Á þessum glærum er notað letrið Doulos SIL og hljóðtákn birtast ekki rétt sé það letur ekki á tölvunni.
Download ReportTranscript Á þessum glærum er notað letrið Doulos SIL og hljóðtákn birtast ekki rétt sé það letur ekki á tölvunni.
Á þessum glærum er notað letrið Doulos SIL og hljóðtákn birtast ekki rétt sé það letur ekki á tölvunni. Hægt er að sækja letrið hér: http://scripts.sil.org/cms/scripts/page.php?site_id=nrsi&item_id=DoulosSIL_download#dc835487 Íslensk hljóðfræði © Eiríkur Rögnvaldsson, 1989-2008 Hvað er hljóðfræði? • Hljóðmyndunarfræði – lýsir starfsemi talfæranna við hljóðmyndun • Hljóðeðlisfræði – lýsir eðlisfræðilegum þáttum málhljóða • Hljóðskynjunarfræði – lýsir hvernig við greinum og skynjum málhljóð • Hér verður fjallað um fyrsta og annan þátt Hringrás hljóðsins • Hringrás málhljóða frá talanda til hlustanda Hljóðritun • Stafsetning er ónothæf sem hljóðritun – ekki einkvæm samsvörun hljóða og bókstafa – bókstafurinn g er t.d. borinn fram á marga vegu • gata – geta – síga – sagt – bogi – margt • Því eru útbúin sérstök hljóðritunarkerfi – einkum Alþjóðlega hljóðritunarstafrófið – International Phonetic Alphabet (IPA) • Æfið ykkur á því hér! Hljóðritun - lokhljóð – – – – – – – – – [pʰ] [tʰ] [cʰ] [kʰ] [p] [t] [c] [k] ([ʔ] pæla toga kjör, kem kofi buna dagur gjöf, ger gala fótbolti [pʰaiːla] [tʰɔːɣa] [cʰœːr, cʰɛːm] [kʰɔːvɪ] [pʏːna] [taːɣʏr] [cœːv, cɛːr] [kaːla] [fouʔpɔl̥tɪ]) • (raddbandalokhljóð - óvenjulegur framburður) Hljóðritun - önghljóð – – – – – – – – – – [f] [v] [θ] [ð] [s] [ç] [j] [x] [ɣ] [h] fela væla þora veður sofa hjá, hér jata sagt laga halda [fɛːla] [vaiːla] [θɔːra] [vɛːðʏr] [sɔːva] [çauː, çɛːr] [jaːta] [saxt] [laːɣa] [halta] Hljóðritun - nefhljóð – – – – – – – – [m] [m̥] [n] [n̥] [ɲ] [ɲ̊] [ŋ] [ŋ̊ ] mala hempa naga hné, vont angi hanki þungur dynkur [maːla] [hɛm̥pa] [naːɣa] [n̥jɛː, vɔn̥t] [auɲcɪ] [hauɲ̊cɪ] [θuŋkʏr] [tiŋ̊ kʏr] Hljóðritun - hliðar-/sveifluhljóð • Hliðarhljóð: – [l] – [l̥] lofa hlýða, elta [lɔːva] [l̥iːða, ɛl̥ta] – [r] – [r̥] – ([ʀ] reyta hreyfa, arka fara [reiːta] [r̥eiːva, ar̥ka] [faːʀa]) • Sveifluhljóð: • (kverkmæli/gormæli – ekki venjulegur framburður) Hljóðritun - sérhljóð - einhljóð – – – – – – – – [i] [ɪ] [ɛ] [ʏ] [œ] [u] [ɔ] [a] bíll lirfa þerra urga möskvi húnn stormur aska [pitl̥] [lɪrva] [θɛrːa] [ʏrka] [mœskvɪ] [hutn̥] [stɔrmʏr] [aska] Hljóðritun - sérhljóð - tvíhljóð – [ei] – [œi] – [ai] heyrn austur vætla [heirtn̥] [œistʏr] [vaihtla] – [ʏi] – [oi] – [ou] hugi bogi bólga [hʏijɪ] [poijɪ] [poulka] – [au] páskar [pʰauskar] Íslensk hljóðritunarhefð • Í mörgum íslenskum bókum er • IPA Íslensk hefð notað afbrigði af IPA sem er • [p] [b̥] nær venjulegri íslenskri • [t] [d̥] stafsetningu • [c] [ɟ̊] • Helstu frávikin eru sýnd hér • [k] [ɡ̊] hægra megin • [θ] [þ] • [œ] [ö] • [œi] [öi] Talfærin • Líffæri og líkamshlutar sem taka þátt í hljóðmyndun Barkakýli • Barkakýli – a) að framan – b) frá hlið – c) að aftan – d) langskurður • Hreyfilíkan Raddbönd • Raddbönd: – himnur sem liggja upp með hliðarveggjum barkakýlisins, fastar