Transcript analitik ölçüm yöntemleri

ANALİTİK ÖLÇÜM
YÖNTEMLERİNİN
LABORATUVARA KURULMASI
İLE İLGİLİ HESAPLAMALAR
Ölçüm Yöntemleri ve Ölçme
İşlemleri
*Klinik biyokimya
laboratuvarlarında,
çoğunlukla vücut
sıvılarındaki glukoz, üre,
kreatinin, amilaz v.b. gibi
analitler için; kütle,
konsantrasyon, aktivite,
hacim gibi çeşitli ölçüm
sonuçları elde edilir.
*Ölçüm yöntemi, ölçüm prosedürü ve ölçme işlemi
kavramları ayrı ayrı tanımlanarak, aralarındaki farklar
daha belirgin açıklanabilir.
-Ölçüm yöntemi, bir analitin hangi örnekte, hangi ilkeye
göre, hangi araç ve gereçler kullanılarak, hangi teknikle
ve nasıl ölçüldüğünü belirtir. Bir analit için çok sayıda
ölçüm yöntemi bulunabilir. Her ölçüm yöntemi tüm
laboratuvarlarda aynıdır.
-Ölçüm prosedürü, ölçüm yönteminin laboratuvarda
nasıl uygulanacağını belirtir.
-Ölçme işlemi, yöntemin prosedürlere göre
uygulanmasıdır.
*Laboratuvarlarda yararlanılan ölçüm yöntemleri,
performans kalitelerine göre üç sınıfta toplanabilir: Kesin
yöntemler, referans yöntemler, rutin yöntemler.
Rutin yöntemler, klinik laboratuvar hizmetlerinde en
yaygın kullanılan yöntemlerdir. Her laboratuvar rutin
ölçüm yöntemini ya kendi hazırlar ya da hazır kit
kullanır.
Rutin ölçüm yöntemlerinin en güvenilir, tıbben kabul
edilebilir en kısa zamanda, en uygun maliyette sonuç
verecek kalitede olması beklenir.
Yeni Bir Ölçüm Yöntemi Seçimi
*Yeni bir ölçüm yöntemi seçiminde, temel olarak dört
basamağın izlenmesi önerilmektedir.
-Yöntem karakteristiklerinin ayrı ayrı değerlendirilmesi
-Pazar araştırması
-İlk iki basamak verilerinin gözden geçirilmesi
-Önerilen yöntemler arasından yeni yönteme karar
verilmesi
Yöntemi Seçimini Etkileyen Faktörler
*Yöntemin toplam maliyeti
*Yöntemin uygulamadaki pratik özellikleri
*Yöntemin analitik performans özellikleri
*Yöntemin tıbbi yararı
Yöntemin Toplam Maliyeti:
-Yatırım maliyeti
-Sarf malzemesi ve reaktif maliyetleri
-Servis ve tamir giderleri
-Çalışanların ücretleri
Yöntemin Uygulamadaki Pratik Özellikleri:
-Numune türü ve hacmi
-Analizin geri dönüş zamanı
-Laboratuvarda halen üretilen bilgilerle uyum sağlayıp
sağlamadığı
-Kalibrasyon sıklığı
-Yöntemin prensibi
-Laboratuvarda cihaz için gerek duyulan alan
-Reaktiflerin yapısı, depolama koşulları, raf ömürleri
-Gerek duyulan eleman sayısı
-Laboratuvar elemanlarının teknik becerileri ve eğitim
gereksinimi
-Diğer kullanıcıların referansları
-Eğitim için gerek duyulan zaman
-Teknik destek ve servis güvencesi
-Atıkların türü ve güvenli çalışma koşullarının olup
olmadığı
-1 saatte maksimum test yapma kapasitesi
Yöntemin Analitik Performans Özellikleri:
-Doğruluğu (accuracy)
-Spesifikliği (özgüllüğü)
-Tekrarlanabilirliği (precision, kesinlik)
-Lineerite ve rapor edilebilirlik sınırları
-Referans aralığı
-Bozucu etkenler (interferans)
Yöntemin Tıbbi Yararı:
-Teşhisteki hassasiyeti (duyarlılığı, sensitivity)
-Teşhisteki özgüllüğü (spesifitesi, specificity)
-Prediktif değeri (önceden tahmin değeri)
Yöntem Karakteristikleri
*Yöntem karakteristikleri genel olarak üç kategori
altında toplanmaktadır.
