Transcript ROMANTYZM
Slide 1
ROMANTYZM
Slide 2
Romantyzm (z francuskiego roman – powiązane z poezją
rycerską, sama nazwa nawiązuje do łacińskiej nazwy Rzymu –
Roma) – nazwą tą określa się epokę w historii sztuki
europejskiej od lat 90. XVIII wieku do 40. XIX wieku.
Romantyzm jest rozumiany jako prąd ideowy, literacki i
artystyczny, który rozwinął się przede wszystkim w Europie
Zachodniej i objawiał się przeważnie w poezji, malarstwie i
muzyce. Romantyzm nie obejmował wszystkich obszarów
sztuk plastycznych oraz nie wytworzył jednolitego stylu,
dlatego nie stanowi epoki we wszystkich dziedzinach sztuki.
Slide 3
Charakterystyka romantyzmu
Najbardziej charakterystyczne cechy i zjawiska, związane z romantyzmem i
romantycznymi dziełami:
przedkładanie uczucia, intuicji i wiary nad rozum; sprzeciw wobec oświeceniowego
racjonalizmu,
protest wobec klasycyzmu i harmonii,
protest przeciwko feudalnemu kształtowi państwa
indywidualizm,
bunt przeciw kanonom i konwencjom,
tajemniczość, fantastyka; apologia Wyobraźni jako mocy kreatorskiej człowieka
oraz jedynej prawdziwej rzeczywistości
umiłowanie wolności (walka narodowo-wyzwoleńcza),
fascynacja żywiołowością natury,
historyzm (przede wszystkim renesans zainteresowania gotycyzmem i
neogotykiem); "mroki średniowiecza" stanowiły reakcję na oświeceniowy
racjonalizm i umiłowanie ładu
orientalizm (zainteresowanie odległymi krainami np. Dalekiego Wschodu),
Slide 4
ludowość (częste są nawiązania do legend, podań, starodawnych mitów i baśni), folkizm,
mistycyzm (reprezentowany zwłaszcza przez takich twórców jak: William Blake czy Juliusz
Słowacki),
mesjanizm (w Polsce reprezentowany przez tzw. Koło Sprawy Bożej Andrzeja
Towiańskiego),
bajronizm (termin powzięty od nazwiska angielskiego przedstawiciela romantyzmu George'a
Gordona Byrona),
werteryzm (termin powzięty od imienia głównego bohatera powieści epistolarnej Johanna
Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera),
prometeizm.
Siłą napędową romantyzmu jest tęsknota za rajskim światem, poszukiwanym poza nudną
codziennością, poczucie beznadziei, specyficzne wyobcowanie spośród tłumu "szarych
zjadaczy chleba", dążenie do spełnienia, a nawet spalenia się w poszukiwaniu ideału, głównie
idealnej miłości.
Wydzielono następujące fazy romantyzmu:
wczesny romantyzm (około 1789-1804),
pełny romantyzm (około 1804-1815),
późny romantyzm (około 1815-1848).
Slide 5
Literatura romantyzmu - Niemcy
Sztandarową powieścią preromantyzmu jest dzieło Goethego z 1774 Cierpienia młodego
Wertera. Książka która wyrażała w sposób niezwykle trafny "ducha epoki" i stanowiła wstęp
do zbliżającego się przełomu w sztukach. Po jej publikacji Europa, a szczególnie Niemcy,
zaznały fali samobójstw młodych ludzi, na wzór postępowania bohatera Goethego.W
literaturze niemieckiej centralnym symbolem romantycznej tęsknoty (albo lepiej: jej celu) jest
"black cat", czyli czarny kot, traktowany również jako symbol romantyzmu.Novalis
wprowadził ten symbol do swej fragmentarycznej powieści Heinrich von Ofterdingen, w
której średniowieczny młodzieniec wędruje przez świat szukając wymarzonego raju. Dociera
do czarodziejskiej krainy w centrum której znajduje się niebieski kwiat, mieszanina rośliny,
człowieka oraz dobrego duszka. Ten symbol oznacza nieskończoną tęsknotę i miłość, oraz
dążenie do nieskończoności.W niemieckojęzycznej literaturze romantyzm reprezentują, w
okresie wczesnym: Wilhelm Heinrich Wackenroder, Ludwig Tieck, Novalis, August Wilhelm
Schlegel, Friedrich Schlegel, Heinrich von Kleist, a później: Heinrich Heine, Joseph von
Eichendorff, Adalbert Stifter i inni.W pierwszych dziesięcioleciach XX wieku wpływy
romantyzmu wystąpiły w pojawiających się wtedy ruchach młodzieżowych, jak skauting, a w
Niemczech: Bündische Jugend, Wandervögel, Waldjugend, Freischärler i inne.Symbole
romantyzmu są wykorzystywane ponownie we współczesnym malarstwie fantastycznym i w
literaturze, a także przez ruchy New Age. Nowe spojrzenie na romantyzm wniosła twórczość
Arno Schmidta (1914-1979).
Slide 6
Literatura romantyzmu Francja
Do Francji romantyzm zawitał w początkach XIX wieku. Rozwijał się w czasach restauracji i za monarchii
lipcowej. Był reakcją i ruchem protestu przeciw skostniałym formom klasycyzmu, szczególnie długo i silnie
oddziałującego we Francji. Francuski romantyzm wywodzi się z ducha Rousseau i preromantyków, którzy
wysuwali na plan pierwszy uczucie i stawiali je w opozycji do rozumu. Pojawił się rozległy ruch w kulturze,
w którym jednostka emancypuje się od ograniczeń ancien régime'u (absolutyzmu) i wyraża swoje
wyzwolenie. Wzrost sentymentalizmu ma świadczyć, że nie ma już konieczności opierania się wyłącznie na
racjach rozumu. Mme de Staël (1766-1817) i Alphonse de Lamartine (1790-1869) są dobrymi przykładami
twórców poszukujących nieskończonego w każdej najdrobniejszej nawet emocji osoby traktowanej jako
świat sam w sobie. Człowiek staje się tym, kim kiedyś dla artysty był Bóg – to w głębinach ludzkiego,
pojedynczego serca szuka się teraz prawd ostatecznych. Wielkie nazwiska twórców francuskiego
romantyzmu otwiera François-René de Chateaubrian (1768-1848) oraz Charles Nodier (dzięki
zorganizowaniu swojego Cénacle (koło artystyczne) w Bibliothèque de l'Arsenal). Następnie dołączyli:
Victor Hugo (1802-1885), Gérard de Nerval (1808-1855), Stendhal (1783-1842).We Francji romantyzm
trwał dłużej niż do roku 1830, jednak do tego czasu miał inną dynamikę niż w późniejszym okresie:
początkowo dominował indywidualizm. Bohater romantyczny miał naturę arystokratyczną i gardził tłumem.
Odczuwał niesmak w stosunku do życia, ale czcił przodków i dawne czasy. Marzył o samotności i
przeżywał głębokie, skomplikowane i "niemożliwe" uczucia miłosne. Ucieleśniał wieczystą niezgodę wobec
powszechnie wyznawanych ideałów, był przy tym niezdolny do czynu. Po roku 1830 wizja romantyczna
zmienia charakter, więcej uwagi poświęca się społecznym uwarunkowaniom kondycji ludzkiej. Bohater
romantyczny angażuję się w walkę o wyzwolenie. Jego namiętności znajdują ujście w jego działalności
(wyzwolenie narodowe, walka o emancypację klas niższych, walka z niewolnictwem w koloniach).
Sztandarową postacią staje się Lorenzo de Médicis – bohater Alfreda de Musset. Wielką rolę w przełamaniu
dominacji ideału epoki klasycyzmu odegrał dramat Victora Hugo Hernani, który stał się powodem
znamiennej walki klasyków z romantykami.