við veggina að neðan – að framan fest á skjaldbrjósk (thyroid) fremst á barkakýlinu – að aftan fest á hreyfanlegar þríhyrningslaga brjóskflögur, könnubrjósk (arytenoid) Öndun og hljóðmyndun • Við venjulega öndun glenna könnubrjóskin raddböndin sundur að aftan – þannig að loft á greiða leið um raddglufuna • Við myndun raddaðra hljóða eru könnubrjóskin hreyfð – þannig að raddböndin leggjast saman og raddglufan lokast Opnun og lokun raddglufu • Við röddun opnast og lokast raddglufan á víxl • – m.a. vegna Bernoulli-krafts – og hleypir lofti upp í gusum Myndband – af hreyfingu raddbanda – við öndun og hljóðmyndun Sveiflur • Ein sveifla: – raddbönd lokast (1) – loftþrýstingur neðan raddbanda eykst (2-3) – lokun rofnar (4) – loftþrýstingur neðan raddbanda fellur (5-6) – raddbönd lokast á ný – fyrst neðst (7-10) Sveiflutíðni raddbanda • Hvað ræður sveiflutíðni? – lengd raddbanda – massi þeirra (hversu efnismikil þau eru) – hversu strengd þau eru • Barkakýli karla er stærra en kvenna – því eru raddbönd karla yfirleitt lengri og efnismeiri en raddbönd kvenna – og karlaraddir þess vegna dýpri en kvenraddir Breytileg sveiflutíðni • Langir og sverir strengir sveiflast hægar og gefa frá sér dýpri tón en stuttir og grannir – Sama gildir um raddbönd • Lengd og massi raddbanda breytist ekki – eftir að fullum þroska er náð • Strengleikanum er hins vegar hægt að breyta – innan vissra marka – með því að hreyfa könnubrjóskin Loftstreymi um barkakýli • Loftstreymi um barkakýli við röddun – Loftstreymi er mest rétt eftir að lokun rofnar – Hver sveifla tekur hér 8,3 millisek. (=120 á sek.) Grunntíðni • Karlmannsrödd: – 120 sveiflur á sekúndu (s/sek) að meðaltali • Kvenrödd: – 225 sveiflur á sekúndu (s/sek) að meðaltali • Barnsrödd: – 265 sveiflur á sekúndu (s/sek) að meðaltali • Grunntíðni er oft táknuð F0 Tengsl grunntíðni og aldurs • Grunntíðni breytist með aldri – lækkar hratt framan af – lækkar síðan lengi hægt – hækkar aftur á efri árum Sveiflur loftsameinda • Sveiflur raddbanda koma af stað sveiflum í loftsameindum – skelli sveiflurnar á hljóðhimnum okkar skynjum við þær sem hljóð • Sveiflur loftsins verða af sömu tíðni og raddbandasveiflurnar – en einnig sveiflur með margfeldi af grunntíðni – tvöfalt, þrefalt, fjórfalt hraðari o.s.frv. • Þær sveiflur nefnast yfirtónar raddarinnar Yfirtónar • Yfirtónar eru heil margfeldi af grunntóni – annar yfirtónn hefur tvöfalda tíðni grunntóns, þriðji yfirtónn þrefalda o.s.frv. – ef grunntónn er 120 s/sek þá er t.d. fimmti yfirtónn 600 s/sek • Grunntónn og yfirtónar mynda saman rödd • Styrkur grunntóns er mestur – styrkur yfirtóna lækkar með hækkandi tíðni Hljóðróf barkakýlishljóðs • Hlutfallslegur styrkur grunntóns og yfirtóna í barkakýli. Þetta hljóð heyrum við aldrei • Það mótast af talfærum í munnholi áður en það berst okkur til eyrna. Sum tíðnisvið eru þá deyfð en önnur haldast Hljómhol • Munnhol (og í nefhljóðum einnig nefhol) verkar sem magnari við myndun málhljóða – sum tíðnisvið (yfirtónar) eru deyfð, en önnur halda styrk eða