-Uygulanma karakteristikleri
-Metodolojik karakteristikler
-Performans karakteristikleri
Yöntemin Uygulanma Karakteristikleri:
-Test başına maliyet
-Analiz örneklerinin tipi
-Örnek hacmi
-İstek-sonuç verme süresi (turnaround time-TAT
-İş yükü
-Ekipman ve personel gereklilikleri
-Fiziksel olarak kapladığı alan
-Taşınabilirliği ve güvenlik koşulları
Yöntemin uygulanabileceği laboratuvar koşulları hakkında bilgi
sağlar.
Yöntemin Metodolojik Karakteristikleri:
-Yöntemin analitik duyarlılığı (sensitivity, hassasiyet)
-Özgüllüğü (specificity)
-Kimyasal reaksiyonu
-Reaksiyon koşullarının optimizasyonu
-Standardizasyon ilkeleri
-Kalibrasyonu
-Analitik prosedürün özelliği
Yöntem seçiminde kararı önemli derecede etkilerler.
Yöntemin Performans Karakteristikleri:
-Doğruluk (accuracy)
-Kesinlik (precision)
-Geri elde veya geri kazanım (recovery)
-Etkileşimler veya girişimler (interference)
-Saptama gücü (tayin limiti)
-Ölçüm aralığı
Yöntemin o analitin ölçümünde ne kadar yeterli
olduğunu gösterir.
Seçilen Yöntemin Değerlendirilmesi
*Laboratuvarda kullanılabilecek ölçüm yöntemi belirlendikten
sonra bu yöntemin ölçülebilir karakteristikleri deneylerle belirlenir
*Karar kriterlerine (kalite standartlarına, kalite kriterlerine,
performans standartlarına-çoğunlukla tıbben müsaade edilen
toplam hata değeridir) göre değerlendirilir
*Referans yöntemle veya güvenilirliği kanıtlanmış bir yöntemle
karşılaştırılır
*Yeni yöntemin laboratuvara kurulup kurulmamasına karar verilir
Yöntem Değerlendirme Deneyleri:
*Dört aşamada uygulanır.
-Yöntemin tanınması ve hazırlanması
-Ön değerlendirme deneyleri
-Son değerlendirme deneyleri
-Uygulama hazırlıkları ve hizmete koyma
Yöntemin Tanınması ve Hazırlanması:
*Çalışma prosedürlerinin oluşturulması
*Ölçüm aralığının kontrolü
*Kalibrasyon
*En düşük değeri saptama sınırının kontrolü
Ön Değerlendirme Deneyleri:
*Çalışma grubu içi değişkenliğin saptanması
*Etkileşim (girişim) deneyleri
*Geri elde (geri kazanım) deneyleri
*Analitik olarak kabul etme kararı
Son Değerlendirme Deneyleri:
*Tekrarlanabilirlik için deneyler (çoklu ölçüm)
*Yöntem karşılaştırma deneyleri
*Analitik geçerlilik kararı
*Referans aralıklarının saptanması
*Dokümantasyon
Uygulama Hazırlıkları ve Hizmete Koyma:
*Kalite kontrol prosedürlerinin seçimi
*Kalite kontrol çizelgelerinin hazırlanması
*Ölçüm prosedürlerinin hazırlanması ve yazılması
*Görevlilerin eğitimi
*Yöntemin hizmete sokulması
*Günlük performansın izlenmesi
Yöntem Seçiminde Göz Önünde
Bulundurulacak Özellikler
*Yönteme ilişkin prensipler saptanmalıdır.
*Reaktif ve standartlar için:
-Kimyasal bileşim
-Birim test için gereken miktarlar
-Ambalajın açılmasından önce ve sonra depolama koşulları
belirlenmelidir.
*Reaktif ve standartların uygun koşullarda saklandıklarında raf
ömürleri belirlenmelidir.
*Olası hasarlar ve güvenlik önlemleri konusunda
kullanıcı uyarılmalıdır.
*Atık madde tipi ve miktarı belirlenmelidir.
*Örneğe ilişkin bilgiler:
-Örnek toplama koşulları
-Örnek hacmi
-Antikoagulanlar ve koruyucular
-Saklama koşulları belirlenmelidir.
*Doğruluk (accuracy) saptanmalıdır.
*Kesinlik (precision) saptanmalıdır.
*Analitik aralık saptanmalıdır.
*Lineerite saptanmalıdır.
*Referans aralığı belirlenmelidir.
*Yönteme ilişkin tam ve ayrıntılı çalışma şeması
yapılmalıdır.