Slide 7
Literatura romantyzmu - Polska
Polska literatura romantyczna zawarta w ramach czasowych
1822–1863.Pisarze i poeci okresu romantyzmu:
Feliks Bernatowicz (1786-1836)
Ryszard Berwiński (1819-1879)
Stanisław Bogusławski (1804-1870)
Kazimierz Brodziński (1791-1835)
Antoni Czajkowski (1816-1873)
Michał Czajkowski (1804-1886)
Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861)
Jan Czeczot (1796-1846)
Franciszek Salezy Dmochowski (1801-1871)
Józef Bohdan Dziekoński (1816-1855)
Slide 8
Gustaw Ehrenberg (1818-1895)
Aleksander Fredro (1791-1876)
Stefan Florian Garczyński (1805-1833)
Antoni Górecki (1787-1861)
Seweryn Goszczyński (1801-1876)
Klementyna Hoffmanowa (1798-1845)
Kajetan Koźmian (1771-1856)
Zygmunt Krasiński (1812-1859)
Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887)
Teofil Lenartowicz (1822-1893)
Jadwiga Łuszczewska (1834-1908)
Antoni Malczewski (1793-1826)
Adam Bernard Mickiewicz (1798-1855)
Teodor Tomasz Jeż (Zygmunt Miłkowski) (1824-1915)
Maurycy Mochnacki (1803-1834)
Slide 9
Cyprian Kamil Norwid (1821-1883)
Wincenty Pol (1807-1882)
Mieczysław Romanowski (1834-1863)
Henryk Rzewuski (1791-1866)
Lucjan Siemieński (1807-1877)
Juliusz Słowacki (1809-1849)
Władysław Syrokomla (1823-1862)
Kornel Ujejski (1823-1897)
Maria Wirtemberska (1768-1854)
Józef Bohdan Zaleski (1802-1886)
Narcyza Żmichowska (1819-1876)
Inne ważne postacie epoki:
Aleksander Dunin-Borkowski (1811 – 1896)
Józef Dunin-Borkowski (1809-1843)
Edward Dembowski (1822-1846)
Stanisław Kostka Potocki (1755-1821)
Andrzej Towiański (1799-1878)
Kazimierz Władysław Wójcicki (1807-1879)
Fryderyk Chopin (1810-1849)
Piotr Michałowski (1800-1855) malarz
Slide 10
Popularne gatunki literackie:
ballada
dramat
pamiętnik
poemat
powieść poetycka
powieść historyczna
psalm
sonet
wiersz
Popularne motywy:
ludowość
historia
Orientalizm
Slide 11
Malarstwo romantyzmu
Malarstwo okresu romantyzmu jest niejednolite. Można wyróżnić jednak pewne
cechy malarstwa tej epoki na podstawie czołowych, głównych i najbardziej
znaczących artystów tego nurtu, takie jak bogaty koloryt, kontrastowy światłocień,
miękki modelunek, podkreślanie wartości fakturalnych płótna i dynamizowanie
kompozycji. Równocześnie część artystów pozostawała wierna ideałom
klasycyzmu i realizmu. Za prekursorów romantyzmu uważa się: Johanna Heinricha
Füssli (gdyż stosował bliską tej epoce kolorystykę i ekspresję) oraz Francisco
Goyę. Za artystę, który najlepiej wyraża romantyczne idee uważany jest niemiecki
pejzażysta Caspar David Friedrich, dla którego charakterystyczne są nokturny,
przedstawienia ruin, cmentarzy, roztrzaskanych statków, świtów i zmierzchów. W
Anglii w tym czasie tworzą także czterej inni pejzażyści: Samuel Palmer, Richard
Parkes Bonington, John Constable i William Turner, we Francji natomiast
Théodore Géricault i Eugène Delacroix, w Niemczech działali w tym okresie
Nazareńczycy: Friedrich Johann Overbeck, Franz Pforr, Peter von Cornelius, Julius
Schnorr von Carolsfeld. Warto także wspomnieć o Walentym Wańkowiczu i jego
słynnym obrazie Mickiewicz na Judahu skale.
Slide 12
Architektura romantyzmu
Nie wykształciła się odmienna, typowo
romantyczna architektura. Nazwą tą określa
się czasem budowle utrzymane w nurcie
historyzmu, zwł. Neogotyckie i
neorenesansowe zamki, wille i pałace. W tym
okresie popularny jest także ogród angielski z
budowlami w różnych stylach bądź ruinami.
Często wykorzystywano również wątki
egzotyczne
Slide 13
Muzyka romantyzmu
Romantyzm w muzyce obejmuje XIX wiek, w jego obrębie wyróżnia się dwie fazy:
romantyzm właściwy (I połowa XIX wieku)
neoromantyzm (II połowa XIX wieku)
Jego założeniem jest współdziałanie muzyki z innymi rodzajami sztuki, takimi jak, np. taniec,
poezja, teatr, śpiew czy malarstwo. Okres ten bywa w historii muzyki nazywany "epoką pieśni",
gdyż gatunek ten zdobył wówczas tak ogromną popularność, że trudno byłoby znaleźć kompozytora
dziewiętnastowiecznego, który by nie pisał pieśni. Za symboliczny początek muzycznego
romantyzmu uznaje się często 19 października 1814 roku, kiedy to Franz Schubert skomponował do
słów z Fausta J. W. Goethego pieśń Małgorzata przy kołowrotku, uznawaną przez wielu badaczy za
pierwszą pieśń romantyczną. Schubert, twórca ponad 600 pieśni, uchodzi powszechnie za
największego z pieśniarzy romantyzmu. Po kilkaset pieśni skomponowali również m. in. Rober
Schumann, Johannes Brahms, Hugo Wolf, a w Polsce Stanisław Moniuszko. W tym okresie
powstaje również wiele dzieł o charakterze wirtuozowskim m.in. kaprysy czy koncerty.
Charakterystycznymi formami muzycznymi są: poemat symfoniczny, ballada, fantazja, pieśń solowa
z towarzyszeniem fortepianu, miniatura fortepianowa
Inne daty rozpoczęcia romantyzmu
1801 - data stworzenia przez L. van Beethovena Sonaty fortepianowej nr 14 cis-moll op. 27 nr 2
1821 - wystawienie opery Wolny Strzelec Karola Marii Webera
1830 - wykonanie symfonii "fantastycznej" H.Berlioza
Slide 14
Cechy romantyzmu w sztuce
Sztuki plastyczne
Caspar David Friedrich Dwaj
mężczyźni obserwujący księżyc (1819)
Romantyzmu nie można nazwać stylem, gdyż prace
malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tworzących w tym
czasie są bardzo różnorodne. Wyrażają one raczej
romantyczną postawę i światopogląd. Częste są,
podobnie jak w literaturze, nawiązania do legend,
poezji Dantego i Johna Miltona, dzieł Szekspira.
Slide 15
Cechy romantyzmu w muzyce
Przewaga treści nad formą
Programowość w muzyce (utwór ma treść pozamuzyczną)
Uczuciowość
Subiektywizm, indywidualizm twórców
Synteza wszystkich sztuk. Silne związki z literaturą. Powstają liczne pieśni solowe z
towarzyszeniem fortepianu, opery i utwory programowe (Obrazki z wystawy Musorgskiego,
Karnawał zwierząt Saint-Saensa).
