Transcript ROMANTYZM

ROMANTYZM
Periodyzacja romantyzmu
• W Europie trwał od lat
80. XVIII wieku do 40.
XIX wieku.
Caspar David Friedrich Podróżnik po
morzu chmur-1818
Okres burzy i naporu
Sturm und Drang
•
Sturm und Drang (z niemieckiego - "burza i
napór"), preromantyczny nurt literacki w
Niemczech w latach 1767-1785. Nazwa
zapożyczona z tytułu dramatu F.M. Klingera
(1776). Kierunek ten pozostawał w opozycji do
oświeceniowego racjonalizmu i klasycyzmu,
głosząc wyższość nie skrępowanej regułami
wyobraźni, zwrócenie się do źródeł ludowych i
narodowych.
•
Najwybitniejsze dzieła napisali: J.W. Goethe
(Cierpienia młodego Wertera 1774, wydanie
polskie 1822),
F. Schiller (Zbójcy 1781, Intryga i miłość 1784,
wydanie polskie w Dziełach dramatycznych 1844).
•
Sturm und Drang odegrał wielką rolę w
kształtowaniu się romantyzmu (zwłaszcza tzw.
werteryzmu) w Niemczech i in. krajach Europy,
także w Polsce.
Choroba wieku (weltchmertz)
•
•
postawa, związana z romantyzmem,
charakteryzująca się melancholią,
smutkiem, niechęcią do świata,
rozpaczą a niejednokrotnie pragnieniem
popełnienia samobójstwa.
Choroba wieku określała zachowania
młodych ludzi pierwszej połowy XIX
wieku, znalazła także swój wyraz w
literaturze, głównie w powieści J. W.
Goethego Cierpienia młodego Wertera,
której bohater, wyobcowany ze świata,
owładnięty nieszczęśliwą miłością i
niewidzący sensu życia cierpiał na tzw.
ból istnienia (Weltschmerz). W
literaturze polskiej bohaterami,
doświadczającymi "choroby wieku", są
m. in. Gustaw z Dziadów A. Mickiewicza
i tytułowy bohater Kordiana
J.Słowackiego.
Johann Wolfgang von Goethe, ur. 28.VIII 1749 we Frankfurcie nad Menem,
zm. 22.III 1832 w Weimarze, największy pisarz i wybitny myśliciel niemiecki.
Johan Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera
(Die Leiden des jungen Werther, 1774, wyd. pol. 1877)
• Motto utworu Goethego:
Takiej miłości każdy młodzian czeka,
Tak być kochana chce każda dziewczyna;
Czemuż w najświętszym z popędów człowieka
Tkwi tak straszliwego cierpienia przyczyna?
W pierwszym wydaniu powieści zamiast
motta we wstępie była krótka
inskrypcja: Nie idź moim śladem.
Werteryzm – to model postawy bohatera literackiego.
Bohater werteryczny to:
•
•
•
•
•
człowiek o wybujałej wyobraźni oraz nadwrażliwej
uczuciowości;
samotnik, doświadczający silnego zranienia z
reguły na tle miłosnym;
człowiek cierpiący na cierpiący na chorobę wieku
- weltschmerz (rozterki filozoficzne, emocjonalne i
etyczne, nazywane bólem świata;
buntownik przeciwko niesprawiedliwym prawom,
konwencjom, obyczajom i normom moralnym;
zagubiony i zraniony bohater nie umiejący
poradzić sobie ze sobą i odkrywanymi
sprzecznościami, który ostatecznie kończy życie
samobójstwem.
„Cierpienia…” jako powieść epistolarna
•
•
•
„Cierpienia młodego Wertera” są powieścią w formie
listów. Zawiera ona listy pisane wyłącznie przez Wertera
do przyjaciela Wilhelma, jedynie trzy listy pisane są do
Lotty i jeden do Alberta.
Wśród listów znajduje się też fragment pamiętnika
Wertera. Zbiór listów jest ujęty w ramy krótka notą
„wydawcy” na początku utworu, informującą, że zebrał
on w miarę możliwości wszelkie wiadomości o Werterze, i
długą narracją tego samego „wydawcy” opisującą ostatnie
dni bohatera, w którą wplecione są dokumenty w postaci
jego listów i notatek. Również przypisy „wydawcy”
uzupełniają często epicką partię powieści.
Listy są datowane. Księga pierwsza obejmuje listy od 4
maja 1771 roku, do 10 września 1771 roku. Księga druga
– listy od 20 października 1771 roku do 9 grudnia 1772
roku. Oprócz tego w części zatytułowanej „Wydawca do
czytelnika” znajdują się jeszcze listy z 12, 14 i 20 grudnia
1772 oraz list do Lotty pisany przez Wertera w ostatnich
dniach życia. Księga druga zawiera też fragmenty „Pieśni
Osjana”, czytane przez Wertera Lotcie podczas ich
ostatniego spotkania.
Goethe Johann Wolfgang Król Olch
Noc padła na las, las w mroku spał,
Ktoś nocą lasem na koniu gnał.
Tętniło echo wśród olch i brzóz,
Gdy ojciec syna do domu wiózł.
- Cóż tobie, synku, że w las patrzysz tak?
Tam ojcze, on, król olch, daje znak,
Ma płaszcz, koronę i biały tren.
- To mgła, mój synku, albo sen.
"Pójdź chłopcze w las, w ten głuchy las!
Wesoło będzie płynąć czas.
Przedziwne czary roztoczę w krąg,
Złotolitą chustkę dam ci do rąk".
- Czy słyszysz, mój ojcze, ten głos w gęstwinie drzew?
To król mnie wabi, to jego śpiew.
- To wiatr, mój synku, to wiatru głos,
Szeleści olcha i szumi wrzos.
"Gdy wejdziesz, chłopcze w ten głuchy las,
Ujrzysz me córki przy blasku gwiazd.
Moje córki nucąc pląsają na mchu,
A każda z mych córek piękniejsza od snu".
- Czy widzisz, mój ojcze, tam tańczą wśród drzew
Srebrne królewny, czy słyszysz ich śpiew?
- O, synku mój, to księżyc tak lśni,
To księżyc tańczy wśród czarnych pni.