*Ölçümün yapılacağı cihazın özellikleri, performansı ve
uygulamaya ilişkin sınırlamalar tartışılmalıdır.
*Teknik destek, yedek parça ve teknik servis sağlanması
konuları dikkate alınmalıdır.
*Laboratuvar koşulları da değerlendirmeye alınmalıdır:
-Laboratuvarda uygun ve yeterli alan
-Teknisyenlerin deneyim düzeyi ve ayıracakları zaman
-Laboratuvar çalışanlarına verilecek eğitim
*Kalite kontrol ve kalibrasyon örnekleri ile birlikte birim
test maliyeti hesaplanmalıdır.
*Verilerin klinisyene ulaştırılmasında kullanılacak rapor
şekli belirlenmeli ve kullanılmakta olan rapor formatı ile
karşılaştırılmalıdır.
**Yöntemlerin performansını değerlendirmek için
kullanılan geleneksel protokollerin yanında NCCLS’in
(National Committee for Clinical Laboratory
Standards)hazırladığı yeni protokoller de vardır:
-EP5 → tekrarlanabilirlik (kesinlik)
-EP6 → lineerite
-EP7 → bozucu etkenler (interferans)
Doğruluk (Accuracy)
Doğruluk, ölçülen değer ile ilgili bir tanımlama olarak;
ölçülen değerin gerçek değere yakınlığını ifade eder.
Ölçülen değer
Ölçülen
değer
Gerçek değer
Gerçek
değer
Ölçülen değerle gerçek değer arasındaki fark hatadır
(inaccuracy, error). Sistematik hata (SE, bias), rasgele hata
(RE) ve toplam hata (TE) olmak üzere üç hata türü
tanımlanır.
TE = SE + RE
Sistematik hata (SE), ölçülen değerin gerçek değerden
uzaklaşma derecesidir (bias). Sistematik hatanın (SE),
sabit hata (CE) ve oransal hata (PE) olmak üzere iki türü
vardır.
Sabit hata interferans çalışmalarıyla, oransal hata ise
recovery (geri elde) çalışmalarıyla saptanır.
Rasgele hata (RE), ölçülen değer için verilerin ortalama
etrafındaki dağılımına göre değişir. Verilerin ortalama
etrafında dağılım ölçütü olan standart sapma (s) düzeyi,
rasgele hatanın göstergesidir.
Rasgele hata tekrarlanabilirlik için deneyler (çoklu
ölçüm) ile saptanır. Rasgele hatanın büyüklüğü, karar
verilen kata göre 2s veya 3s olarak alınabilir.
Toplam hata (TE), matematiksel olarak bias (sistematik
hata, SE) ve standart sapma katlarının toplamıdır.
TE = Bias + 2s
TE = Bias + 3s
TE = Bias + 4s
Her analit için, tıbbi karar düzeyi (Xc) tanımlanmıştır. Bir
analit için tıbbi karar düzeyi; tanı, izleme ve tedavi için
tıbbi önlemlerin alındığı düzeylerdir.
Analit
Glukoz
Tıbbi Karar Düzeyi
120 mg/dl
Kolesterol 200 mg/dl
Tıbbi Karar
Hiperglisemi
Hiperkolesterolemi
Yöntemler için hatalar, bu konsantrasyonlarda
incelenmeli ve değerlendirilmelidir.
Her analit için; tıbben müsaade edilen toplam hata (TEa)
düzeyleri, tıbbi karar düzeyinde (Xc) farklıdır.
Analit
Xc
TEa
Glukoz
120 mg/dl
12 mg/dl
Kolesterol
200 mg/dl
20 mg/dl
Tıbben müsaade edilen toplam hata TEa) düzeyleri için
çok sayıda öneri bulunmaktadır. Amerika Birleşik
Devletleri’nde yeterlilik testleri sonuçlarından
hesaplanarak önerilen değerler (CLIA’88-Clinical
Laboratory Implementation Amendments 1988 kriterleri)
yanında, Avrupa ülkelerinde biyolojik değişkenlik
katsayılarını (CV) temel alarak hesaplanan farklı öneriler
bulunmaktadır.
Deneylerle elde edilen Sistematik hata (SE, bias) ve
standart sapma (s) katlarından hesaplanan toplam hata
düzeyi tıbben müsaade edilen toplam hata (TEa) ile
karşılaştırılarak performans hakkında karar verilir:
Bias + 2s < TEa veya
Bias + 3s < TEa veya
Bias + 4s < TEa olmalıdır.