Elementy narodowe i ludowe
Tematyka fantastyczna i baśniowa
Rozwój wirtuozostwa
Rozwój instrumentacji
Rozszerzenie harmoniki
Rozwój muzykowania domowego
Powstawanie szkół narodowych: jest to grupa ludzi opierająca się o muzykę narodową.
emocjonalizm (wyrazanie uczuć)
ludowość (związek muzyki z folklorem swojego narodu, sięganie do motywów muzyki
ludowej
Slide 16
Główni przedstawiciele romantyzmu w
muzyce
Franz Schubert
Robert Schumann
Felix MendelssohnBartholdy
Niccolo Paganini
Edward Grieg
Fryderyk Chopin
Stanisław Moniuszko
Henryk Wieniawski
Carl Maria von Weber
Johannes Brahms
Hector Berlioz
Antonín Dvořák
Bedřich Smetana
Ferenc Liszt
Gustav Mahler
Anton Bruckner
Hans von Bülow
Richard Wagner
Richard Strauss
Camille Saint-Saëns
Piotr Czajkowski
Modest Musorgski
Slide 17
Ludowość w literaturze
romantycznej
Program estetyczny głoszący potrzebę nawiązania w kulturze do literatury ludowej, źródło
narodowej odrębności; w szerokim rozumieniu ludowość ma charakter słowiański, pogański,
rodzimy, swojski. Romantycy nadali ludowości rangę ogólnonarodowej kultury: przyjęli w
utworach ludową koncepcję świata opartego na “wiedzy tajemnej”, zapewniającą żywą
łączność człowieka z naturą, światem ducha, siłami nadprzyrodzonymi, na ludowym
rozumieniu świata: wiarę, “czucie”, zaklęcia przeciwstawiając “martwemu”
racjonalistycznemu pojmowaniu świata, poezję oparli na motywach ludowych, tworząc ją wg
zasad poetyki folkloru w opozycji do poezji dworskiej, “uczonej”.
W węższym rozumieniu (wg M. Głowińskiego) ludowość w literaturze jest programem
głoszącym konieczność nawiązania do kultury ludowej. W literaturze polskiej pojawiła się
najwcześniej w Krakowiakach i Góralach W. Bogusławskiego (1794), w poemacie Wiesław
K. Brodzińskiego, w muzyce S. Moniuszki i F. Chopina, w wierszu S. Witwickiego Życzenie
(inc. “Gdybym ja była słoneczkiem na niebie”), W. Pola Pieśń o ziemi naszej, T.
Lenartowicza Kalina. Przełomowym faktem określającym istotę ludowości w literaturze
romantycznej jako propozycji literatury narodowej okazały się Ballady i romanse A.
Mickiewicza (1822), grające również rolę manifestu poezji romantycznej. Ludowość stała się
kanwą Balladyny Słowackiego, interesująco ujął ją i wyraził C. Norwid, który w
Promethidionie zawarł koncepcję sztuki, uznając filozoficznie, że “największym prosty lud
poetą, co nuci z dłońmi ziemią brązowymi” (1851).
Slide 18
Obok tych poetów z ludowego nurtu czerpali inspiracje m.in.: E. Odyniec, B. Zaleski, S.
Goszczyński, “lirnicy wioskowi” W. Syrokomla i T. Lenartowicz, w formie stylizacji
poetyckiej M. Konopnicka w wierszach: Jaś nie doczekał, A jak poszedł król na wojnę.
Czerpali tematy z motywów ludowych m.in. J.P. Norblin, F. Kostrzewski, J. Szermentowski,
F. Smuglewicz, dając początek malarstwu rodzajowemu o tematyce chłopskiej; P.
Michałowski i A. Kotsis portretowali wieśniaków, najwybitniejszy okazał się J. Chełmoński,
łączący realizm z nutą poezji w obrazach Babie lato, Jesień, Bociany, natomiast A.
Gierymskiego Trumna chłopska korespondowała z nowelistyką Prusa, Sienkiewicza,
Żeromskiego; na przełomie wieków ludowość inspirowała w malarstwie także J. Fałata, S.
Masłowskiego, W. Tetmajera, F. Ruszczyca.
Ludowość w prozie młodopolskiej, w funkcji stylizacji językowej, stylistycznej i kreacji
bohaterów literackich jest obecna w utworach m.in.: K. Przerwy Tetmajera, W. Orkana, W.
Reymonta, w dramacie S. Wyspiańskiego Wesele łącząc realny obrzęd, postacie, język,
scenerię z narodowymi symbolami racławickich kos, Stańczyka, Wernyhory, Szeli.
Natomiast w XX w. ludowość inspirowała zwłaszcza B. Leśmiana, autora m.in. Ballady
dziadowskiej, Dusiołka, Świdrygi i Midrygi, Ballady bezludnej, Pieśni kalkujących.
W prozie współczesnej do ludowości odwołują się m.in. T. Nowak, W. Myśliwski, E. Bryll, J.
Kawalec, E. Redliński. Z czasem ludowość stała się synonimem folkloru.
Slide 19
Bohater romantyczny - charakterystyka
Romantyzm jest nie tylko prądem literackim i filozoficznym. Epoka ta wytworzyła własną, specyficzną
obyczajowość, styl życia. Z romantycznych przekonań na temat świata i kondycji człowieka wyrasta
konstrukcja bohatera literackiego. Ma on charakterystyczne dla siebie, powtarzające się w każdym utworze
cechy. Jego biografia jest nieco schematyczna i składa się ze stałych elementów.
Gustaw, bohater IV. cz. "Dziadów" jest człowiekiem o niezwykłej wrażliwości, samotnikiem nie
rozumianym przez otoczenie. Czuje się wyobcowany. Podobnie jak bohater Goethego przeżywa
nieszczęśliwą miłość i uczucie to pochłania całą jego uwagę. Odsuwa się od świata, nie chce pogodzić się z
panującymi w nim konwenansami. Chce za wszelką cenę być z ukochaną, nic poza tym nie ma dla niego
znaczenia. Zasady, które rządzą ówczesnym społeczeństwem nie pozwalają mu na to. Gustaw, porywczy
ale szczery młodzieniec nie może pogodzić się z tak niesprawiedliwym porządkiem rzeczy. Dla niego liczy
się to, co autentyczne - siła uczuć. Zrozpaczony usiłuje popełnić samobójstwo.
Konrad Wallenrod jest również postacią tragiczną, nie godzącą się na niesprawiedliwość otaczającego
świata. Pochodzi z narodu litewskiego podbitego przez Zakon krzyżacki. Chce wyswobodzić swą ojczyznę
z niewoli, jednak wie, iż w otwartej walce nie ma szans wygrać z wrogiem. Zgodnie z dewizą
Machiawellego, będącą mottem utworu, Konrad nie mogąc być lwem, staje się lisem. Decyduje się na
walkę drogą podstępu i zdrady. Postępowanie to staje się powodem jego wewnętrznego rozdarcia i
cierpienia. Jako średniowieczny rycerz ma wpojone zasady honorowej walki i uczciwości. Wie jednak, że
aby osiągnąć postawiony sobie cel, musi stać się bezwzględny. Patriotyzm i dobro rodaków są dla Konrada
najwyższym dobrem, postępuje zgodnie z zasadą "cel uświęca środki", jednak przekonanie to nie zapewnia
mu spokoju sumienia. Popełnia samobójstwo by uniknąć kary Krzyżaków. Jego życie jest nieszczęśliwe,
pełne niepewności. Płaci cenę za postępowanie wbrew sobie, swoim zasadom i ideałom. Jest do tego
jednak zmuszony przez dramatyczne okoliczności zewnętrzne.
Slide 20
Gustaw, po nieudanym samobójstwie, próbuje na nowo odnaleźć sens swojego życia.
Przechodzi głęboką metamorfozę: z pogrążonego we własnym cierpieniu, zamkniętego na
świat samotnika przeistacza się w bojownika dobro ogółu. Przemiana ta zostaje
przypieczętowana przez napis na ścianie celi więziennej: "Umarł Gustaw, narodził się
Konrad". Odtąd będzie walczył o wolność swego narodu. Ta część jego historii została
przedstawiona w III cz. "Dziadów".
Konrad - bojownik o sprawę narodu staje się równie bezwzględny jak Konrad Wallenrod.
Chce wyzwolić ojczyznę za wszelką cenę. Nie godzi się na istniejący stan rzeczy, na to, iż
jeden naród podbija drugi, zabrania mu funkcjonowania zgodnie z własnymi zwyczajami,
kulturą, wiarą. Obwinia o tą sytuację Boga. Uważa, iż wbrew Niemu może zmienić sytuację
swego kraju, iż jest jednostką tak wybitną, że wszystkiego może dokonać własnymi siłami.