"Pójdź do mnie, mój chłopcze, w głęboki las!
Ach, strzeż się, bo wołam już ostatni raz!"
- Czy widzisz, mój ojcze, król zbliża się tu,
Już w oczach mi ciemno i brak mi tchu. Więc ojciec syna w ramionach swych skrył
I konia ostrogą popędził co sił.
Nie wiedział, że syn skonał mu już
W tym głuchym lesie wśród olch i brzóz.
Przekład swobodny Wisławy Szymborskiej
J.W.Goethe Faust - mit faustyczny
Zasadniczym tematem Fausta jest
nie mające kresu zmaganie się
człowieka-geniusza (wybitnej
jednostki) ze "skończonością",
ludzkimi ograniczeniami.
Ów człowiek zdobywa coraz większą
wiedzę, staje się coraz
mądrzejszy i podczas tego
"wznoszenia się ducha" coraz
silniej odczuwa ludzką
nieudolność.
Stąd niekończąca się huśtawka
nastrojów tytułowego bohatera:
od euforii do przygnębienia.
Nazwa pojęcia pochodzi od imienia
tytułowego bohatera Fausta,
arcydzielnego dramatu Johanna
Wolfganga Goethego.
Bohater faustowski to człowiek, dążący
do pełni poznania, pragnący odkryć
tajemnice istnienia świata i
człowieka, buntujący się przeciwko
wszelkim ograniczeniom stającym na
drodze do odkrycia zagadek
wszechświata.
Bohater faustowski, by spełnić swoje
ambicje poznawcze, jest gotowy
nawet na zawarcie paktu ze złem i
jego reprezentantami.
W literaturze polskiej motywy
faustowskie pojawiają się np. w
Dziadach cz. III.
Faustyzm
Fazy polskiego romantyzmu
• Faza wczesnego romantyzmu przypada na lata
1822-1830. Jest to czas kształtowania się
nowego, romantycznego światopoglądu;
• Faza szczytowa romantyzmu przypada na lata
1830-1849 (Wielka Emigracja);
• Faza schyłkowa romantyzmu przypada na lata
1849-1863.
Walka klasyków z romantykami
•
•
•
dotyczący literatury i estetyki spór pomiędzy klasykami (J. Śniadecki, K. Koźmian,
F. S. Dmochowski) a przedstawicielami preromantyzmu (K. Brodziński) i
romantyzmu (M. Mochnacki, A. Mickiewicz), toczący się głównie na łamach prasy
w latach 1818-1830.
W swoim programowych tekście O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu
poezji polskiej K. Brodziński odrzucił zasady sztuki opartej na regułach klasycznych,
przeciwstawiając jej literaturę oryginalną, odwołującą się do uczucia i wyrosłą z
romantycznego ducha narodu. Odpowiedzią na tekst Brodzińskiego była
wypowiedź J. Śniadeckiego. Pretekstem do dalszej polemiki stało się ogłoszenie
romantycznych utworów A. Mickiewicza.
Klasycy zarzucili poezji romantycznej niezrozumiałość, prostactwo językowe,
łamanie wszelkich zasad estetycznych. Kolejny etap sporu został zainicjowany
publicystycznymi wypowiedziami M. Mochnackiego. Walka klasyków z
romantykami doprowadziła do ustalenia ideowych założeń romantyzmu i
zapoznała literackich odbiorców z procesem formowania się nowego nurtu w
sztuce.
Adam Mickiewicz
ur. 24 grudnia 1798 r. w Zaosiu, zm. 26 listopada 1855 r. w Stambule
Polały się łzy me czyste, rzęsiste,
Na me dzieciństwo sielskie, anielskie,
Na moją młodość górną i durną,
Na mój wiek męski, wiek klęski;
Polały się łzy me czyste, rzęsiste.
[1839-1840]
Adam Mickiewicz Romantyczność
Methinks, I see... Where?
- In my mind's eyes.
Shakespeare
Zdaje mi się, że widzę... gdzie?
Przed oczyma duszy mojej.
Słuchaj, dzieweczko!
Ona nie słucha –
To dzień biały! to miasteczko!
Przy tobie nie ma żywego ducha.
Co tam wkoło siebie chwytasz?
Kogo wołasz, z kim się witasz?
Ona nie słucha. –
To jak martwa opoka
Nie zwróci w stronę oka,
To strzela wkoło oczyma,
To się łzami zaleje;
Coś niby chwyta, coś niby trzyma;
Rozpłacze się i zaśmieje.
„Tyżeś to w nocy? to ty, Jasieńku!
Ach! i po śmierci kocha! […]
Tak się dziewczyna z kochankiem pieści,
Bieży za nim, krzyczy, pada;
Na ten upadek, na głos boleści
Skupia się ludzi gromada.
"Mówcie pacierze! - krzyczy prostota –
Tu jego dusza być musi.
Jasio być musi przy swej Karusi,
On ją kochał za żywota!"
"Słuchaj, dzieweczko!" - krzyknie śród zgiełku
Starzec, i na lud zawoła:
"Ufajcie memu oku i szkiełku,
Nic tu nie widzę dokoła.
Duchy karczemnej tworem gawiedzi,
W głupstwa wywarzone kuźni.
Dziewczyna duby smalone bredzi,
A gmin rozumowi bluźni".
"Dziewczyna czuje, - odpowiadam skromnie –
A gawiedź wierzy głęboko;
Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko.
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce.
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!”
Ballada romantyczna
• Ballada romantyczna to jeden z gatunków literackich.
• Czerpie tematy z kultury ludowej.
• Ballady ukazują świat rzeczywisty z elementami fantastycznymi i
zagadkową fabułą.
• Cechą jest także synkretyzm rodzajowy.
• Ballada romantyczna wykazuje pewne związki z sielanką, poprzez typowe
dla tego gatunku rekwizyty, scenerię oraz temat, jednak w
przeciwieństwie do niej, ballada zawiera element grozy. Związek ten jest
uzasadniony, romantyzm we wczesnej fazie rozwoju nawiązywał do
sentymentalnej koncepcji świata.