Bir yöntemin kontrol altında tutulması için biyolojik
değişkenlik kriterlerine göre müsaade edilen maksimum
standart sapma (s) düzeyleri:
Gün içi değişkenlik için
s<0,25 TEa
Günler arası değişkenlik için
s<0,33 TEa olmalıdır.
Bir laboratuvar, yöntemle ilgili olarak beklediği hata
sınırlarını belirlerken aşağıdaki üç faktörü göz önünde
tutmalıdır:
-Tıbbi kriterler: Klinik yarar, testin geri dönüş zamanı,
biyolojik değişkenler…
-CLIA’88 kriterleri
-Kalite hedeflerine göre yöntemin analitik özellikleri
Sabit Hatanın (CE) Hesaplanması
İnterferans deneyleri ile olur.
Deney, girişim (interferans) oluşturabileceği öngörülen
materyaller eklenerek yapılır.
Performans standardı: TEa
Karar: CE (interferans) < TEa ise performans yeterlidir.
Glukoz için kreatinin interferansı deneyi:
Tıbbi karar düzeyi (Xc) = 120 mg/dl
Tıbben müsaade edilen toplam hata (TEa) = 12 mg/dl
Örnek hazırlama
1.örnek: 1,0 ml serum + 0,1 ml su (bazal konsantrasyon
için)
2.örnek: 1,0 ml serum + 0,1 ml 50 mg/dl kreatinin
standardı
3.örnek: 1,0 ml serum + 0,1 ml 100 mg/dl kreatinin
standardı
Sonuçlar/Hesaplamalar
Eklenen kons. = St. kons. * [ml st. / (ml st. + ml serum)]
İnterferans = CE = Kons.(test) - Kons.(bazal)
Ölçülen glukoz
120 mg/dl
124 mg/dl
131 mg/dl
Eklenen Krea.
4,5 mg/dl
9.1 mg/dl
İnterferans
4 mg/dl
11 mg/dl
Karar
Xc = 120 mg/dl ve TEa = 12 mg/dl olduğuna göre:
4,5 mg/dl kreatinin eklendiğinde;
CE = interferans = 4 mg/dl < TEa = 12 mg/dl olduğundan
performans yeterlidir.
9,1 mg/dl kreatinin eklendiğinde de;
CE = interferans = 11 mg/dl < TEa = 12 mg/dl
olduğundan performans yeterlidir.
Oransal Hatanın (PE)
Hesaplanması
Geri elde (recovery) deneyleri ile olur.
Deneyde, analit miktarı ölçülen hasta örneğine bilinen
miktarlarda analit çözeltileri eklenir, tekrar ölçüm yapılır
ve eklenen miktarın yüzde kaçının saptanabildiği
hesaplanır.
Performans standardı: TEa
%PE = %Geri elde – 100
PE = %PE/100*Xc
Karar: PE < TEa ise performans yeterlidir.
Kalsiyum için geri elde deneyi:
Tıbbi karar düzeyi (Xc) = 10,8 mg/dl
Tıbben müsaade edilen toplam hata (TEa) = 1,0 mg/dl
Örnek hazırlama
1.örnek: 2,0 ml serum + 0,1 ml su (bazal konsantrasyon
ölçümü için)
2.örnek: 2,0 ml serum + 0,1 ml 15 mg/dl kalsiyum
standardı
3.örnek: 2,0 ml serum + 0,1 ml 100 mg/dl kalsiyum
standardı
Sonuçlar/Hesaplamalar
Eklenen kons. = St. kons. * [ml st. / (ml st. + ml serum)]
Geri elde kons. = Kons.(test) - Kons.(bazal)
%geri elde = (Geri elde kons. / Eklenen kons.) * 100
PE = |(Ortalama %geri elde – 100)/100 * Xc )
Ölçülen kons. Eklenen kons.
Geri elde
kons.
%geri elde
6,43 mg/dl
-
-
-
7,10 mg/dl
0,71 mg/dl
0,67 mg/dl
%94
10,8 mg/dl
4,76 mg/dl
4,37 mg/dl
%92
Ortalama
%93
Karar
Xc = 10,8 mg/dl ve TEa = 1,0 mg/dl olduğuna göre:
PE = |(Ortalama %geri elde – 100)/100 * Xc = |(93 –
100)/100 * 10,8 = 0,07 * 10,8 = 0,76 mg/dl
0,76 mg/dl < 1,0 mg/dl
PE < TEa olduğundan performans yeterlidir.