Podejmuje walkę o wielką, ogólną ideę. Charakteryzuje go prometeizm - chce poświęcić
swoje życie dla dobra ogółu i tytanizm - wierzy, że posiada tak wielką moc, że nie potrzebuje
wsparcia innych. Konrad popełnia jednak grzech - bluźni przeciw Bogu. Od mąk piekielnych
ratuje go modlitwa Księdza Piotra. Konrad nie odnosi jednak zwycięstwa. Jest zbyt dumny, za
dużo jest w nim pychy. Zwycięża natomiast idea, której służy, jednak dopiero w dalekiej
przyszłości. Polska ma bowiem zgodnie z przekonaniami autora "Dziadów" najpierw
wypełnić swą dziejową misję, by potem w chwale odzyskać wolność i potęgę.
Slide 21
Bohater epopei "Pan Tadeusz", Jacek Soplica, podobnie jak Konrad przeżywa w swoim życiu
metamorfozę, która sprawia, iż poświęca swe życie służbie narodowi. W młodości był awanturnikiem i
hulaką. Zakochał się w córce stolnika Horeszki, Ewie. Mimo wzajemności z jej strony, ojciec nie zgodził
się na ich małżeństwo i oddał ją za żonę bogatemu człowiekowi. Jacek w przypływie złości zabił Horeszkę.
Stało się to w momencie najazdu Moskali na zamek stolnika. Soplica został więc okrzyknięty zdrajcą
narodu. Jacek poświęcił resztę swego życia na odpokutowanie krzywd, które wyrządził. Zdecydował ożenić
swego syna, Tadeusza z córką Ewy Horeszkówny, Zosią. Został tajnym emisariuszem, przygotowywał
wśród litewskiego ludu powstanie niepodległościowe. Przywdział habit mnicha, przyjął imię księdza
Robaka. Z dumnego, mściwego szlachcica stał się pokornym sługą. Cały czas żył w ukryciu, dopiero na
łożu śmierci wyznał, kim jest. Czyny z czasów młodości złamały mu życie, ale nie poddał się. Próbował
naprawić zło, wnieść się ponad osobistą tragedię. Nie chciał, jak Konrad z "Dziadów" samotnie walczyć o
wolność ojczyzny. Nie wierzył, iż może samotnie dokonać wielkich czynów. Próbował w powstanie
zaangażować cały naród. Wiedział, że siła tkwi we wspólnocie, nie w jednostce. Przeżycia z młodości dały
ma dojrzałe spojrzenie na rzeczywistość.
Bohater romantyczny odznaczał się powtarzającym się zespołem cech: był samotny, chciał dokonać
wielkich czynów i wierzył, iż sam wszystkiemu podoła, uważał się za jednostkę wybitną, jego los był
tragiczny, stawał przed wyborami bez wyjścia, przeżył nieszczęśliwą miłość, przechodził metamorfozę.
Każda postać wnosiła jednak coś nowego. Uważam, iż najciekawszym bo najbardziej odbiegającym od
schematu był Jacek Soplica - w jego osobie typowe cechy romantycznego bohatera uległy
przewartościowaniu. Nie wierzył w soja wyjątkowość i wybitność, umarł pogodzony ze światem i z samym
sobą. Nie podążał drogą zdrady ani zbrodni. Pragnął przygotować Polaków do otwartej walki o słuszną
sprawę.
Typ bohatera romantycznego wciąż jest obecny w literaturze. Niektórzy pisarze wzorują się na dawnych
mistrzach, inni podejmują z nimi polemikę. Ważne jest, iż epoka romantyzmu nie odeszła w zapomnienie i
jest obecna we współczesnej literaturze.
Slide 22
Romantyzm a historia (i historiozofia)
W epoce romantyzmu historia nabrała niezwykłego przyspieszenia, stając się udziałem szerokich
rzesz. Wiązało się to ze wspomnianymi już wydarzeniami: wojnami napoleońskimi, później z
częstymi zaburzeniami rewolucyjnymi i zrywami narodowowyzwoleńczymi, które trwały w Europie
aż do roku 1848.
W Polsce, o czym już była mowa, doświadczenie historii wiązało się z utraconą niepodległością i
próbami jej odzyskania. Łączono nadzieje z wydarzeniami historii europejskiej – zgodnie z ideą
solidarności ludów – z wojnami napoleońskimi, wojną krymską (między Rosją a Turcją) oraz z
Wiosną Ludów. Podejmowano inicjatywy patriotyczne w kraju: spisek W. Łukasińskiego
(Wolnomularstwo Narodowe, 1819; Narodowe Towarzystwo Patriotyczne, 1821), sprzysiężenie
podchorążych P. Wysockiego i powstanie listopadowe oraz wojna polsko-rosyjska (1830-1831),
powstanie krakowskie (1846), powstanie w Wielkopolsce w okresie Wiosny Ludów, powstanie
styczniowe (1863). Ważna była w epoce także pamięć o rozbiorach Polski i powstaniu
kościuszkowskim, współtworząca tradycję patriotyczną. Romantyzm literacki dokonał apoteozy
spisku i rewolucji.
Na charakter polskiego romantyzmu wpłynęła początkowo sytuacja w Królestwie Polskim. Po
okresie liberalnej polityki car Aleksander I już w latach 20. zaczął naruszać gwarantowane
konstytucją swobody obywatelskie. W latach tych królestwem rządził namiestnik Zajączek,
komisarz cesarski Nowosilcow, naczelny wódz wielki książę Konstanty i główny cenzor
Szaniawski. Doszło wówczas do głośnych procesów organizacji niepodległościowych w Wilnie i w
Warszawie.
Również w samej Rosji zawiązywano spiski przeciw panowaniu cara, spośród których
najważniejszy był tzw. spisek dekabrystów, który poniósł klęskę w wyniku nieudanego powstania
po śmierci Aleksandra I (1825). Bezwzględną politykę wobec opozycji w Polsce prowadził jego
następca car Mikołaj I.
Slide 23
Bohaterami polskiej kultury romantycznej są wybitne postaci historyczne XVIII w.,
tworzące swego rodzaju mityczne wzorce polskości: T. Kościuszko, J. Poniatowski. Do
ich grona dołączyli w romantyzmie: W. Łukasiński, P. Wysocki, A. Zawisza, Sz.
Konarski, E. Dembowski czy K. Levittoux – bohaterowie poświęcający swoje życie dla
ojczyzny.
Romantyzm nie tylko interesował się konkretnymi faktami historycznymi, ale i tworzył
systemy mające wyjaśnić prawidłowości rozwoju dziejów – systemy historiozoficzne
(była już tu mowa o mesjanizmie czy o filozofii Hegla). Romantyczna wizja historii
kształtowała się w związku z religijnymi przekonaniami millenarystycznymi,
oczekiwaniem na wielką przemianę i odnowienie historii (uogólniając, romantyczny
schemat dziejów polega na ich prezentacji jako drogi od raju utraconego po raj
odzyskany). Pogląd taki posiada optymistyczny wymiar w mesjanizmie
Mickiewiczowskim, wiąże się natomiast z katastroficznym odczuciem dziejów w
twórczości Krasińskiego. Romantyczne historiozofie powstawały wobec oświeceniowej
optymistycznej wizji historii, ukazywanej jako harmonijna realizacja postępu, rozwój
wartości humanistycznych, autonomiczny czyn człowieka. Dla romantyków historia
stanowiła proces dialektyczny, na który składają się również epoki upadku i cierpienia, a
także okresy przełomowe (także katastrof). Stawiali oni pytania o wolność i konieczność
w dziejach, ukazując współistnienie w nich czynu człowieka z planem opatrznościowym
(uznawali konieczność wpisania się człowieka w ten plan, co zapewni realizację jego
wolności). Epoka zwracała uwagę na narody (i ludy) jako podmioty historii.