Ludowość
Ludowość w literaturze, program estetyczny głoszący potrzebę
nawiązania w kulturze do literatury ludowej, źródło
narodowej odrębności; w szerokim rozumieniu ludowość ma
charakter słowiański, pogański, rodzimy, swojski.
Romantycy nadali ludowości rangę ogólnonarodowej kultury:
przyjęli w utworach ludową koncepcję świata opartego na
“wiedzy tajemnej”, zapewniającą żywą łączność człowieka z
naturą, światem ducha, siłami nadprzyrodzonymi, na
ludowym rozumieniu świata: wiarę, “czucie”, zaklęcia
przeciwstawiając “martwemu” racjonalistycznemu
pojmowaniu świata, poezję oparli na motywach ludowych,
tworząc ją wg zasad poetyki folkloru w opozycji do poezji
dworskiej, “uczonej”.
Synkretyzm
Synkretyzm w literaturze (greckie synkre-tismós = tożsamość),
proces i rezultat zmian systemowych; zjawisko harmonijnego
współistnienia, przenikania i wzajemnego oddziaływania na
siebie rodzajów i gatunków literackich, kategorii
estetycznych, funkcji języka, symboliki, idei, rytuałów, filozofii
życia, tworzące nową jakość artystyczną dzieła literackiego,
typowe zwłaszcza dla tradycji romantycznej: liryczność,
epickość i dramatyczność stały się wówczas jednolitą
strukturalną całością.
Np. w Balladach i romansach A. Mickiewicza, w poemacie W Szwajcarii J.
Słowackiego, dygresje liryczne w Beniowskim J. Słowackiego i w Panu Tadeuszu A.
Mickiewicza. Z. Krasińskiego Nie-Boską komedię poprzedza proza rytmiczna
każdej z 4 części dramatu.
Ktokolwiek będzisz w nowogródzkiej stronie,
Do Płużyn ciemnego boru
Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,
Byś się przypatrzył jezioru.
Świteź tam jasne rozprzestrzenia łona,
W wielkiego ksztalcie obwodu,
Gęstą po bokach puszczą oczerniona,
A gładka jak szyba lodu.
ŚWITEŹ. BALLADA
Do Michała Wereszczaki
Pan na Płużynach, którego pradziady
Były Świtezi dziedzice,
Z dawna przemyślał i zasięgał rady,
Jak te zbadać tajemnice. […]
„Jeśli nie możem ujść nieprzyjaciela,
O śmierć błagamy u ciebie,
Niechaj nas lepiej twój piorun wystrzela
Lub żywych ziemia pogrzebie.„
Wtem jakaś białość nagle mię otoczy,
Dzień zda się spędzać noc ciemna,
Spuszczam ku ziemi przerażone oczy,
Już ziemi nie ma pode mną.
Takeśmy uszły zhańbienia i rzezi;
Widzisz to ziele dokoła,
To są małżonki i córki Świtezi,
Które Bóg przemienił w zioła. […]
Józef Chełmoński "Zachód słońca.
Jezioro Świteź", 1898
Zbrodnia to niesłychana,
Pani zabija pana;
Zabiwszy grzebie w gaju,
Na łączce przy ruczaju,
Grób liliją zasiewa,
Zasiewając tak śpiewa:
"Rośnij kwiecie wysoko,
Jak pan leży głęboko;
Jak pan leży głęboko,
Tak ty rośnij wysoko."
Potem cała skrwawiona,
Męża zbójczyni żona,
Bieży przez łąki, przez knieje,
I górą, i dołem, i górą;
Zmrok pada, wietrzyk wieje;
Ciemno, wietrzno, ponuro.
Wrona gdzieniegdzie kracze
I puchają puchacze.[…]
"Córko, - rzecze jej stary Nie masz zbrodni bez kary.
Lecz jeśli szczera skrucha,
Zbrodniarzów Pan Bóg słucha.
Znam ja tajnie wyroku,
Miłą ci rzecz obwieszczę;
Choć mąż zginął od roku,
Ja go wskrzeszę dziś jeszcze.„
- "Co, co? jak, jak? mój ojcze!
Nie czas już, ach, nie czas!
To żelazo zabojcze
Na wieki dzieli nas!
Ach, znam, żem warta kary,
I zniosę wszelkie kary,
Byle się pozbyć mary. […]
Wstrzęsła się cerkwi posada,
Z zrębu wysuwa się zrąb,
Sklep trzeszczy, głąb zapada,
Cerkiew zapada w głąb.
Ziemia ją z wierzchu kryje,
Na niej rosną lilije,
A rosną tak wysoko,
Jak pan leżał głęboko.
Lilie. BALLADA
(z pieśni gminnej)
Gotycyzm
Gotycyzm, kierunek w literaturze
preromantycznej, zapoczątkowany
przez angielską powieść gotycką i
powieść grozy z 2. połowy XVIII w.
Nazwa “gothic tale” wywodzi się od
podtytułu powieści H. Walpole'a
Zamek Otranto.
Gotycyzm posługuje się chętnie:
• tajemniczością,
• krwawymi intrygami,
• fatalnymi tajemnicami,
• złowróżbnymi przepowiedniami,
• klątwami rodowymi oraz
• sadystycznymi osobnikami,
gnębiącymi szlachetnych bohaterów i
kochanków - nierzadko psychopatami
cierpiącymi na rozdwojenie jaźni.
Sonety krymskie to cykl 18 utworów wydanych
w 1826 roku w Moskwie, w tomie pod tytułem
Sonety. Stanowią one owoc podróży
Mickiewicza na Krym w roku 1825.
STEPY AKERMAŃSKIE
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu,
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi,
Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,
Omijam koralowe ostrowy burzanu.
Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu;
Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi;
Tam z dala błyszczy obłok - tam jutrzenka wschodzi;
To błyszczy Dniestr, to weszła lampa Akermanu.
Stójmy! - jak cicho! - słyszę ciągnące żurawie,
Których by nie dościgły źrenice sokoła;
Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie,
Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła.
W takiej ciszy - tak ucho natężam ciekawie,
Że słyszałbym głos z Litwy. - Jedźmy, nikt nie woła.
Typ liryki Wiersz jest przykładem liryki
bezpośredniej, w której podmiot liryczny wyraża
swoje odczucia, marzenia, pragnienia, ale również
tęsknoty w pierwszej osobie liczby pojedynczej:
wpłynąłem, omijam, patrzę.
