
27
Tanısal spesifisite (özgüllük)
• Analizin doğru olarak gösterdiği spesifik bir
hastalığa sahip olmayanların oranıdır.
Aranan hastalığın hastada bulunmaması
durumunda test sonucunun negatif olma
olasılığıdır.
Özgüllük (%) = [DN/(DN+YP)]x100
28
Önceden tahmin değeri (prediktif
değer)
• Laboratuvar testinin uygulanmakta olduğu
topluluktaki hastalığın yaygınlık oranına
(prevalansına) göre testin doğru tanı
koydurma olasılığıdır.
Pozitif prediktif değer: Testin uygulandığı toplulukta (+)
sonucu olanların gerçekte hasta olma olasılığıdır. Prevalans
ve özgüllükten etkilenir.
Negatif prediktif değer: Testin uygulandığı toplulukta (-)
sonucu olanların gerçekte hasta olmama olasılığıdır.
Prevalans ve duyarlılıktan etkilenir.
29