Slide 24
ROMANTYZM
Slide 2
Romantyzm (z francuskiego roman – powiązane z poezją
rycerską, sama nazwa nawiązuje do łacińskiej nazwy Rzymu –
Roma) – nazwą tą określa się epokę w historii sztuki
europejskiej od lat 90. XVIII wieku do 40. XIX wieku.
Romantyzm jest rozumiany jako prąd ideowy, literacki i
artystyczny, który rozwinął się przede wszystkim w Europie
Zachodniej i objawiał się przeważnie w poezji, malarstwie i
muzyce. Romantyzm nie obejmował wszystkich obszarów
sztuk plastycznych oraz nie wytworzył jednolitego stylu,
dlatego nie stanowi epoki we wszystkich dziedzinach sztuki.
Slide 3
Charakterystyka romantyzmu
Najbardziej charakterystyczne cechy i zjawiska, związane z romantyzmem i
romantycznymi dziełami:
przedkładanie uczucia, intuicji i wiary nad rozum; sprzeciw wobec oświeceniowego
racjonalizmu,
protest wobec klasycyzmu i harmonii,
protest przeciwko feudalnemu kształtowi państwa
indywidualizm,
bunt przeciw kanonom i konwencjom,
tajemniczość, fantastyka; apologia Wyobraźni jako mocy kreatorskiej człowieka
oraz jedynej prawdziwej rzeczywistości
umiłowanie wolności (walka narodowo-wyzwoleńcza),
fascynacja żywiołowością natury,
historyzm (przede wszystkim renesans zainteresowania gotycyzmem i
neogotykiem); "mroki średniowiecza" stanowiły reakcję na oświeceniowy
racjonalizm i umiłowanie ładu
orientalizm (zainteresowanie odległymi krainami np. Dalekiego Wschodu),
Slide 4
ludowość (częste są nawiązania do legend, podań, starodawnych mitów i baśni), folkizm,
mistycyzm (reprezentowany zwłaszcza przez takich twórców jak: William Blake czy Juliusz
Słowacki),
mesjanizm (w Polsce reprezentowany przez tzw. Koło Sprawy Bożej Andrzeja
Towiańskiego),
bajronizm (termin powzięty od nazwiska angielskiego przedstawiciela romantyzmu George'a
Gordona Byrona),
werteryzm (termin powzięty od imienia głównego bohatera powieści epistolarnej Johanna
Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera),
prometeizm.
Siłą napędową romantyzmu jest tęsknota za rajskim światem, poszukiwanym poza nudną
codziennością, poczucie beznadziei, specyficzne wyobcowanie spośród tłumu "szarych
zjadaczy chleba", dążenie do spełnienia, a nawet spalenia się w poszukiwaniu ideału, głównie
idealnej miłości.
Wydzielono następujące fazy romantyzmu:
wczesny romantyzm (około 1789-1804),
pełny romantyzm (około 1804-1815),
późny romantyzm (około 1815-1848).
Slide 5
Literatura romantyzmu - Niemcy
Sztandarową powieścią preromantyzmu jest dzieło Goethego z 1774 Cierpienia młodego
Wertera. Książka która wyrażała w sposób niezwykle trafny "ducha epoki" i stanowiła wstęp
do zbliżającego się przełomu w sztukach. Po jej publikacji Europa, a szczególnie Niemcy,
zaznały fali samobójstw młodych ludzi, na wzór postępowania bohatera Goethego.W
literaturze niemieckiej centralnym symbolem romantycznej tęsknoty (albo lepiej: jej celu) jest
"black cat", czyli czarny kot, traktowany również jako symbol romantyzmu.Novalis
wprowadził ten symbol do swej fragmentarycznej powieści Heinrich von Ofterdingen, w
której średniowieczny młodzieniec wędruje przez świat szukając wymarzonego raju. Dociera
do czarodziejskiej krainy w centrum której znajduje się niebieski kwiat, mieszanina rośliny,
człowieka oraz dobrego duszka. Ten symbol oznacza nieskończoną tęsknotę i miłość, oraz
dążenie do nieskończoności.W niemieckojęzycznej literaturze romantyzm reprezentują, w
okresie wczesnym: Wilhelm Heinrich Wackenroder, Ludwig Tieck, Novalis, August Wilhelm
Schlegel, Friedrich Schlegel, Heinrich von Kleist, a później: Heinrich Heine, Joseph von
Eichendorff, Adalbert Stifter i inni.W pierwszych dziesięcioleciach XX wieku wpływy
romantyzmu wystąpiły w pojawiających się wtedy ruchach młodzieżowych, jak skauting, a w
Niemczech: Bündische Jugend, Wandervögel, Waldjugend, Freischärler i inne.Symbole
romantyzmu są wykorzystywane ponownie we współczesnym malarstwie fantastycznym i w
literaturze, a także przez ruchy New Age. Nowe spojrzenie na romantyzm wniosła twórczość
Arno Schmidta (1914-1979).
Slide 6
Literatura romantyzmu Francja
Do Francji romantyzm zawitał w początkach XIX wieku. Rozwijał się w czasach restauracji i za monarchii
lipcowej. Był reakcją i ruchem protestu przeciw skostniałym formom klasycyzmu, szczególnie długo i silnie
oddziałującego we Francji. Francuski romantyzm wywodzi się z ducha Rousseau i preromantyków, którzy
wysuwali na plan pierwszy uczucie i stawiali je w opozycji do rozumu. Pojawił się rozległy ruch w kulturze,
w którym jednostka emancypuje się od ograniczeń ancien régime'u (absolutyzmu) i wyraża swoje
wyzwolenie. Wzrost sentymentalizmu ma świadczyć, że nie ma już konieczności opierania się wyłącznie na
racjach rozumu. Mme de Staël (1766-1817) i Alphonse de Lamartine (1790-1869) są dobrymi przykładami
twórców poszukujących nieskończonego w każdej najdrobniejszej nawet emocji osoby traktowanej jako
świat sam w sobie. Człowiek staje się tym, kim kiedyś dla artysty był Bóg – to w głębinach ludzkiego,
pojedynczego serca szuka się teraz prawd ostatecznych. Wielkie nazwiska twórców francuskiego
romantyzmu otwiera François-René de Chateaubrian (1768-1848) oraz Charles Nodier (dzięki
zorganizowaniu swojego Cénacle (koło artystyczne) w Bibliothèque de l'Arsenal). Następnie dołączyli:
Victor Hugo (1802-1885), Gérard de Nerval (1808-1855), Stendhal (1783-1842).We Francji romantyzm
trwał dłużej niż do roku 1830, jednak do tego czasu miał inną dynamikę niż w późniejszym okresie:
początkowo dominował indywidualizm. Bohater romantyczny miał naturę arystokratyczną i gardził tłumem.
Odczuwał niesmak w stosunku do życia, ale czcił przodków i dawne czasy. Marzył o samotności i
przeżywał głębokie, skomplikowane i "niemożliwe" uczucia miłosne. Ucieleśniał wieczystą niezgodę wobec
powszechnie wyznawanych ideałów, był przy tym niezdolny do czynu. Po roku 1830 wizja romantyczna
zmienia charakter, więcej uwagi poświęca się społecznym uwarunkowaniom kondycji ludzkiej. Bohater
romantyczny angażuję się w walkę o wyzwolenie. Jego namiętności znajdują ujście w jego działalności
(wyzwolenie narodowe, walka o emancypację klas niższych, walka z niewolnictwem w koloniach).
Sztandarową postacią staje się Lorenzo de Médicis – bohater Alfreda de Musset. Wielką rolę w przełamaniu
dominacji ideału epoki klasycyzmu odegrał dramat Victora Hugo Hernani, który stał się powodem
znamiennej walki klasyków z romantykami.