Podmiot liryczny i jego kreacja Podmiotem
lirycznym jest pielgrzym, wędrowiec, tułacz. Jest on
jednocześnie głównym bohaterem lirycznym tekstu.
Znajduje się, jak sam tytuł wskazuje, na stepie,
otwartej przestrzeni, która romantykom kojarzyła się
ze swobodą i wolnością. Prawdopodobnie bohater
ten nie jest sam. Wskazuje na to użyty w trzeciej
strofie wykrzyknik: Stójmy!
Sytuacja liryczna – bohater znajduje się na stepie. Trudno określić, kto mu
towarzyszy, jaka to pora roku, a nawet dnia. Z jednej strony podmiot
mówi:
Już mrok zapada,
a zaraz potem pyta:
tam jutrzenka wschodzi?
Biorąc jednak pod uwagę romantyczne widzenie świata, frenetyczność,
tajemniczość, można chyba założyć, że wszystko dzieje się w nocy lub
wieczorem. Taka pora sprzyja kontemplacji, mistycyzmowi, refleksji,
nostalgii.
Obraz pielgrzyma i tęsknota za ojczyzną – ów pielgrzym nie jest sam, ale z
całą pewnością jest samotny. Cechuje go typowa dla romantyków
tęsknota i pewien smutek. Wędrówka po stepie ukraińskim jest okazją do
kontemplacji przyrody, chwilą refleksji, zadumy. To człowiek znajdujący
się w dość trudnym momencie życia. Wskazują na to słowa ostatniej
strofy:
Że słyszałbym głos z Litwy. – Jedźmy, nikt nie woła.
Mamy więc do czynienia z nostalgią romantyczną, ponieważ dramaturgia
wypowiadanych tu słów wskazuje, iż bohater nie tylko tęskni za ojczyzną,
ale ma również pełną świadomość, że do niej nie powróci. Jest to też
bohater poszukujący nadziei:
Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi.
Wyobraźnia akwatyczna – należy zwrócić szczególną uwagę na obrazowanie.
Mickiewicz łączy tu elementy pejzażu stepu z elementami „wodnymi”,
czyli akwatycznymi. Prawdopodobnie jest to efektem kojarzenia
falujących krzewów, krzaków, traw stepowych z oceanem:
fal łąk szumiących,
kwiatów powodzi,
Wóz nurza się w zieloność.
Warto także podkreślić, iż mamy tu bardzo wysoki stopień metaforyzacji tekstu,
co niewątpliwie stanowi odzwierciedlenie wyobraźni romantycznej.
Romantyczna przyroda – ta odgrywa w romantyzmie szczególną rolę.
Podmiot liryczny widzi zielone, szumiące krzaki i krzewy, kwiaty,
odlatujące żurawie, motyla, który kołysze się w trawie, węża, ślizgającego
się po ziemi. Pejzaż romantyczny dopełniają gwiazdy, błyszczące obłoki,
mieniący się Dniestr, księżyc.
DROGA NAD PRZEPAŚCIA W CZUFUT-KALE
MIRZA I PIELGRZYM
Mirza
Zmów pacierz, opuść wodze, odwróć na bok lica,
Tu jeździec końskim nogom swój rozum powierza;
Dzielny koń! patrz, jak staje, głąb okiem rozmierza,
Uklęka, brzeg wiszaru kopytem pochwyca,
I zawisnął - Tam nie patrz, tam spadła źrenica,
Jak w studni Al-Kairu, o dno nie uderza.
I ręką tam nie wskazuj - nie masz u rąk pierza;
I myśli tam nie puszczaj, bo myśl jak kotwica,
Z łodzi drobnej ciśniona w nieźmierność głębiny,
Piorunem spadnie, morza do dna nie przewierci,
I łódź z sobą przechyli w otchłanie chaosu.
Pielgrzym
Mirzo, a ja spojrzałem! Przez świata szczeliny
Tam widziałem - com widział, opowiem - po śmierci,
Bo w żyjących języku nie ma na to głosu.
Typ liryki Utwór Mickiewicza jest przykładem dialogu lirycznego prowadzonego między
Mirzą a Pielgrzymem.
Podmiot liryczny i jego kreacja Trzy pierwsze strofy o charakterze opisowym są
monologiem Mirzy, ostatnia strofa, refleksyjna, to słowa Pielgrzyma.
Sytuacja liryczna – Mirza jest najprawdopodobniej przewodnikiem Pielgrzyma, który w
otoczeniu natury krymskiej jest obcy, inny. Mirza jednakże jest nie tylko
przewodnikiem w podróży w czasie i przestrzeni, ale również jawi się jako
mędrzec, pokazujący tajemnice natury, uświadamiający mu siłę i potęgę
przyrody. Jak sam tytuł wskazuje, znajdują się na drodze prowadzącej do
miasteczka Czufut-Kale. Przypis autora mówi, że miasto to jest dość specyficzne
– usytuowane w górach, prowadzi do niego niebezpieczna, wąska ścieżka
wisząca nad przepaścią. Mirza zwraca uwagę na to, iż człowiek powinien poddać
się instynktowi konia, by móc przebyć tę drogę. Przepaść bowiem nęci człowieka,
kusi, wabi swym niebezpieczeństwem. Sama myśl o niej jest jak kotwica, ściąga
człowieka na samo dno, powodując śmierć. W ten sposób Mirza stara się
uzmysłowić człowiekowi wychowanemu w innej kulturze i cywilizacji, że należy
mieć respekt przed siłami natury. Pielgrzym jednak jest typowym romantycznym
buntownikiem i mimo ostrzeżeń spogląda w dół. Doświadczenie to ma na zawsze
zmienić jego świadomość, to odkrycie pewnej tajemnicy, która powinna być
człowiekowi niedostępna. Zresztą sam przyznaje, że owo doświadczenie nie jest
wyrażalne w żadnym z ludzkich języków. Trudno zrozumieć, co zobaczył
Pielgrzym „przez szczelinę świata”. Warto jednak zwrócić uwagę, że znów mamy
tu do czynienia z kierunkiem wertykalnym. Dno, dół, przepaść kojarzone są w
literaturze z siłami zła, mroku i ciemności.