Rasgele Hatanın (RE)
Hesaplanması
Tekrarlanabilirlik Deneyleri (Çoklu ölçümler) ile olur.
Performans standardı: TEa
Karar: Gün içi değişkenlik için s < 0,25 TEa
Günler arası değişkenlik için s <0,33 TEa ise performans
yeterlidir.
1. Ölçümler
: Grup içi, gruplar arası, günler arası
2. Örnek sayısı
: En az 20 örnek
3. Örnek matriksi
: Hasta örneği matriksi
4. Analit konsantrasyonu: Tıbbi karar düzeyi (Xc)
5. Hesaplanan ölçütler: Aritmetik ortalama, s, CV
Glukoz için tekrarlanabilirlik deneyleri:
Xc = 120 mg/dl
TEa = 12 mg/dl olduğuna göre;
Sonuçlar: Aritmetik ortalama = 119 mg/dl, s = 2,3 mg/dl,
%CV = 1,6 (N=20) ise
s = 2,3 < 0,25 TEa = 0,25*12
s = 2,3 < 0,25 TEa = 3,0 olduğundan performans
yeterlidir.
Kesinlik (precision)
Kesinlik, ölçülen değerle ilgili bir tanımlama olarak
tekrarlanan ölçümlerle bulunan değerlerin birbirine
yakınlığını ifade eder.
Kesinlik, rasgele hatanın ölçüsü olarak kullanılır.
Ölçülen değer için doğruluk ve kesinlik birbirinden
farklı kavramlardır. Ölçülen bir değer, kesinliği çok
iyi fakat doğru olmayabilir.
Bir yöntemin tekrarlanabilirliğini (kesinlik, precision)
belirlemek için, farklı seviyelerdeki örneklerle birçok
defa yeni yöntemle analiz yapılır.
Bu çalışma farklı günlerde tekrarlanır. İstatistiksel
olarak standart sapmaları (s) ve değişkenlik
katsayıları (CV) hesaplanır.
Aynı anda çalışılan örnekler için çalışma grubu içi
(within-run, intraassay) tekrarlanabilirlik, aynı günde
farklı zamanlarda çalışılan örnekler için çalışma
grupları arası (witharound-run, interassay)
tekrarlanabilirlik, farklı günlerde çalışılan örnekler
için günler arası (day-to-day) tekrarlanabilirlik ifade
edilir.
Analitik aralık
Analitik aralık (rapor edilebilir aralık), ilgili ölçüm
yöntemiyle ölçülebilen en düşükten en yükseğe
değişen değerlerdir. Performansı iyi bir yöntem için
analitik aralık, örneklerin %90-95’inde
sulandırılmadan ölçüm yapılacak konsantrasyonu
kapsamalıdır.
Bir dizi (en az 5) standart kullanılarak yapılan ölçüm
sonuçlarıyla çizilen kalibrasyon grafiği ile analitik aralık
sınırları tayini yapılır.
Lineerite
Lineerite, bir dizi (en az 5) standart kullanılarak ilgili
ölçüm yöntemiyle yapılan ölçüm sonuçlarıyla çizilen
kalibrasyon grafiğinin doğrusallığıdır.
Bir dizi (en az 5) standart kullanılarak yapılan ölçüm
sonuçlarıyla çizilen kalibrasyon grafiği aynı zamanda
lineerite sınırlarını belirlemek için kullanılır.
Tayin limiti
Tayin limiti, bir yöntemin ölçebildiği en düşük
konsantrasyonu belirler. Bunun altındaki bir değer
sayısal olarak rapor edilmez.
Tayin limiti, yöntemin tekrarlanabilirliği ve kör
ölçümlerine bağlı olarak değişir:
X, kör ölçümlerin ortalaması (n=10)
s, standart sapma
k, faktör (2 veya 3) olmak üzere
Tayin limiti = X+k.s
Analitik hassasiyet
Analitik hassasiyet (duyarlılık, sensitivity), analizi
yapılan maddenin örnekteki konsantrasyonu değiştiğinde
ölçüm sinyalinde meydana gelen değişikliktir.
Analitik
hassasiyet,
kalibrasyon
eğrisinin eğimi
ile ilişkilidir.
Analitik özgüllük
Analitik özgüllük (specificity), yöntemin sadece
tayini yapılan maddeyi mi ölçtüğünün bir
göstergesidir.