eru mögnuð upp • Mögnunareiginleikar munnholsins breytast ef lögun þess er breytt – við breytum lögun hljómhola með hreyfingum tungu, kjálka, vara og gómfillu Hljómhol við myndun schwa • Hljómhol í koki og munni við myndun [], borin saman við hólk sem er 17,5 cm á lengd og 2,5 cm í þvermál Formendur • Þau tíðnisvið sem hafa mestan styrk í hverju málhljóði nefnast • formendur hljóðsins Í flestum sérhljóðum eru a.m.k. þrír formendur greinilegir – F1 (fyrsti formandi) er lægsta tíðnisvið sem hefur verulegan styrk, F2 það næsta o.s.frv. • Ólík hljóð hafa formendur á mismunandi tíðnisviðum; þess vegna skynjum við mun Hljóðróf schwa • Hljóðróf hlutlausa sérhljóðsins [], schwa • Tíðni formenda þess í s/sek er kringum: – F1 500 – F2 1500 – F3 2500 Mismunandi yfirtónar magnast • Mögnun og deyfing mismunandi yfirtóna við sömu lögun munnhols vegna mismunandi grunntíðni raddarinnar Skipting í hljómhol • Með því að láta tunguna nálgast eða snerta einhvern hluta góms, tannbergs eða tanna skiptum við munnholi í tvö hljómhol og breytum mögnunareiginleikum þess Tengsl hljómhola og formenda • Munur hljómhola í [iː] og [aː] – aftara hljómhol tengist F1 en það fremra F2 Hljóðrófsrit a iː s a t ʰ ɛː k ʰ ʏr p iː l ɪ n Bilkvæmar og óbilkvæmar sveiflur • Sumar sveiflur endurtaka sig aftur og aftur – aðrar eru óreglulegar • [a] (ofar) – reglulegt – bilkvæmt • [s] (neðar) – óreglulegt – óbilkvæmt Sérhljóð og samhljóð • Sérhljóð eru atkvæðisbær – fær um að bera uppi atkvæði, mynda kjarna þess: • á, í, ó, æ • Samhljóð geta ekki borið uppi atkvæði • Í samhljóðum er þrengt verulega að loft-straumnum eða lokað fyrir • hann Munur sérhljóða og samhljóða getur verið lítill – þannig er t.d. stutt milli sérhljóðsins [i] og samhljóðsins [j] Flokkun sérhljóða • Sérhljóð eru flokkuð eftir – stöðu í munni, þ.e. hvar í munnholinu tungan nálgast önnur talfæri (góm, gómfillu, kokvegg) – nálægð/opnustigi, þ.e. hversu mikil nálgunin verður og hversu mikil kjálkaopnan er – kringingu, þ.e. hvort vörum er skotið aðeins fram og settur á þær eins konar stútur • Stundum eru sérhljóð líka flokkuð eftir þani – [i] er þá t.d. talið þanið en [] óþanið Sérhljóð og sérhljóðakerfi • Staða tungu, vara og neðri kjálka – við myndun íslenskra sérhljóða • Sérhljóðakerfi íslensku – – • nálæg i • miðlæg • fjarlæg frammælt uppmælt ókringd kringd ókringd u ɪ ɛ ʏ ɔ œ a Frammælt sérhljóð • [i] er frammæltast og nálægast sérhljóðanna – nálgun mest á mörkum framgóms og hágóms • [ɪ] er myndað aftar en [i] – er líka oft fjarlægara (opnara) • [ɛ] er myndað enn aftar, og þrenging minni • [ʏ] er myndað enn aftar en [ɛ] – hefur svipað opnustig; er kringt • [œ] myndast á mörkum góms og gómfillu – er kringt Tungustaða frammæltra sérhljóða • Staða tungu og snerting við góm í frammæltum sérhljóðum – – – – [iː] [ɪː] [ɛː] [ʏː] Uppmælt sérhljóð • [u] er nálægast uppmæltra hljóða – lítið fjarlægara en [i]; er kringt – þrenging mest um miðbik gómfillu • [ɔ] er talsvert fjarlægara og uppmæltara – hefur svipað opnustig og [ɛ] og [ʏ]; er kringt • [a] er fjarlægast og uppmæltast sérhljóða – þrenging mest milli tungurótar og kokveggjar Tungustaða uppmæltra sérhljóða • Staða tungu og snerting við góm í uppmæltum sérhljóðum – – – – [œː] [uː] [ɔː] [aː] Tvíhljóð • ú-tvíhljóð: [au], [ou] • í-tvíhljóð: [ai],[ei], [œi]; [ʏi], [oi] ([ɪi], [ui]) • Tvíhljóð eru ekki samband tveggja einhljóða – – – – yfirleitt verður einhver samlögun milli hlutanna fyrri hluti [ai] er frammæltari og nálægari en [a] seinni hlutinn er uppmæltari og fjarlægari en [i] í í-tvíhljóðum sem hafa kringdan fyrri lið verður sá seinni oft að nokkru leyti kringdur; [œi]>[œy] Dreifing einhljóða og tvíhljóða • Öll einhljóð og tvíhljóðin [ei, ai, œi, ou, au] hafa mjög fjölbreytta dreifingu – koma fyrir í framstöðu, innstöðu og bakstöðu – bæði löng og stutt í öllum þessum stöðum • Einhljóð koma þó yfirleitt ekki fyrir á undan fram- og uppgómmæltum nefhljóðum og [j] – þar koma tvíhljóð í staðinn • Tvíhljóðin [ʏi, oi] standa aðeins á undan [j] Formendatíðni • Íslensk sérhljóð – formendatíðni • Hljóð úr talgervli – – – – [iː] [ɛː] [œː] [ɔː] • Prófið sjálf! [ɪː] [aː] [ʏː] [uː] Hljóðróf ókringdra sérhljóða • Hljóðróf [iː], [ɪː], [ɛː] s iː l a s ɪː l a s ɛː l a Hljóðróf kringdra sérhljóða • Hljóðróf [uː], [ʏː], [œː] s uː l ʏ s ʏː m ʏ s œː mʏ Formendasveigingar • Formendasveigingar í [ɔː] og [ouː] s ɔː s ʏ m s o uː s a Myndunarstaðir samhljóða • Með myndunarstað er átt við hvar þrenging/ lokun verður á leið loftstraums frá lungum – varir tvívaramælt – varir/tennur tannvaramælt [f, v] – tennur/tannberg tannbergsmælt [t, s, l] – framgómur framgómmælt [cʰ, j] – uppgómur/gómfilla uppgómmælt [k, ɣ] – raddbönd raddbandahljóð [h, ] [pʰ, m] Myndunarhættir samhljóða • Með myndunarhætti er átt við hvers konar hindrun verður á vegi loftstraumsins – alger lokun – þrenging (öng) lokhljóð önghljóð – munnlokun – opið til hliða(r) – sveiflur nefhljóð hliðarhljóð sveifluhljóð [ð, j, x] [tʰ, c] [m, ŋ̊ ] [l, l̥] [r, r̥] Myndunarstaðir í munnholi • Myndunarstaðir íslenskra málhljóða – í barkakýli, koki, munnholi og gómi Myndunarstaðir og myndunarhættir • Hér er hægt að glöggva sig betur á stöðu talfæranna við mismunandi myndunarhátt og myndunarstað málhljóða – og samspili þessara tveggja þátta – hægt er að breyta stöðu vara, tungu og gómfillu • Hér er hægt að skoða hreyfimynd af starf-semi talfæranna við myndun samhljóða – með því að smella á einstök IPA-tákn Lokhljóð • Lokhljóð einkennast af algerri lokun fyrir loftstraum frá • lungum örstutta stund Hljóð myndast þegar munnlokun rofnar Frábl. – – – – varamælt: tannbergsmælt: framgómmælt: uppgóm-/gómfillumælt: [pʰ] [tʰ] [cʰ] [kʰ] Ófrábl. [p] [t] [c] [k] Lokhljóð • Staða vara og tungu við myndun íslenskra lokhljóða – [pʰ/p, tʰ/t, cʰ/c, kʰ/k] Fráblástur • Fráblástur er loftgusa eftir að munnlokun rofnar en áður en • næsta hljóð hefst Þegar munnlokun rofnar í fráblásnum hljóðum er raddglufa galopin – og því líður örstutt stund meðan raddbönd eru að færast saman til að röddun geti hafist • Í ófráblásnum hljóðum liggja raddbönd saman