Orientalizm – Droga nad przepaścią w Czufut-Kale to kolejny sonet, w którym
widoczna jest fascynacja kulturą orientalną. Sama postać Mirzy, który pojawia się
w kilku tekstach Mickiewicza, jest tego dowodem. To człowiek, który zna ten
świat, jest wychowany w tej kulturze, zna jej prawa.
Romantyczna przyroda – ogrom gór, ich potęga i niebezpieczeństwo, jakie niosą
wyprawy górskie skontrastowane zostało tu z przepaścią, która również stanowi
dla człowieka zagrożenie. Jednocześnie Mickiewicz pokazuje różnorodność
krajobrazu krymskiego, zaskoczenie, jakie wywołuje w człowieku kultury
europejskiej. Wszystko to oczywiście wpisuje się w typową dla romantyzmu
poetykę tajemnicy, grozy, frenezji, niebezpieczeństwa, irracjonalności.
Interpretacje znajdziecie tu:
•
•
•
•
Burza
Pielgrzym
Ajudah
Bakczysaraj
• http://www.polskina5.pl/burza_sonety_ada
m_mickiewicz
• http://www.polskina5.pl/pielgrzym_sonety_
adam_mickiewicz
• http://mickiewicz.klp.pl/a-7911.html
• http://mickiewicz.klp.pl/a-7906.html
Sonet
AJUDAH
Lubię poglądać wsparty na Judahu skale,
Jak spienione bałwany to w czarne szeregi
Ścisnąwszy się buchają, to jak srebrne śniegi
W milijonowych tęczach kołują wspaniale.
Trącą się o mieliznę, rozbiją na fale,
Jak wojsko wielorybów zalegając brzegi,
Zdobędą ląd w tryumfie i, na powrót zbiegi,
Miecą za sobą muszle, perły i korale.
Podobnie na twe serce, o poeto młody!
Namiętność często groźne wzburza niepogody;
Lecz gdy podniesiesz bardon, ona bez twej szkody
Ucieka w zapomnienia pogrążyć się toni
I nieśmiertelne pieśni za sobą uroni,
Z których wieki uplotą ozdobę twych skroni.
Sonet to utwór liryczny składający się z czternastu wersów
zgrupowanych w dwóch strofach czterowersowych
(kwadryna, tetrastych) i w dwóch trzywersowych (tercyna,
tercet). Dwie pierwsze strofy mają zazwyczaj charakter
opisowy, a dwie ostatnie refleksyjny lub refleksyjno –
filozoficzny. Gatunek ten rozwinął się we Włoszech w XIII
wieku, a uprawiali go m. in. Dante i Petrarka.
Sonet włoski składa się z dwóch strof czterowersowych o
okalającym układzie rymów: abba; abba i dwóch
trójwersów o rymach: cdc; cdc lub cde cde. Na gruncie
francuskim sonet uległ modyfikacji i miejsce strof
trójwersowych zajął czterowers i dystych (strofa
dwuwersowa) o układzie rymów: abba; abba; cdcd i w
dystychu: ee.
Pierwsze sonety w poezji polskiej miały wzorzec głównie
francuski (Kochanowski, Szarzyński). Forma włoska
przyjęła się ostatecznie w XVII wieku i taki sonet uprawiał
Jan Andrzej Morsztyn, jeden z czołowych przedstawicieli
baroku. Później, na jakiś czas sonet zanika, a jego rozkwit
nastąpił w okresie romantyzmu. Uprawiano go we
wszystkich następnych epokach, aż po dzień dzisiejszy,
chociaż jest uznawany za jedną z trudniejszych form
wiersza.
Dziady (części: II,IV)
W roku 1823 ukazał się drugi tomik Poezji Adama Mickiewicza, w którym
znalazła się II i IV część Dziadów. Ze względu na to, że tom drugi Poezji
ukazał się w Wilnie, a powstawał również w Kownie, obie części Dziadów
nazywa się wileńsko – kowieńskimi (w odróżnieniu od III części, Dziadów
drezdeńskich).
Inspiracją do powstania II części Dziadów była twórczość ludowa, jej
tajemniczość i fantastyka tkwiąca w folklorze. Mickiewicz odwołał się
także do wierzeń religijnych. Utwór zrodził się na podstawie wyobraźni i
wiary poety w istnienie innej, niż tylko ziemska, rzeczywistości. Inspiracją
bezpośrednią do napisania dramatu było obchodzenie w Prusach, na
Litwie i w Kurlandii (dzisiejsza Łotwa) obrzędu mającego swój rodowód
jeszcze w czasach pogańskich, kontynuowanego przez prosty lud.
Wyobraźnia poety przetworzyła ten stary zwyczaj w formę dramatu o
realistyczno-fantastycznej treści, który miał wniknąć w niezbadane
pokłady życia duchowego człowieka i spróbować odsłonić prawdę o
przyczynach jego wewnętrznych niepokojów.
IV część Dziadów
Akcja tej części dzieje się w dzień zaduszny, wieczorem –
pomiędzy 21 a północą. Jest to ten sam dzień, w którym autor
umiejscowił akcję II części dramatu. Nie wiemy jednak, czy
Mickiewiczowi chodziło o ten sam rok.
Akcja toczy się zaś w domu grekokatolickiego księdza,
dawnego nauczyciela bohatera.
Trzy godziny: rozpaczy, miłości i przestrogi.
Szczegóły: http://dziady.klp.pl/ser-67.html
Dziady drezdeńskie
Ostatnia, III już cześć Dziadów, powstała 10 lat później
niż dwie pozostałe, tj. w 1832 roku. Są to tzw.
Dziady drezdeńskie.
W założeniu miał to być utwór rehabilitujący pisarza za
to, iż nie brał on udziału w walkach powstańczych
(powstanie listopadowe).
Ponadto Mickiewicz korzystał z wydarzeń, które wiązały
się z procesem filomatów, jaki toczył się w latach
1823 – 1824. Sam został wtedy oskarżony i uznany
za spiskowca.