Analitik spesifiklik, yöntemin doğruluğu ile ilgilidir
ve yüksek olması istenir.
Yöntemin spesifikliğini belirlemek için interferans
çalışmaları yapılır.
Referans aralığı
Üç tip referans aralığı tanımlanır:
-Tolerans aralığı
-Tahmin edilen aralık
-%95 interpercentile aralığı
%95 interpercentile aralık, belirlenmesi kolay,
genelde en çok kullanılan metoddur. Bu metodda
%2,5 ve %97,5 aralıkları arasındaki dağılım referans
aralığını belirler. En az 120 denek olmalıdır.
Referans aralığını belirlerken önemli olan, dağılımın
çan eğrisine benzeyip benzemediğinin belirlenmesidir.
Bu durum, histogram oluşturularak değerlendirilir. Bu
dağılım grafiğinde;
-Dağılım içinde bariz aykırı örneklerin bulunup
bulunmadığı
-Dağılımın simetrik olup olmadığı
-Birden fazla populasyonun olup olmadığı kolaylıkla
gözlenebilir.
İki en yüksek
(veya en düşük)
değer arasındaki
fark tüm
değerlerin aralık
değerinin
1/3’ünü
geçiyorsa en
büyük (veya en
küçük) değere
aşırı uç değer
uygulaması
yapılır; hesaba
alınmaz.
Referans aralığı, cinsiyet ve yaşa göre belirlenmelidir.
Sağlıklı ya da özel tanımlı koşullar içindeki referans
toplumları oluşturulurken bireylerin seçiminde
izlenebilecek stratejiler; direkt, indirekt, rasgele ve
rasgele olmayan, test öncesi ve sonrası örnekleme
metodlarıdır.
Direkt örnekleme, bireylerin ana toplumdan
tanımlanmış kriterlere göre seçimiyle olur.
İndirekt örnekleme, bireylere dikkat edilmeksizin,
analiz sonuçlarının kayıtlı bulunduğu veritabanından
belli kurallara göre test sonuçlarının seçilmesiyle olur.
Rasgele örnekleme, her bireye eşit seçilme şansı
tanıyan bir işlemdir.
Rasgele olmayan örnekleme, bireylere eşit olmayan
seçilme şansı tanıyan bir işlemdir.
Test öncesi örneklem, örneklem içinden, tanımlanmış
katılım kriterlerine uygunluklarına göre bireylerin
direkt metodla seçilmesidir.
Test sonrası örneklem, çok sayıda bireylerin
sonuçlarını içeren veritabanından, tanımlanmış
katılım kriterlerine uyan bireylerin sonuçlarının
seçildiği bir direkt metoddur.
Sağlıklı bireyler için belirlenecek referans değerleri
toplumu oluşturulurken toplum dışı bırakma kriterleri:
*Hastalık
*Risk faktörleri: Obezite, hipertansiyon, çevresel ve
mesleksel riskler, genetik riskler
*İlaç, alkol ve tütün kullanımı
*Özel fizyolojik koşullar: Gebelik, stres, egzersiz
Analitik yöntemlerin
karşılaştırılması
-Yeni test yöntemi ile karşılaştırılacak (kesin, referans
veya daha önce kullanılan ve güvenilirliği kanıtlanmış)
yöntem seçilir
-En az 40 örnek çalışılır
-Her ölçüm en az iki kez yapılmalıdır
-En az 5 gün çalışılır
-Veri analizi yapılır ve üretici firma verileri değerlendirilir
Yöntem Karşılaştırmada Önerilen Basamaklar:
-Veriler grafikte gösterilir
-Eğim, y-kesişim ve regresyon standart hatası (Sy/x)
hesaplanır
-Verilerin ortalama (x) ve standart sapma (s) değerleri
hesaplanır
-Korelasyon katsayısı incelenerek regresyon istatistiğinin
uygulanabilme derecesi değerlendirilir
-Eğim=1 ise veya ortalama Xc’ye yakın ise t-test ölçütleri
hesaplanır
-Ortalama, sd, t-değeri açıklanır ve yorum yapılır
Yöntem karşılaştırma verilerinin grafiksel gösterilmesi:
*Yöntem karşılaştırma deneylerinde en çok kullanılan iki
grafik bulunmaktadır:
-Farklar grafiği (Altman ve Bland grafiği)
-Karşılaştırma grafiği (Regresyon grafiği)
Farklar Grafiği (Altman ve Bland Grafiği):
*Test yöntemi ile karşılaştırma yöntemi arasındaki farklar
y-eksenine, karşılaştırma yöntemi verileri x-eksenine
işaretlenerek grafik çizilir. Bazı grafiklerde x-eksenine iki
yöntem verilerinin ortalamaları da işaretlenmektedir.