meðan á munnlokun stendur – og geta strax farið að titra þegar hún rofnar Önghljóð • Önghljóð myndast við að þrengt er tíma-bundið að loftstraumi frá lungum Órödduð [f] – tannvaramælt – tannbergsmælt – framgómmælt [θ] [ç] – uppgóm-/gómfillumælt – raddbandahljóð [x] [h] [s] Rödduð [v] [ð] [j] [ɣ] Önghljóð • Staða vara og tungu við myndun íslenskra önghljóða – [f/v, θ/ð, ç/j, x/ ɣ] Tvenns konar [s] • Tvenns konar myndun [s] í íslensku: – tungubak nálgast tannberg og tungubroddur er aftan við framtennur í neðri gómi (til vinstri) – tungubroddur nálgast tannberg (til hægri) Nefhljóð • Í nefhljóðum er lokað fyrir lofstraum einhvers staðar í munnholi – en gómfilla sígur og opnar fyrir loftstraum um nef Órödduð – – – – varamælt tannbergsmælt framgómmælt uppgóm-/gómfillumælt [m̥] [n̥] [ɲ̊] [ŋ̊ ] [m] [n] [ɲ] [ŋ] Rödduð Nefhljóð • Staða vara og tungu við myndun íslenskra nefhljóða – [m/m̥, n/n̥, ɲ/ɲ̊, ŋ/ŋ̊ ] Samanburður • Staða vara, tungu og gómfillu – við myndun lokhljóða, önghljóða og nefhljóða með mismunandi myndunarstaði Hliðarhljóð • Við myndun hliðarhljóða er tungunni lyft upp – að tannbergi eða gómi – og lokað fyrir loftstraum um miðjan munn • Brúnir tungunnar leggjast ekki upp að jöxlum – og því er opin loftrás til hliðar • Yfirleitt er aðeins opin loftrás öðrum megin – oftast hægra megin, en hjá sumum vinstra megin – stundum þó báðum megin (tvíhliðmælt hljóð) Sveifluhljóð • Í sveifluhljóðum myndar sveiflur (titringur) – milli tungunnar og tannbergs (eða úfs) – þannig opnast og lokast loftrásin á víxl • Stutt [r] í íslensku er oft aðeins ein sveifla – því e.t.v. frekar sláttarhljóð, [ɾ] • Sumir nota úfmælt sveifluhljóð, [] og [] – í stað tannbergsmæltra [r] og [r] – en þetta er talið talgalli (kverkmæli/gormæli) Tannbergsmælt hljóð • Staða tungu og snerting við góm í fjórum tannbergsmæltum hljóðum; – [θ], [s] – [r], [l] Hljóðróf lokhljóða í framstöðu • Fráblásið og ófráblásið lokhljóð í framstöðu og lokhljóð á eftir [s] í framstöðu t ʰ aː ð a t aː ð a s t aː ð a Varamælt og tannbergsmælt hljóð • Við greinum milli lokhljóða vegna mismun-andi sveiginga formenda í hljóðum í kring k aː p a m aː t a Fram- og uppgómmælt hljóð • Takið eftir mismunandi sveigingum formenda í sérhljóðum á undan og eftir lokhljóðunum v ɛː c a s aː k a Lokhljóð í fram-, inn- og bakstöðu • Í framstöðu koma öll lokhljóð fyrir – [cʰ] og [c] þó aðeins á undan [i, ɪ, ɛ, ei, ai]; í þeirri stöðu koma [kʰ] og [k] ekki fyrir • Í máli meirihluta landsmanna koma fráblásin lokhljóð aðeins fyrir í framstöðu – harðmæltir nota þau líka í inn- og bakstöðu • Löng ófráblásin lokhljóð koma fyrir í inn- og bakstöðu hjá öllum, en ekki í framstöðu Aðblástur og ófráblásin hljóð • Á eftir órödduðum hljóðum eru lokhljóð aldrei fráblásin – [spaːra, aftʏr, rɛxtʏ, har̥pa] – [mjoul̥cɪn, scɛm̥tʏn, svʏn̥ta, tʰraθka] • Aðblástur: tvírituð pp, tt, kk; p, t, k + l, n aldrei löng – [kʰahpɪ, hahtʏr, ɛhca, sɔhkar] – [ɛhplɪ, aihtla, ɛhkla, ɔhpna, vahtn̥, vœhkna] í stafsetningu eru Raddbandalokhljóð • Svokölluðu raddbandalokhljóði