Można powiedzieć, iż Dziady są literacką metaforą
powstania, ukazującą atmosferę tamtych dni i
działań. Źródłem natchnienia było bowiem dla
poety z pewnością wydarzenie powstania
listopadowego i poczucie odpowiedzialności za
Polskę.
Główne wątki w III części Dziadów
- Wątek patriotyczny – martyrologia Polaków, prześladowania
przez zaborców, opór i walka o wolność;
- Mesjanizm narodowy – wątek ten da się zamknąć w haśle:
„Polska Chrystusem narodów”;
- Wątek buntu bohatera przeciw Bogu – zawarty w Wielkiej
Improwizacji, Konrad stał się w niej reprezentantem
mesjanizmu indywidualnego – oraz prometeizmu;
- Wątek oceny polskiego społeczeństwa – zawiera porównanie
Polaków do „lawy”;
- Wątek oceny społeczeństwa rosyjskiego – zawarta w kilku
scenach, m.in. scenie snu Senatora oraz w Ustępie.
Szczegóły: http://dziady.klp.pl/ser-68.html
Teodycea
• koncepcja teologiczna powstała w ramach teizmu, usiłująca wytłumaczyć,
dlaczego w świecie stworzonym przez doskonałego i dobrego Boga istnieje
zło.
• Do najbardziej znanych należy teodycea świętego Augustyna, zgodnie z
którą zło ma przyczynę w wolnej woli człowieka, oraz teodycea G.W.
Leibniza, uzasadniającego, że mimo iż ten świat nie jest doskonały, jest
jednak najlepszy z wszystkich możliwych.
dramat romantyczny
to dramat odrzucający klasyczne wzorce tworzenia, nawiązujący
do form dramatu średniowiecznego i teatru szekspirowskiego
oraz do opery i melodramatu.
Za twórców gatunku uznaje się Victora Hugo (Hernani), Alfreda
de Musseta (Lorenzaccio), Adama Mickiewicza (Dziady) i
Zygmunta Krasińskiego (Nie-Boska komedia).
Dramat romantyczny swobodnie łączy elementy dramatyczne z
epickimi i poetyckimi, realizm z fantastyką, monumentalne
sceny zbiorowe z fragmentami lirycznymi, tragizm z
komizmem, wzniosłość z groteską.
Liczne utwory z założenia są niesceniczne.
Makiawelizm (wallenrodyzm) zespół działań
politycznych i społecznych opierający się
na podstępie, surowości, przebiegłości i
oszustwie. Synonim bezwzględnego
postępowania w myśl hasła “cel uświęca
środki”.
Mesjanizm, kierunek w wielu
religiach świata, głównie w
judaizmie, a także nurt w polskiej
filozofii romantycznej i literaturze,
związany z oczekiwaniem na zbawcę
Mesjasza. Wiara w męczeńską
śmierć, spełniającą funkcję
odkupieńczą, i zmartwychwstanie.
Prometeizm, pogląd filozoficzno-etyczny
nawiązujący do mitu postaci Prometeusza.
Głosił moralny ideał postępowania,
którego celem powinno być dobro grupy
społecznej, narodu czy też ludzkości,
gotowość do walki o prawa ogółu,
wolność itp., choćby przyszło taką
postawę okupić największym cierpieniem.
Winkelriedyzm, termin pochodzi od nazwiska
Arnolda Winkelrieda ze Stans, szwajcarskiego
bohatera walki o niepodległość (w bitwie pod
Sempach, 1386), który z okrzykiem “Droga dla
Wolności!” skierował w swoją pierś nieprzyjacielskie
kopie, tworząc w ten sposób wyłom w szeregach
wroga, co dało zwycięstwo Szwajcarom, czyn ten
inspirował pisarzy szwajcarskich i europejskich
różnych epok, m.in. J. Słowackiego w Kordianie
(1828): idea Polski – Winkelrieda narodów w
wygłoszonym na szczycie Mont Blanc monologu
przez tytułowego bohatera dramatu.
Poezja tyrtejska
Nurt poezji patriotycznej, żywotny w polskim
romantyzmie nazwany tak od Tyrteusza
(Tyrtajosa), greckiego poety (VII w. p.n.e.),
autora elegii wzywających Spartan w
czasie II wojny messeńskiej do
nieustępliwej walki w obronie zagrożonej
ojczyzny, ze słynnym dystychem:
“Rzecz to piękna zaprawdę, gdy krocząc w
pierwszym szeregu / Ginie człowiek
odważny, walcząc w obronie ojczyzny… /
Walczmy mężnie w obronie naszej ziemi i
dzieci, choć byśmy zginąć musieli…”
Legenda uczyniła z Tyrteusza symbol patrioty
bojowego, prowadzącego naród do walki,
kultywującego cnoty wojenne,
niepodległość ojczyzny stawiającego na
najwyższym miejscu w hierarchii wartości.
Najpełniejszym przejawem tyrteizmu
w romantyzmie jest
Mickiewiczowski Konrad
Wallenrod (1828), głoszący
potęgę poezji i jej moc
oddziaływania na życie (bez
Halbana-poety nie byłoby czynu
Wallenroda).
Z.Krasiński Nie-Boska komedia
• powstała prawdopodobnie w 1833 roku
(Krasiński miał wtedy 21 lat), a wydana została
anonimowo w Paryżu w drukarni Pinarda
w1835 roku.
• Początkowy tytuł brzmiał „Mąż”. Zygmunt
Krasiński zmienił go jednak, nawiązując
jednocześnie do „Boskiej Komedii” Dantego.
Tytuł „Nie-Boskiej komedii” interpretowany na
wiele sposobów. Jednym z nich jest założenie,
że poeta chciał pokazać działania ludzi jako
nieboski czynnik dziejów, ewentualnie
zasugerować, że wydarzenia przedstawione w
utworze toczą się przeciwko Bogu, wbrew jego
woli.
• Szczegóły: http://nie-boska-komedia.klp.pl/ser199.html
•
rewolucjonizm
• (p.łc. revolutio, onis
‘przewrót, obrót’) polit.
dążenie do gwałtownych,
zasadniczych zmian
systemu politycznego,
rządów lub panującego
ustroju; rewolucyjność.
Lucyferyzm
- wiara w Lucyfera jako prawdziwego boga, który ma
posiadać zdolność pokonania Boga chrześcijan.