Slide 7
Literatura romantyzmu - Polska
Polska literatura romantyczna zawarta w ramach czasowych
1822–1863.Pisarze i poeci okresu romantyzmu:
Feliks Bernatowicz (1786-1836)
Ryszard Berwiński (1819-1879)
Stanisław Bogusławski (1804-1870)
Kazimierz Brodziński (1791-1835)
Antoni Czajkowski (1816-1873)
Michał Czajkowski (1804-1886)
Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861)
Jan Czeczot (1796-1846)
Franciszek Salezy Dmochowski (1801-1871)
Józef Bohdan Dziekoński (1816-1855)
Slide 8
Gustaw Ehrenberg (1818-1895)
Aleksander Fredro (1791-1876)
Stefan Florian Garczyński (1805-1833)
Antoni Górecki (1787-1861)
Seweryn Goszczyński (1801-1876)
Klementyna Hoffmanowa (1798-1845)
Kajetan Koźmian (1771-1856)
Zygmunt Krasiński (1812-1859)
Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887)
Teofil Lenartowicz (1822-1893)
Jadwiga Łuszczewska (1834-1908)
Antoni Malczewski (1793-1826)
Adam Bernard Mickiewicz (1798-1855)
Teodor Tomasz Jeż (Zygmunt Miłkowski) (1824-1915)
Maurycy Mochnacki (1803-1834)
Slide 9
Cyprian Kamil Norwid (1821-1883)
Wincenty Pol (1807-1882)
Mieczysław Romanowski (1834-1863)
Henryk Rzewuski (1791-1866)
Lucjan Siemieński (1807-1877)
Juliusz Słowacki (1809-1849)
Władysław Syrokomla (1823-1862)
Kornel Ujejski (1823-1897)
Maria Wirtemberska (1768-1854)
Józef Bohdan Zaleski (1802-1886)
Narcyza Żmichowska (1819-1876)
Inne ważne postacie epoki:
Aleksander Dunin-Borkowski (1811 – 1896)
Józef Dunin-Borkowski (1809-1843)
Edward Dembowski (1822-1846)
Stanisław Kostka Potocki (1755-1821)
Andrzej Towiański (1799-1878)
Kazimierz Władysław Wójcicki (1807-1879)
Fryderyk Chopin (1810-1849)
Piotr Michałowski (1800-1855) malarz
Slide 10
Popularne gatunki literackie:
ballada
dramat
pamiętnik
poemat
powieść poetycka
powieść historyczna
psalm
sonet
wiersz
Popularne motywy:
ludowość
historia
Orientalizm
Slide 11
Malarstwo romantyzmu
Malarstwo okresu romantyzmu jest niejednolite. Można wyróżnić jednak pewne
cechy malarstwa tej epoki na podstawie czołowych, głównych i najbardziej
znaczących artystów tego nurtu, takie jak bogaty koloryt, kontrastowy światłocień,
miękki modelunek, podkreślanie wartości fakturalnych płótna i dynamizowanie
kompozycji. Równocześnie część artystów pozostawała wierna ideałom
klasycyzmu i realizmu. Za prekursorów romantyzmu uważa się: Johanna Heinricha
Füssli (gdyż stosował bliską tej epoce kolorystykę i ekspresję) oraz Francisco
Goyę. Za artystę, który najlepiej wyraża romantyczne idee uważany jest niemiecki
pejzażysta Caspar David Friedrich, dla którego charakterystyczne są nokturny,
przedstawienia ruin, cmentarzy, roztrzaskanych statków, świtów i zmierzchów. W
Anglii w tym czasie tworzą także czterej inni pejzażyści: Samuel Palmer, Richard
Parkes Bonington, John Constable i William Turner, we Francji natomiast
Théodore Géricault i Eugène Delacroix, w Niemczech działali w tym okresie
Nazareńczycy: Friedrich Johann Overbeck, Franz Pforr, Peter von Cornelius, Julius
Schnorr von Carolsfeld. Warto także wspomnieć o Walentym Wańkowiczu i jego
słynnym obrazie Mickiewicz na Judahu skale.
Slide 12
Architektura romantyzmu
Nie wykształciła się odmienna, typowo
romantyczna architektura. Nazwą tą określa
się czasem budowle utrzymane w nurcie
historyzmu, zwł. Neogotyckie i
neorenesansowe zamki, wille i pałace. W tym
okresie popularny jest także ogród angielski z
budowlami w różnych stylach bądź ruinami.
Często wykorzystywano również wątki
egzotyczne
Slide 13
Muzyka romantyzmu
Romantyzm w muzyce obejmuje XIX wiek, w jego obrębie wyróżnia się dwie fazy:
romantyzm właściwy (I połowa XIX wieku)
neoromantyzm (II połowa XIX wieku)
Jego założeniem jest współdziałanie muzyki z innymi rodzajami sztuki, takimi jak, np. taniec,
poezja, teatr, śpiew czy malarstwo. Okres ten bywa w historii muzyki nazywany "epoką pieśni",
gdyż gatunek ten zdobył wówczas tak ogromną popularność, że trudno byłoby znaleźć kompozytora
dziewiętnastowiecznego, który by nie pisał pieśni. Za symboliczny początek muzycznego
romantyzmu uznaje się często 19 października 1814 roku, kiedy to Franz Schubert skomponował do
słów z Fausta J. W. Goethego pieśń Małgorzata przy kołowrotku, uznawaną przez wielu badaczy za
pierwszą pieśń romantyczną. Schubert, twórca ponad 600 pieśni, uchodzi powszechnie za
największego z pieśniarzy romantyzmu. Po kilkaset pieśni skomponowali również m. in. Rober
Schumann, Johannes Brahms, Hugo Wolf, a w Polsce Stanisław Moniuszko. W tym okresie
powstaje również wiele dzieł o charakterze wirtuozowskim m.in. kaprysy czy koncerty.
Charakterystycznymi formami muzycznymi są: poemat symfoniczny, ballada, fantazja, pieśń solowa
z towarzyszeniem fortepianu, miniatura fortepianowa
Inne daty rozpoczęcia romantyzmu
1801 - data stworzenia przez L. van Beethovena Sonaty fortepianowej nr 14 cis-moll op. 27 nr 2
1821 - wystawienie opery Wolny Strzelec Karola Marii Webera
1830 - wykonanie symfonii "fantastycznej" H.Berlioza
Slide 14
Cechy romantyzmu w sztuce
Sztuki plastyczne
Caspar David Friedrich Dwaj
mężczyźni obserwujący księżyc (1819)
Romantyzmu nie można nazwać stylem, gdyż prace
malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tworzących w tym
czasie są bardzo różnorodne. Wyrażają one raczej
romantyczną postawę i światopogląd. Częste są,
podobnie jak w literaturze, nawiązania do legend,
poezji Dantego i Johna Miltona, dzieł Szekspira.
Slide 15
Cechy romantyzmu w muzyce
Przewaga treści nad formą
Programowość w muzyce (utwór ma treść pozamuzyczną)
Uczuciowość
Subiektywizm, indywidualizm twórców
Synteza wszystkich sztuk. Silne związki z literaturą. Powstają liczne pieśni solowe z
towarzyszeniem fortepianu, opery i utwory programowe (Obrazki z wystawy Musorgskiego,
Karnawał zwierząt Saint-Saensa).