bregður fyrir í máli sumra – það er táknað [] • Raddböndin eru þá snögglega klemmd saman – loka alveg fyrir loftstrauminn örskamma stund • Það stendur með lokhljóðum eða í stað þeirra – [pja(t)nɪ, einɪɣ, foupɔl̥tɪ] • Hljóðið er einkum algengt í máli barna Framgómmælt hljóð og [h] • Takið eftir hvar styrkur órödduðu hljóðanna er h a uː ç a uː j a uː Tannvara- og tannbergsmælt hljóð • Takið eftir mun raddaðra og óraddaðra hljóða θ aː ð a n f iː v a Uppgómmælt hljóð og [s] • Takið eftir formendasveigingum í sérhljóðum x aː ð a s aː ɣ a Dreifing tannvaramæltra hljóða • [f] kemur fyrir í framstöðu og í innstöðu á undan órödduðum hljóðum – dæmi eru um [f] á milli sérhljóða: [souːfɪ] – [fː] kemur fyrir í innstöðu og bakstöðu – [f] skiptist oft á við [p] (eða [pʰ]) • [v] kemur fyrir í framstöðu, í innstöðu á undan rödduðum hljóðum, og í bakstöðu – dæmi eru um [v] á undan [s]: [ɛvstʏr] – [vː] kemur aðeins fyrir í gælunöfnum og slettum Dreifing tannbergsmæltra hljóða • [θ] kemur fyrir í framstöðu, og í upphafi orðhluta í samsettum orðum – í órödduðum framburði á undan [k]; [tʰraθk] – í fáeinum tökuorðum: [kʰaːθoulskʏr] • [ð] er aðallega notað í innstöðu og bakstöðu – einnig í upphafi áherslulausra orða: [ðaːð] • [s] kemur fyrir í framstöðu, innstöðu og bakstöðu, í mjög fjölbreyttu umhverfi Dreifing framgómmæltra hljóða • [ç] kemur eingöngu fyrir í framstöðu á undan sérhljóði (hj/hé- í stafsetningu) – einnig í aðblæstri í stað [hc]; [ɛçːɪ] í stað [ɛhcɪ] • [j] kemur fyrir á undan sérhljóði í framstöðu og innstöðu – í bakstöðu er [j] mjög sjaldgæft; [ɔjː], [krɛnj] – skiptist oft á við [ɣ], þannig að [j] kemur fram ef [ɪ] fer á eftir, annars [ɣ]; [haijɪ] - [haːɣa] Dreifing uppgómmæltra hljóða • [x] kemur hjá meginhluta landsmanna ein-göngu fyrir í innstöðu á undan [t] – hjá sumum einnig á undan [s]; [pʏxsʏr] – í hv-framburði einnig í framstöðu: [xaːð] – skiptist oft á við [k] (eða [kʰ]) • [ɣ] kemur nær eingöngu fyrir í innstöðu á undan rödduðum hljóðum og í bakstöðu – skiptist oft á við [x]: [saɣðɪ] - [saxt] – skiptist oft á við [k]: [saːɣa] - [sakna] Dreifing raddbandaönghljóðs • [h] kemur einkum fyrir í framstöðu á undan sérhljóðum og í upphafi orðhluta í sam-settum orðum, eins og [θ] – einnig í aðblásturssamböndum: [kʰahpɪ, ɛhplɪ] – í samböndunum hj-, hl-, hr-, hn- er ekki borið fram [h], heldur órödduð hljóð: [ç, l̥, r̥, n̥] – áherslulítil orð (einkum persónufornöfnin hann og hún) sem hefjast á [h] missa það oft í samfelldu máli; [anː], [uːn] Naumröddun • Rödduð önghljóð missa oft röddun að ein-hverju eða öllu leyti í bakstöðu – einkum ef orð eru borin fram sér eða aftast í setningu • Hljóð sem missir röddun að nokkru leyti er kalla naumraddað og táknað með [ ̮] undir tákni raddaða hljóðsins – [haːva], [plaiːða], [taːɣʏr], en – [haːf]/[haːv̮], [plouːθ]/[plouːð̮], [taːx]/[taːɣ̮] Hljómhol nefhljóða • Nefhol er stórt hljómhol – því eru formendur nefhljóða lágir • Stærð nefhols er óbreytanleg – munur nefhljóða stafar af því að munnlokun er á mismunandi stöðum • Munnhol