Jest to jedyna spośród sekt satanicznych, gdzie
jest mowa o Bogu jako Bycie osobowym.
Pozostałe kulty w różnym stopniu skłaniają się
ku ateizmowi, a swój bunt odnoszą nie tyle do
Stwórcy, co do Dekalogu, zasad moralnych i
religii chrześcijańskiej. Lucyferianizm jest
najstarszą z odmian satanizmu, ma swoje
korzenie w średniowiecznych nurtach
antychrześcijańskich. Jego członkowie organizują
czarne msze i inne obrzędy, będące karykaturą
katolickich praktyk religijnych. W czasie takich
"antynabożeństw" profanuje się świętości
(skradzione Hostie, przedmioty liturgiczne),
podpisywane są cyrografy, dochodzi do
rytualnych gwałtów i składania ofiar ze zwierząt,
a nawet z ludzi. Ten odłam satanizmu ma
charakter hermetyczny, istnieje określona
hierarchia, a kandydaci są weryfikowani w
długotrwałym procesie wtajemniczania.
Metafizyka
• (ś.łc. Metaphysica z gr. Ta metá physiká ‘te, które następują po
przyrodniczych’ – tytuł prac Arystotelesa nadany przez
Andronikosa z Rodos, który je skatalogował).
• 1. filoz. dział filozofii, który początkowo zajmował się teorią
bytu (ontologią), materii pierwotnej, później również nauką o
Bogu, duszy, wyjaśnianiem zjawisk wykraczających poza
możliwość poznania za pomocą zmysłów,
pozadoświadczalnych, próbą dotarcia do istoty bytu.
• 2. pot. prowadzenie wywodów niejasnych, mętnych,
pseudonaukowych, oderwanych od zagadnień rzeczywistych.
Juliusz Słowacki (1809-1849),
polski poeta, dramatopisarz.
Juliusz Słowacki Kordian
Praca Słowackiego nad Kordianem,
pisanym w Genewie, trwała od lata
do listopada 1833 roku.
Dramat został wydany po raz pierwszy w
1834 r. w Paryżu, a jego prapremiera
odbyła się dopiero w 1899 roku w
Krakowie.
Utwór powstał w czasie ostrego sporu
Słowackiego z Mickiewiczem.
Szczegóły: http://kordian.klp.pl/ser78.html
Testament mój - Juliusz Słowacki
http://slowacki.klp.pl/a-5814.html
Żyłem z wami, cierpiałem i płakałem z wami,
Nigdy mi, kto szlachetny, nie był obojętny,
Dziś was rzucam i dalej idę w cień - z duchami A jak gdyby tu szczęście było - idę smętny.
Nie zostawiłem tutaj żadnego dziedzica
Ani dla mojej lutni - ani dla imienia; Imię moje tak przeszło jako błyskawica
I będzie jak dźwięk pusty trwać przez pokolenia.
Lecz wy, coście mnie znali, w podaniach przekażcie,
Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode;
A póki okręt walczył - siedziałem na maszcie,
A gdy tonął - z okrętem poszedłem pod wodę [...]
Lecz zaklinam - niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec;
A kiedy trzeba - na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!...
Co do mnie - ja zostawiam maleńką tu drużbę
Tych, co mogli pokochać serce moje dumne;
Znać, że srogą spełniłem, twardą bożą służbę
I zgodziłem się mieć tu - niepłakaną trumnę.
Kto drugi tak bez świata oklasków się zgodzi
Iść... taką obojętność, jak ja, mieć dla świata?
Być sternikiem duchami napełnionej łodzi,
I tak cicho odlecieć - jak duch, gdy odlata?
Jednak zostanie po mnie ta siła fatalna,
Co mnie żywemu na nic... tylko czoło zdobi;
Lecz po śmierci was będzie gniotła niewidzialna,
Aż was, zjadacze chleba - w aniołów przerobi.
Poetycki testament zawiera:
stosunek poety do przyjaciół i narodu;
Prośby poety;
Nakazy dla narodu;
Podkreślenie spełnienia przez poetę patriotycznego
obowiązku wobec ojczyzny;
Nastrój smutku i osamotnienia poety;
Określenie roli swojej poezji w życiu narodu w
przyszłości.
Grób Agamemnona
•
•
Utwór powstał w 1839r. jako fragment pieśni
VIII „Podróży do Ziemi Świętej z Neapolu”
Inspiracją do jego napisania stał się pobyt
Juliusza Słowackiego w budowli, którą wówczas
uważano za grobowiec króla Agamemnona
(króla Argos i Myken, naczelnego wodza wojsk
greckich pod Troją), a która po późniejszych
badaniach okazała się być skarbcem Arteusza.
Wiersz wyraźnie dzieli się na dwie części. Część
pierwsza ma charakter luźnych refleksji,
dotyczących własnej poezji, które poeta snuje w
trakcie zwiedzania grobu Agamemnona.
Niech fantastycznie lutnia nastrojona
Wtóruje myśli posępnej i ciemnej,
Bom oto wstąpił w grób Agamemnona
I siedzę cichy w kopule podziemnej...
•
Druga część to bolesny rozrachunek z własnym
narodem, któremu poeta pragnie uświadomić
zarówno przyczyny klęski powstania
listopadowego, jak i utraty niepodległości.
Słowacki w poetyckiej wizji ukazuje siebie
mknącego na koniu przez Grecję. Żaden Polak
nie ma prawa zatrzymać się pod Termopilami,
gdzie Grecy bohatersko walcząc z Persami zginęli
(wszyscy), nikt nie oddał się do niewoli, a czyn
ich na zawsze pozostał symbolem patriotyzmu i
poświęcenia dla ojczyzny. Niestety, Polacy nie
wykazali się taką odwagą i gotowością
poświęcenia życia dla ojczyzny.
O! Polsko! póki ty duszę anielską
Będziesz więziła w czerepie rubasznym,
Poty kat będzie rąbał twoje cielsko,
Poty nie będzie twój miecz zemsty strasznym,
Poty mieć będziesz hyjenę na sobie,
I grób - i oczy otworzone w grobie.