Saçılma durumu,
sabit veya oransal
hatanın
göstergesidir.
Karşılaştırma Grafiği (Regresyon Grafiği):
*Test yöntemi verileri y-eksenine, karşılaştırma yöntemi
verileri x-eksenine işaretlenerek grafik çizilir.
Bu grafik, verilerin
analitik aralığını, tüm
aralıktaki doğrusallığı
gösterir. Çizginin eğimi
ve y-eksenini kestiği
nokta, veriler hakkında
genel bilgi verir.
Korelasyon ve regresyon
istatistikleri bu grafikle
birlikte değerlendirilir.
Yöntem Karşılaştırma Deneylerinde İstatistiksel
Ölçütler ve Hesaplamalar:
-F-Test
-Korelasyon katsayısı (r)
-t-Test istatistiği
-Regresyon istatistiği
Regresyon istatistiğinin uygulanamadığı durumlarda; çok
değişkenli analiz veya Deming Regresyon Yöntemi
*SPSS istatistik programında otomatik olarak
yapılmaktadır.
F-Test:
İki yöntemin varyansları arasındaki farkın anlamlılığı test
edilir.
Fhes < Ftablo ise varyanslar arasında anlamlı farklılık yok
Fhes > Ftablo ise varyanslar arasında anlamlı farklılık var
Korelasyon katsayısı (r):
Kovaryansın total varyansa oranıdır; test
yönteminin karşılaştırma yöntemindeki
değişiklikleri izleme kapasitesini gösterir.
r = 1 ise mükemmel pozitif korelasyon var
r = -1 ise mükemmel negatif korelasyon var
r = 0 ise korelasyon yok
t-Test istatistiği:
İki yöntem ortalamaları arasındaki farkın
anlamlılığı test edilir.
Sd  farkların standart sapması
thes < ttablo ise iki yöntem ortalamaları arasında fark
yoktur
thes > ttablo ise iki yöntem ortalamaları arasında fark
vardır
Regresyon istatistiği:
-Lineer regresyon veya en küçük kareler analizi.
Regresyon istatistik ölçütleri:
Yi = a + bXi regresyon denklemi
b  eğim
a  y-ekseni kesişim noktası
Sy/x  regresyon standart hatası (ölçülen düzey ile
regresyon denklemine göre olması gereken düzey
arasındaki farkların standart sapması)
Bias: Regresyon denkleminde tıbben önemli karar
düzeyindeki X değeri regresyon denkleminde yerine
konarak Y değeri hesaplanır. Hesaplanan y değerinden x
değeri (olması gereken değer) çıkarılır. İkisi arasındaki
fark bias’dır.
Ölçümler arasındaki ilişkinin (ölçülen düzey ile gerçek
düzey arasındaki farkın) kareleri toplamının en küçük
değerde tutulması ile çizginin Yi = a + bXi denklemine
uyması beklenir
y= a + bX
a Sabit sistematik hata (CE)
b Oransal sistematik hata (PE)
Sy/x Rasgele hata (RE)
Laboratuvar testlerinin tanısal yararlılık ölçütleri
*Spesifik, bağımsız ölçüler
-Tanısal Duyarlılık
-Tanısal Özgüllük
-Olabilirlik oranları (Likelihood Ratios)
*Global, bağımsız ölçütler
-Tanısal odds oranı (DOR)
-ROC eğrileri altındaki alan
*Spesifik bağımlı ölçütler
-Pozitif öngörü/prediktif değer (PV+)
-Negatif öngörü/prediktif değer (PV-)
*Global, bağımlı ölçütler
-Tanısal Doğruluk
(karar eşiği)
Hastalık
Test
sonucu
Var
Yok
+
GP
YP
-
YN
GN
Hasta olan
Hasta olmayan
GP+YN
GN+YP
Tanısal Duyarlılık (sensitivite)
Tanısal duyarlılık, hasta olanlar arasından test
sonucu pozitif çıkanların toplam hasta sayısına
oranıdır; % olarak belirtilir.
Testin, hasta olanlar arasından hastalığı saptama
kapasitesidir. Gerçek pozitif hızı olarak da
adlandırılır.