fram að lokun er einnig hljómhol – vegna þess hve stórt nefholið er verður hlutfallslegur innbyrðis munur nefhljóða lítill Dreifing nefhljóða • [m] og [n] koma fyrir í fjölbreyttu umhverfi – geta ein nefhljóða verið löng í inn- og bakstöðu • Fram- og uppgómmælt nefhljóð standa með samsvarandi lokhljóðum: [leiɲcɪ, lœiŋk] – auk þess ef lokhljóð fellur brott: [vaiŋs] • Órödduð nefhljóð koma fyrir á undan ófrá-blásnum lokhljóðum (p, t, k í stafsetningu) – [n̥] einnig í framstöðu í orðum með hn- í staf-setningu: [n̥iːvʏr, n̥ɛːta], og í bakstöðu: [ɔpn̥] Nefjun • Í nefhljóðum á undan önghljóðum verður oft ekki fullkomin munnlokun – loft streymir þá bæði út um munn og nef, og til verða nefkveðin önghljóð; [tanzsa, samvfɛrða] • Í samfelldu tali hverfa nefhljóð stundum sem sjálfstæð hljóð – leifar þeirra koma fram sem nefjun á undan-farandi sérhljóði: [eis, pausɪ] Hljóðróf nef-, hliðar-, sveifluhljóða • Þrjú tannbergsmælt hljóð; [r], [n], [l] • Takið eftir að [r] er hér aðeins ein sveifla ([ɾ]) aː r a aː n a aː l a Hliðarhljóð í framstöðu • Takið eftir röddun seinni hluta hliðarhljóðs í seinna orðinu áður en sérhljóð tekur við l aː ð a l̥ l aː ð a Dreifing hliðarhljóða • Raddaða hliðarhljóðið [l] kemur fyrir í fjöl-breyttu umhverfi, í fram-, inn- og bakstöðu – getur einnig verið langt: [halːou, vɪlːɪ] • Óraddaða hliðarhljóðið [l̥] kemur fyrir – í upphafi orða með hl- í stafsetningu: [l̥jouːð] – á undan ófráblásnum lokhljóðum (p, t, k í stafsetningu): [çaul̥pa, pʰɪl̥tʏr, mjoul̥k] – í bakstöðu á eftir órödduðum hljóðum: [skapl̥] Dreifing sveifluhljóða • Raddaða sveifluhljóðið [r] kemur fyrir í fjölbreyttu umhverfi, í fram-, inn- og bakstöðu – getur einnig verið langt: [ʏrːa, vɛrːa] • Óraddaða sveifluhljóðið [r̥] kemur fyrir – í upphafi orða með hr- í stafsetningu: [r̥ɛsː] – á undan ófráblásnum lokhljóðum (p, t, k í stafsetningu) og s: [vɛr̥pa, jʏr̥t, har̥k, vɔr̥s] – stundum í bakstöðu: [pɔːr̥] Föst og afstæð einkenni hljóða • Einkenni einstakra hljóða; óháð umhverfi: – myndunarstaður – myndunarháttur – röddun • Afstæð einkenni; miðast við hljóðumhverfi: – lengd – áhersla – tónhæð Lengd hljóða • Íslensk málhljóð eru ýmist stutt eða löng – í samanburði við önnur hljóð innan atkvæðisins • Hlutfallið er yfirleitt á bilinu 3:5 - 4:5 – löng hljóð eru oftast á bilinu 15-30 sentisek. – stutt hljóð eru oftast á bilinu 10-15 sentisek. – stutt [r] er þó oft aðeins 3-4 sentisek. • Bæði hlutfall og lengd er þó háð talhraða Stöðubundin lengd sérhljóða • Lengd sérhljóða er stöðubundin – ræðst af því hvað fer á eftir • Sérhljóð eru löng: – – – – í bakstöðu: [krauː], [niː], [skɔː] á undan einu stuttu samhljóði: [huːs], [tʰaːla] á undan p, t, k, s + v, j, r: [lɛːpja], [vœːkva] annars eru þau stutt: [θrʏsk], [stoutl̥], [nʏtː] • Öll sérhljóð geta verið bæði löng og stutt Löng og stutt samhljóð • Samhljóð sem geta verið löng eru: – – – – ófráblásin lokhljóð: [kapː], [nʏtː], [ɛcːa], [rʏkːa] órödduðu önghljóðin [f] og [s]: [tʰœfː], [plɛsːa] rödduðu nefhljóðin [m] og [n]: [amːa], [sʏnːa] rödduð