Zrzuć do ostatka te płachty ohydne,
Tę - Dejaniry palącą koszulę:
A wstań jak wielkie posągi bezwstydne,
Naga - w styksowym wykąpana mule,
Nowa - nagością żelazną bezczelna Nie zawstydzona niczém - nieśmiertelna.
Hymn
•
Wiersz ten powstał w czasie podróży
morskiej poety do Aleksandrii w roku
1836. Słowacki był emigrantem, skazanym
na życie z dala od ojczyzny. W czasie
swoich podróży odwiedził m.in. Włochy,
Grecję, Egipt, Palestynę. Jednak w ich
trakcie wzrastało w nim poczucie
oddalenia od kraju rodzinnego, poczucie
samotności i opuszczenia. Utwór ten
ukazuje obraz poety - tułacza oraz poety pielgrzyma.
Gatunek literacki
Tytuł liryku Słowackiego wskazuje na gatunek, jakim jest
hymn. Tak sklasyfikowane dzieło powinno mieć
uroczysty ton i być napisane tzw. stylem wysokim.
Omawiany wiersz charakteryzuje się współwystępowaniem
dwóch stylów (tzw. prosty w odniesieniu do stanu uczuć
podmiotu – por. epitety, tzw. wzniosły w opisie dzieła
Stwórcy – por. peryfrazy). J
est napisany w tonie osobistego wyznania. Hymn, powinien
być modlitwą pewnej zbiorowości. W omawianym
tekście mamy do czynienia z prywatnym wezwaniem
jednego człowieka do Boga (romantyczny kult jednostki).
Zgodnie z konwencją gatunku, tekst powinien być wyrazem
czci dla Stwórcy (hymn in. pieśń pochwalna, por.
regularną budowę tekstu i apostrofy użyte w funkcji
refrenu).Wprawdzie tekst eksponuje uczucia podmiotu,
jednak możemy, na podstawie ostatniej strofy, wysnuć
wniosek, że świadomość kruchości życia człowieka, w
kontekście wieczności dzieł Boga, stanowi swoisty akt
uznania i podziwu dla potężnego Stwórcy.
Tekst Słowackiego jest zatem stylizowany na hymn, choć
modyfikuje (zgodnie z konwencją romantyzmu)
wyznaczniki tego gatunku. Ponieważ na pierwszy plan
utworu wysuwa się postać podmiotu i jego
wewnętrzny świat przeżyć (a nie religijne uwielbienie
dla Stwórcy), zatem możemy wskazać na elegijny ton
dzieła.
A.Mickiewicz Pan Tadeusz
http://pan-tadeusz.klp.pl/
Pan Tadeusz jest epopeją.
Gatunek ten wywodzi się ze starożytności. Epos homerycki charakteryzował się:
• dużymi rozmiarami,
• wielowątkowością,
• był napisany wierszem,
• prezentował losy wybitnej jednostki na tle ważnych, przełomowych dziejów.
• występował bohater zbiorowy,
• wszechwiedzący narrator ujawniał się w inwokacji oraz w częstych
bezpośrednich wypowiedziach kierowanych do odbiorców,
• dominujący, obok opowiadania, opis był bardzo realistyczny i szczegółowy,
• utwór napisany był stylem podniosłym,
• współistniały i przenikały się dwa światy – ludzi i bogów,
• często występowały stałe epitety oraz rozbudowane porównania (tzw.
homeryckie)
• stosowano także retardację (fragmenty tekstu, które zatrzymywały akcję).
Mała ojczyzna
•
to miejsce szczególne istotne, z którym wiążą się najważniejsze życiowe
wspomnienia. Może być to kraina lat dziecinnych, kiedy to następowały pierwsze
wtajemniczenia, kiedy następowało zdobywanie wiedzy i dojrzałości. Mała
ojczyzna to niewielka przestrzeń, posiadająca jednak niezwykle doniosłe
znaczenie dla dalszych ludzkich losów, głęboko zapadająca w pamięć. Termin ten
nie zakłada ściśle pojętych granic, może oznaczać kilka domów (lub nawet jeden)
albo rozciągać się na niemal bezkresne przestrzenie. Tworzą ją bowiem nie tylko
miejsca, ale i ludzie ze swoją kulturą, historią, tradycjami, wierzeniami. Mała
ojczyzna sprzyja powstawaniu silnych lokalnych więzi, jakie łączą daną
mikrospołeczność. Owe miejsca (lub miejsce) bliskie sercu człowieka pełnią także
funkcję mitotwórczą, sprzyjają idealizacji wspomnień i budzą nostalgię. Stanowią
także wspaniałą inspirację dla twórców kultury i sztuki. Są na koniec pewnym
punktem oderwania się od zmiennej i niepewnej codzienności, sprzyjają
poszukiwaniu dawnego szczęścia, prostoty, moralności i tożsamości – narodowej,
etnicznej, regionalnej, obywatelskiej.
Cyprian Norwid
(24.09.1821 - 23.05.1883)
•
Utalentowany malarsko od najmłodszych lat musiał starać
się o zapewnienie sobie materialnego bytu (rodzice bardzo
wcześnie osierocili go). Poeta kształcił się w Warszawie. W
1842 roku wyjechał za granicę (Drezno, Monachium i
Florencja). Nieszczęśliwie zakochał się w Marii Kalegris. W
1846 roku został osadzony w więzieniu berlińskim
(podejrzenia o udział w antycarskich ruchach). W latach
1853-1854 mieszkał w Ameryce. Twórca borykał się z
problemami finansowymi, samotnością oraz postępującą
chorobą (dotknięty głuchotą). Liczne utwory Norwida nie
zostały opublikowane za życia poety. Autor był nie tylko
poetą, ale także prozaikiem (Czarne kwiaty) czy
dramaturgiem (Pierścień wielkiej damy). Dopiero w epoce
Młodej Polski twórca zyskuje pośmiertne uznanie wśród
odbiorców.
Więcej: http://norwid.klp.pl/
Źródła (główne, grafiki… różne inne strony):
•
•
•
•
•
http://www.polskina5.pl
http://www.zgapa.pl/zgapedia
http://www.mickiewicz.art.pl/
http://klp.pl/
http://monika.univ.gda.pl