Tanısal duyarlılık = [GP/(GP+YN)]*100
Tanısal Özgüllük (spesifisite)
Tanısal özgüllük, hasta olmayanlar arasından test
sonucu negatif çıkanların toplam hasta olmayan
sayısına oranıdır; % olarak belirtilir.
Gerçek negatif hızı olarak da adlandırılır.
Özgüllük = [GN/(GN+YP)]*100
Tanısal duyarlılık ve özgüllük, test
performansının spesifik ve bağımsız (prevalansa
bağımlı değil) ölçü çiftidir.
Kestirim (eşik) değerlerine göre değişirler.
Yüksek duyarlılıktaki test negatif çıktığında
hastalığı ekarte ettirir, yüksek özgüllükteki test
pozitif çıktığında hastalık tanısını kuvvetlendirir.
Ancak her zaman bu kural sağlanmayabilir.
Klinik uygulamalarda kullanımları pratik değildir.
Olabilirlik oranlarının hesaplanmasında
kullanılırlar.
Olabilirlik oranları (Likelihood
ratios)
Pozitif olabilirlik oranı (LR+), gerçek pozitif
(duyarlılık) hızının yanlış pozitif hızına (1özgüllük) oranıdır; % olarak belirtilir.
LR+ = Duyarlılık/(1-Özgüllük)
Negatif olabilirlik oranı (LR-), yanlış negatif
hızının (1-duyarlılık) gerçek negatif hızına
(özgüllük) oranıdır; % olarak belirtilir.
LR- = (1-Duyarlılık)/Özgüllük
LR+ = Duyarlılık/(1-Özgüllük)
LR- = (1-Duyarlılık)/Özgüllük
Olabilirlik oranları, hasta olanların hasta
olmayanlara göre kaç kat beklendiği gibi
olacağını ifade eder.
Olabilirlik oranları, düşünülen durumun gerçekten
var olması (rule in, LR>1) veya var olmaması
(rule out, LR<1) konusunda testin gücü hakkında
bilgi verir.
LR=1 olduğu durumlarda testin pretest olasılık
üzerine hiçbir etkisi yoktur.
Genel bir ifadeyle, LR’leri 10’dan büyük veya
0,1’den küçük olan testler klinik olarak yararlıdır.
LR’ler, Bayes teoremine göre pretest olasılıktan
posttest olasılığın hesaplanmasında kullanılırlar.
Yalnız bunun için olasılıklar Odds oranına
(olma/olmama) çevrilmelidir.
Bayes teoremi (nedenler olasılığı), bir
sınıflandırma sorununun olasılık terimleriyle
açıklanabileceği varsayımına dayanır.
Odds, olayların olmasının olmamasına oranıdır
Odds=Olma/Olmama
Olasılıklar, olmanın olma+olmama durumuna
oranıdır
Olasılık= Olma/(Olma+Olmama)
Olasılık ile Odds arasındaki bağıntı:
Olasılık=Odds/(1+Odds)
Tanısal Odds oranı (DOR)
DOR, pozitif olabilirlik oranının (LR+) negatif
olabilirlik oranına (LR-) oranıdır (olma/olmama).
DOR = LR+/LRBayes Teoremine göre;
Posttest odds = LR x Pretest odds
Fagan Nonogramları kullanılarak da posttest
olasılıklar saptanabilir.
ROC eğrisi
Belirli bir test sürekli tekrarlanırsa, farklı kestirim
düzeylerinde farklı duyarlılık ve özgüllük çiftleri
elde edilir.
Duyarlılığın (gerçek pozitif hızı) yanlış pozitif
hızına (1-Özgüllük) göre grafiği çizilirse elde
edilen eğrilere ROC eğrileri (Receiver Operating
Curve) adı verilir.
ROC eğrisi sol üst köşeye
yaklaştıkça eğrinin altında
kalan alan büyür ve bu,
tanısal performansın iyi
olduğunu gösterir.
Pozitif ve negatif öngörü değerleri
(PPV ve NPV)
Pozitif ve negatif öngörü değerleri, posttest
olasılıklardır. Bağımlı ölçülerdir; pretest olasılık ve
prevalanstan etkilenirler. Klinik olarak yaygın
kullanılırlar:
PPV = (GP) / (GP + YP)
NPV = (GN) / (GN + YN)
Tanısal Doğruluk
Tanısal doğruluk, doğru tanı konan bireylerin
oranıdır.
(GP+GN)/(GP+YP+GN+YN)
Doğruluk, prevalansa bağımlıdır, sınırlı kullanılır.