hliðar- og sveifluhljóð: [palː], [hairːa] • Önnur samhljóð geta aðeins verið stutt: – [pʰ, tʰ, cʰ, kʰ], [v, ð, j, ɣ], [θ, ç, x, h] – [l̥, r̥, m̥, n̥, ɲ̊, ŋ̊ ], [ɲ, ŋ] Tengsl lengdar og stafsetningar • Tvíritað pp, tt, kk táknar aldrei langt hljóð – heldur aðblástur: [hahp], [pɪhta], [rœhkʏr] • Tvíritað ll og nn táknar oft ekki langt hljóð – heldur [tl]/[tn]: [pʰatlʏr], [seitn̥] • Samhljóð geta aðeins verið löng – í bakstöðu: [kʰɔsː], [hœkː], [tɪmː] – á undan sérhljóði; [kʰɔsːar], [hœcːɪð], [tɪmːʏr] • Samhljóð er aldrei langt á undan samhljóði Lengd og áhersla • Þessar reglur gilda um áhersluatkvæði – fyrsta atkvæði í ósamsettum orðum – stundum fyrsta atkvæði í seinni lið samsetninga • Í áherslulausum atkvæðum eru öll hljóð stutt – enginn munur á himinn og himin: [hɪːmɪn] • Stundum kemur þó fram andstæðuáhersla • Lengd í samsettum orðum er oft á reiki – miðast ýmist við orðhluta eða orðið í heild Lengd í áhersluleysi • Mörg smáorð eru áherslulaus í samfelldu tali – þá gilda lengdarreglur áherslulausra atkvæða: – [tʰɪl], [mɛð], [sɛm], [ɔɣ], [θað] í staðinn fyrir [tʰɪːl], [mɛːð], [sɛːm], [ɔːɣ], [θaːð] – oft veiklast þá líka lokasamhljóð eða fellur brott: – [tʰɪ], [mɛ], [sɛ], [ɔ], [θa] – stundum getur sérhljóð breyst í schwa [] • Tvö smáorð hafa alltaf stutt sérhljóð: – um og fram: [ʏm(ː)], [fram(ː)] Einkenni og tegundir áherslu • Í áherslu spila saman þrír þættir: – styrkur – tónhæð – lengd • Áhersla er þrenns konar: – „innbyggð“ (ólík eftir tegundum myndana) – orðáhersla (hlutfall milli atkvæða orðs) – setningaráhersla (hlutfall milli orða í setningu) Áhersla og víxlhrynjandi • Rótum er eiginlegt að bera áherslu – endingum er eiginlegt að vera áherslulausar – viðskeyti eru ýmist með eða án áherslu • Aðaláhersla () er á fyrsta atkvæði í íslensku – auk þess er sterk tilhneiging til víxlhrynjandi – þannig kemur aukaáhersla () á 3., 5., 7. atkvæði – í samsettum orðum með einkvæðan fyrri lið verður víxlhrynjandi oft sterkari en rótaráhersla; [hauskoulɪ], [puːsauhœlt] Brottföll • Gerið skýran mun á hljóðum og bókstöfum! – ekki tala um að „bera fram alla stafina“ • Ekki er fullt samræmi í rithætti og framburði – bókstafir eiga sér ekki alltaf fulltrúa í framburði – slíkt er oft eðlilegt en alls ekki „óskýrmæli“ • Brottföll eru mjög mismikil og fara eftir – einstaklingum – talhraða og stíl Eðlileg brottföll og ofvöndun • Eðlileg brottföll verða einkum – í samhljóðaklösum; oftast fellur þá miðhljóð klasans brott: [mar̥t], [θʏr̥tɪ] – þegar áherslulaust sérhljóð í bakstöðu fer á undan sérhljóði: [sɪkːɛrutipuːð] – þegar áherslulaus orð hefjast á [h] í samfelldu tali: [jɛɣsintɛnan] • Sé framburður lagaður óeðlilega mikið að stafsetningu er talað um ofvöndun Samlaganir • Í samfelldu tali verða samlaganir milli orða – ekki síst í (af)röddun – seinna orðið hefur áhrif á það fyrra; [θar̥sɛm] – sama gerist milli hluta samsettra orða; [fjaur̥sjouðʏr], [hafscɪp] • Nefhljóð samlagast eftirfarandi lokhljóði – að myndunarstað; [ɪmpair], [saŋkʰɔma] – slík samlögun verður einnig milli orða