Elementy narodowe i ludowe
Tematyka fantastyczna i baśniowa
Rozwój wirtuozostwa
Rozwój instrumentacji
Rozszerzenie harmoniki
Rozwój muzykowania domowego
Powstawanie szkół narodowych: jest to grupa ludzi opierająca się o muzykę narodową.
emocjonalizm (wyrazanie uczuć)
ludowość (związek muzyki z folklorem swojego narodu, sięganie do motywów muzyki
ludowej
Slide 16
Główni przedstawiciele romantyzmu w
muzyce
Franz Schubert
Robert Schumann
Felix MendelssohnBartholdy
Niccolo Paganini
Edward Grieg
Fryderyk Chopin
Stanisław Moniuszko
Henryk Wieniawski
Carl Maria von Weber
Johannes Brahms
Hector Berlioz
Antonín Dvořák
Bedřich Smetana
Ferenc Liszt
Gustav Mahler
Anton Bruckner
Hans von Bülow
Richard Wagner
Richard Strauss
Camille Saint-Saëns
Piotr Czajkowski
Modest Musorgski
Slide 17
Ludowość w literaturze
romantycznej
Program estetyczny głoszący potrzebę nawiązania w kulturze do literatury ludowej, źródło
narodowej odrębności; w szerokim rozumieniu ludowość ma charakter słowiański, pogański,
rodzimy, swojski. Romantycy nadali ludowości rangę ogólnonarodowej kultury: przyjęli w
utworach ludową koncepcję świata opartego na “wiedzy tajemnej”, zapewniającą żywą
łączność człowieka z naturą, światem ducha, siłami nadprzyrodzonymi, na ludowym
rozumieniu świata: wiarę, “czucie”, zaklęcia przeciwstawiając “martwemu”
racjonalistycznemu pojmowaniu świata, poezję oparli na motywach ludowych, tworząc ją wg
zasad poetyki folkloru w opozycji do poezji dworskiej, “uczonej”.
W węższym rozumieniu (wg M. Głowińskiego) ludowość w literaturze jest programem
głoszącym konieczność nawiązania do kultury ludowej. W literaturze polskiej pojawiła się
najwcześniej w Krakowiakach i Góralach W. Bogusławskiego (1794), w poemacie Wiesław
K. Brodzińskiego, w muzyce S. Moniuszki i F. Chopina, w wierszu S. Witwickiego Życzenie
(inc. “Gdybym ja była słoneczkiem na niebie”), W. Pola Pieśń o ziemi naszej, T.
Lenartowicza Kalina. Przełomowym faktem określającym istotę ludowości w literaturze
romantycznej jako propozycji literatury narodowej okazały się Ballady i romanse A.
Mickiewicza (1822), grające również rolę manifestu poezji romantycznej. Ludowość stała się
kanwą Balladyny Słowackiego, interesująco ujął ją i wyraził C. Norwid, który w
Promethidionie zawarł koncepcję sztuki, uznając filozoficznie, że “największym prosty lud
poetą, co nuci z dłońmi ziemią brązowymi” (1851).
Slide 18
Obok tych poetów z ludowego nurtu czerpali inspiracje m.in.: E. Odyniec, B. Zaleski, S.
Goszczyński, “lirnicy wioskowi” W. Syrokomla i T. Lenartowicz, w formie stylizacji
poetyckiej M. Konopnicka w wierszach: Jaś nie doczekał, A jak poszedł król na wojnę.
Czerpali tematy z motywów ludowych m.in. J.P. Norblin, F. Kostrzewski, J. Szermentowski,
F. Smuglewicz, dając początek malarstwu rodzajowemu o tematyce chłopskiej; P.
Michałowski i A. Kotsis portretowali wieśniaków, najwybitniejszy okazał się J. Chełmoński,
łączący realizm z nutą poezji w obrazach Babie lato, Jesień, Bociany, natomiast A.
Gierymskiego Trumna chłopska korespondowała z nowelistyką Prusa, Sienkiewicza,
Żeromskiego; na przełomie wieków ludowość inspirowała w malarstwie także J. Fałata, S.
Masłowskiego, W. Tetmajera, F. Ruszczyca.
Ludowość w prozie młodopolskiej, w funkcji stylizacji językowej, stylistycznej i kreacji
bohaterów literackich jest obecna w utworach m.in.: K. Przerwy Tetmajera, W. Orkana, W.
Reymonta, w dramacie S. Wyspiańskiego Wesele łącząc realny obrzęd, postacie, język,
scenerię z narodowymi symbolami racławickich kos, Stańczyka, Wernyhory, Szeli.
Natomiast w XX w. ludowość inspirowała zwłaszcza B. Leśmiana, autora m.in. Ballady
dziadowskiej, Dusiołka, Świdrygi i Midrygi, Ballady bezludnej, Pieśni kalkujących.
W prozie współczesnej do ludowości odwołują się m.in. T. Nowak, W. Myśliwski, E. Bryll, J.
Kawalec, E. Redliński. Z czasem ludowość stała się synonimem folkloru.
Slide 19
Bohater romantyczny - charakterystyka
Romantyzm jest nie tylko prądem literackim i filozoficznym. Epoka ta wytworzyła własną, specyficzną
obyczajowość, styl życia. Z romantycznych przekonań na temat świata i kondycji człowieka wyrasta
konstrukcja bohatera literackiego. Ma on charakterystyczne dla siebie, powtarzające się w każdym utworze
cechy. Jego biografia jest nieco schematyczna i składa się ze stałych elementów.
Gustaw, bohater IV. cz. "Dziadów" jest człowiekiem o niezwykłej wrażliwości, samotnikiem nie
rozumianym przez otoczenie. Czuje się wyobcowany. Podobnie jak bohater Goethego przeżywa
nieszczęśliwą miłość i uczucie to pochłania całą jego uwagę. Odsuwa się od świata, nie chce pogodzić się z
panującymi w nim konwenansami. Chce za wszelką cenę być z ukochaną, nic poza tym nie ma dla niego
znaczenia. Zasady, które rządzą ówczesnym społeczeństwem nie pozwalają mu na to. Gustaw, porywczy
ale szczery młodzieniec nie może pogodzić się z tak niesprawiedliwym porządkiem rzeczy. Dla niego liczy
się to, co autentyczne - siła uczuć. Zrozpaczony usiłuje popełnić samobójstwo.
Konrad Wallenrod jest również postacią tragiczną, nie godzącą się na niesprawiedliwość otaczającego
świata. Pochodzi z narodu litewskiego podbitego przez Zakon krzyżacki. Chce wyswobodzić swą ojczyznę
z niewoli, jednak wie, iż w otwartej walce nie ma szans wygrać z wrogiem. Zgodnie z dewizą
Machiawellego, będącą mottem utworu, Konrad nie mogąc być lwem, staje się lisem. Decyduje się na
walkę drogą podstępu i zdrady. Postępowanie to staje się powodem jego wewnętrznego rozdarcia i
cierpienia. Jako średniowieczny rycerz ma wpojone zasady honorowej walki i uczciwości. Wie jednak, że
aby osiągnąć postawiony sobie cel, musi stać się bezwzględny. Patriotyzm i dobro rodaków są dla Konrada
najwyższym dobrem, postępuje zgodnie z zasadą "cel uświęca środki", jednak przekonanie to nie zapewnia
mu spokoju sumienia. Popełnia samobójstwo by uniknąć kary Krzyżaków. Jego życie jest nieszczęśliwe,
pełne niepewności. Płaci cenę za postępowanie wbrew sobie, swoim zasadom i ideałom. Jest do tego
jednak zmuszony przez dramatyczne okoliczności zewnętrzne.
Slide 20
Gustaw, po nieudanym samobójstwie, próbuje na nowo odnaleźć sens swojego życia.
Przechodzi głęboką metamorfozę: z pogrążonego we własnym cierpieniu, zamkniętego na
świat samotnika przeistacza się w bojownika dobro ogółu. Przemiana ta zostaje
przypieczętowana przez napis na ścianie celi więziennej: "Umarł Gustaw, narodził się
Konrad". Odtąd będzie walczył o wolność swego narodu. Ta część jego historii została
przedstawiona w III cz. "Dziadów".
Konrad - bojownik o sprawę narodu staje się równie bezwzględny jak Konrad Wallenrod.
Chce wyzwolić ojczyznę za wszelką cenę. Nie godzi się na istniejący stan rzeczy, na to, iż
jeden naród podbija drugi, zabrania mu funkcjonowania zgodnie z własnymi zwyczajami,
kulturą, wiarą. Obwinia o tą sytuację Boga. Uważa, iż wbrew Niemu może zmienić sytuację
swego kraju, iż jest jednostką tak wybitną, że wszystkiego może dokonać własnymi siłami.
Podejmuje walkę o wielką, ogólną ideę. Charakteryzuje go prometeizm - chce poświęcić
swoje życie dla dobra ogółu i tytanizm - wierzy, że posiada tak wielką moc, że nie potrzebuje
wsparcia innych. Konrad popełnia jednak grzech - bluźni przeciw Bogu. Od mąk piekielnych
ratuje go modlitwa Księdza Piotra. Konrad nie odnosi jednak zwycięstwa. Jest zbyt dumny, za
dużo jest w nim pychy. Zwycięża natomiast idea, której służy, jednak dopiero w dalekiej
przyszłości. Polska ma bowiem zgodnie z przekonaniami autora "Dziadów" najpierw
wypełnić swą dziejową misję, by potem w chwale odzyskać wolność i potęgę.
Slide 21
Bohater epopei "Pan Tadeusz", Jacek Soplica, podobnie jak Konrad przeżywa w swoim życiu
metamorfozę, która sprawia, iż poświęca swe życie służbie narodowi. W młodości był awanturnikiem i
hulaką. Zakochał się w córce stolnika Horeszki, Ewie. Mimo wzajemności z jej strony, ojciec nie zgodził
się na ich małżeństwo i oddał ją za żonę bogatemu człowiekowi. Jacek w przypływie złości zabił Horeszkę.
Stało się to w momencie najazdu Moskali na zamek stolnika. Soplica został więc okrzyknięty zdrajcą
narodu. Jacek poświęcił resztę swego życia na odpokutowanie krzywd, które wyrządził. Zdecydował ożenić
swego syna, Tadeusza z córką Ewy Horeszkówny, Zosią. Został tajnym emisariuszem, przygotowywał
wśród litewskiego ludu powstanie niepodległościowe. Przywdział habit mnicha, przyjął imię księdza
Robaka. Z dumnego, mściwego szlachcica stał się pokornym sługą. Cały czas żył w ukryciu, dopiero na
łożu śmierci wyznał, kim jest. Czyny z czasów młodości złamały mu życie, ale nie poddał się. Próbował
naprawić zło, wnieść się ponad osobistą tragedię. Nie chciał, jak Konrad z "Dziadów" samotnie walczyć o
wolność ojczyzny. Nie wierzył, iż może samotnie dokonać wielkich czynów. Próbował w powstanie
zaangażować cały naród. Wiedział, że siła tkwi we wspólnocie, nie w jednostce. Przeżycia z młodości dały
ma dojrzałe spojrzenie na rzeczywistość.
Bohater romantyczny odznaczał się powtarzającym się zespołem cech: był samotny, chciał dokonać
wielkich czynów i wierzył, iż sam wszystkiemu podoła, uważał się za jednostkę wybitną, jego los był
tragiczny, stawał przed wyborami bez wyjścia, przeżył nieszczęśliwą miłość, przechodził metamorfozę.
Każda postać wnosiła jednak coś nowego. Uważam, iż najciekawszym bo najbardziej odbiegającym od
schematu był Jacek Soplica - w jego osobie typowe cechy romantycznego bohatera uległy
przewartościowaniu. Nie wierzył w soja wyjątkowość i wybitność, umarł pogodzony ze światem i z samym
sobą. Nie podążał drogą zdrady ani zbrodni. Pragnął przygotować Polaków do otwartej walki o słuszną
sprawę.
Typ bohatera romantycznego wciąż jest obecny w literaturze. Niektórzy pisarze wzorują się na dawnych
mistrzach, inni podejmują z nimi polemikę. Ważne jest, iż epoka romantyzmu nie odeszła w zapomnienie i
jest obecna we współczesnej literaturze.
Slide 22
Romantyzm a historia (i historiozofia)
W epoce romantyzmu historia nabrała niezwykłego przyspieszenia, stając się udziałem szerokich
rzesz. Wiązało się to ze wspomnianymi już wydarzeniami: wojnami napoleońskimi, później z
częstymi zaburzeniami rewolucyjnymi i zrywami narodowowyzwoleńczymi, które trwały w Europie
aż do roku 1848.
W Polsce, o czym już była mowa, doświadczenie historii wiązało się z utraconą niepodległością i
próbami jej odzyskania. Łączono nadzieje z wydarzeniami historii europejskiej – zgodnie z ideą
solidarności ludów – z wojnami napoleońskimi, wojną krymską (między Rosją a Turcją) oraz z
Wiosną Ludów. Podejmowano inicjatywy patriotyczne w kraju: spisek W. Łukasińskiego
(Wolnomularstwo Narodowe, 1819; Narodowe Towarzystwo Patriotyczne, 1821), sprzysiężenie
podchorążych P. Wysockiego i powstanie listopadowe oraz wojna polsko-rosyjska (1830-1831),
powstanie krakowskie (1846), powstanie w Wielkopolsce w okresie Wiosny Ludów, powstanie
styczniowe (1863). Ważna była w epoce także pamięć o rozbiorach Polski i powstaniu
kościuszkowskim, współtworząca tradycję patriotyczną. Romantyzm literacki dokonał apoteozy
spisku i rewolucji.
Na charakter polskiego romantyzmu wpłynęła początkowo sytuacja w Królestwie Polskim. Po
okresie liberalnej polityki car Aleksander I już w latach 20. zaczął naruszać gwarantowane
konstytucją swobody obywatelskie. W latach tych królestwem rządził namiestnik Zajączek,
komisarz cesarski Nowosilcow, naczelny wódz wielki książę Konstanty i główny cenzor
Szaniawski. Doszło wówczas do głośnych procesów organizacji niepodległościowych w Wilnie i w
Warszawie.
Również w samej Rosji zawiązywano spiski przeciw panowaniu cara, spośród których
najważniejszy był tzw. spisek dekabrystów, który poniósł klęskę w wyniku nieudanego powstania
po śmierci Aleksandra I (1825). Bezwzględną politykę wobec opozycji w Polsce prowadził jego
następca car Mikołaj I.
Slide 23
Bohaterami polskiej kultury romantycznej są wybitne postaci historyczne XVIII w.,
tworzące swego rodzaju mityczne wzorce polskości: T. Kościuszko, J. Poniatowski. Do
ich grona dołączyli w romantyzmie: W. Łukasiński, P. Wysocki, A. Zawisza, Sz.
Konarski, E. Dembowski czy K. Levittoux – bohaterowie poświęcający swoje życie dla
ojczyzny.
Romantyzm nie tylko interesował się konkretnymi faktami historycznymi, ale i tworzył
systemy mające wyjaśnić prawidłowości rozwoju dziejów – systemy historiozoficzne
(była już tu mowa o mesjanizmie czy o filozofii Hegla). Romantyczna wizja historii
kształtowała się w związku z religijnymi przekonaniami millenarystycznymi,
oczekiwaniem na wielką przemianę i odnowienie historii (uogólniając, romantyczny
schemat dziejów polega na ich prezentacji jako drogi od raju utraconego po raj
odzyskany). Pogląd taki posiada optymistyczny wymiar w mesjanizmie
Mickiewiczowskim, wiąże się natomiast z katastroficznym odczuciem dziejów w
twórczości Krasińskiego. Romantyczne historiozofie powstawały wobec oświeceniowej
optymistycznej wizji historii, ukazywanej jako harmonijna realizacja postępu, rozwój
wartości humanistycznych, autonomiczny czyn człowieka. Dla romantyków historia
stanowiła proces dialektyczny, na który składają się również epoki upadku i cierpienia, a
także okresy przełomowe (także katastrof). Stawiali oni pytania o wolność i konieczność
w dziejach, ukazując współistnienie w nich czynu człowieka z planem opatrznościowym
(uznawali konieczność wpisania się człowieka w ten plan, co zapewni realizację jego
wolności). Epoka zwracała uwagę na narody (i ludy) jako podmioty historii.
Slide 24