Slide 1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 2

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 3

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 5

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 6

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 7

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 8

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 9

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 10

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 11

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 13

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 14

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 15

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 16

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 17

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 18

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 19

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 20

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 21

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 22

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 23

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 24

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 25

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 26

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 27

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 28

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 29

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 30

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 31

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 32

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 33

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 34

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 35

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 36

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 37

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 38

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 39

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 40

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 41

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 42

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 43

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 44

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 45

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 46

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 47

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 48

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 49

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 50

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 51

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 52

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 53

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 54

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 55

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 56

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 57

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 58

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 59

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 60

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 61

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 62

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 63

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 64

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 65

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 66

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67


Slide 67

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASAL TEHLİKESİNİ
ONEMSİYOR MUYUZ?”
Filiz HINCAL
Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Toksikoloji Ana Bilim Dalı
HAMER- AFET TIBBI KONFERANSLARI-2010
18 SUBAT 2010
1

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR (TEK)


Yaygın şekilde üretilen, depolanan,
taşınan ve kullanılan k.m.




II. Dünya Savaşı sonrası endüstri devrimini
takiben modern yaşamın vazgeçilmezleri
Temel hedef yaşam kalitesini yükseltmek

2

Toksik endüstriyel kimyasallar (TEK)








Toksisite
Büyük boyutlarda üretim, kullanım
 İnsan ve çevre için tehlike potansiyeli
TEK tehlike potansiyelinin gerçek anlamda
algılanması YENİ
Binlerce TEK, büyük miktarda





üretim depolanma
endüstride ve günlük yaşam aktivitesi içinde kullanım
milyonlarca taşıt aracıyla yakın çevrede dolaşım
endüstriyel zehirli atıklar olarak çevreye giriş

3

NE KADAR KİMYASAL ?!


Bilinen kimyasal madde sayısı: 50 milyon









CAS kayıtlarındaki 50 milyonuncu madde
7 Eylül 2009’da kaydedildi
40 milyonuncu maddenin girişi 9 ay önceydi
1990’da sayı: 10 milyon
Bilimsel bilginin gelişme hızı 

Bilinen maddelerin 60.000-70.000’i düzenli üretim ve
kullanımda
OECD’ye üye 30 ülkede yılda >1 ton üretimi olan madde
sayısı 4823 (2004 yılı)
4

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR ve kimyasal silahlar




Tüm dünyada CWC kapsamına giren
kimyasalların üretildiği, işlendiği ve
depolandığı ~25.000 kimyasal tesis
İki-yönlü kullanılabilen (dual-use) kimyasallar



i- Meşru endüstriyel kullanımı olan
ii- Kimyasal silah olarak kullanılabilen

5

TOKSİSİTE




KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN NEDEN
OLDUĞU BİYOLOJİK
ZARAR
ya da
KİMYASAL veya
FİZİKSEL BİR
ETKENİN
ZARAR VERME
KAPASİTESİ

KİMYASAL MADDENİN
YAPISI VE FİZİKOKİMYASAL
ÖZELLİKLERİ İLE
İLİŞKİLİ
“ZARAR-GÜCÜ” veya
“ZARAR KAPASİTESİ”


6

TOKSİSİTE-ZEHİRLİLİK
“HEP ya da HİÇ “ tarzında
ifade edilebilen bir özellik değildir

(Paracelsus!)
HER KİMYASAL MADDE UYGUN DOZ ve VERİLİŞ YOLUYLA
ZEHİRLİ- TOKSİK OLABİLİR

( e.g. SU, TUZ, OKSİJEN bile)
7

TEHLİKE
TEMAS
DERECESİNE

KULLANIM
KOŞULLARINA

bağlı olarak
“az toksik” bir madde
“çok toksik” bir maddeden daha
TEHLİKELİ
olabilir

8

SORU?




100 kg soman (GB) taşıyan bir bombanın
öldürücü gücü mü daha fazladır
200.000 litre’lik bir metilizosiyanat (MIC)
tankının kazara patlaması sonucu salımı mı
daha yüksek letalite gücüne sahiptir????

9

TOKSİSİTE


GB X Metilizosiyanat (MIC)






GB (IDLH): 0.035 ppm
MIC (IDLH): 3 ppm

GB ~100 kez daha toksik
IDLH (Yaşam ve Sağlık için Akut Tehlike Düzeyi)

10

GB X MIC Letalite Potansiyeli


200.000 L’lik MIC tankı



200.000 L x 0.96 (özgül ağ.) = 198.000 kg
GB
 100 kg’lık füze başlığı ile atış



MİKTAR FARKI: 198.000/100 = 1980



TOKSİSİTE FARKI: ~ 100





Bu miktarda MIC (1980 /100) = 19.8
~20 kez daha letal
11

TEK MARUZİYETİ







Endüstriyel kazalar
Transportasyon kazaları
Doğal afetler (yangın, sel, fırtına, deprem)
Endüstriyel tesislerin, taşıyıcı araçların
kundaklanması, saldırıya uğraması
Endüstriyel tesislerin konvansiyonal
silahlarla hasarı


•

Askeri harekat
Kazai
Kasıtlı
Terörist saldırı

• Sabotaj- kundaklama
12

TOKSİK ENDÜSTRİYEL
KİMYASALLAR

KİMYASAL AFETLER
13

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Üretim, depolama




Patlama, yangın, boru patlaması, saçılma,
dökülme

Transportasyon


Demiryolu, kara yolu,deniz/nehir taşımacılığı, boru
hatları

14

KİMYASAL KAZALAR




Herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda
olabilir
Kimyasal bir tesisin olmadığı yerde de olabilir






Kamyonlardan sızıp dökülme, tanker devrilmesi
Kimyasal buharlarının rüzgarla yağmurla
taşınması

Büyük boyutlarda olmayabilir- medyaya
yansımayabilir, ama...

15

KİMYASAL KAZALAR- etkileri






Patlama etkisi
Yangın etkisi
Toksik tabiata bağlı etkiler
Sosyal / psikolojik etkiler

16

SEVESO KAZASI







Seveso, Italya- 10 Temmuz 1976
Milano’ya 20 km -küçük bir kasaba
ICMESA Chemical Company
Triklorofenol (TCP) üretimi yapan bir
reaktörde patlama
Bilinen en zehirli maddelerden biri olan
dioksin (TCDD) içeren beyaz bir gaz
bulutunun çevreye yayılma

17

SEVESO KAZASI











Kısa süre sonra hayvan ölümleri ~3000
Patlamadan 5 gün sonra hastaneye başvuru 
15 çocuk ciltde inflamasyon nedeniyle
hastaneye yatırıldı
447/1600 kişide cilt reaksiyonları, “klorakne”
Dekontaminasyon ve karantina için 40 milyar
liret- 2 yıl sonra bunun 3 katı bütçe
Yıllarca izlem: Periferal nöropati, klorakne ve
kc enzim indüksiyonu

Kanserojenite, teratojenite ?!
18

ENDÜSTRİYEL KAZALAR


Bhopal- Hindistan, 2/3 Aralık1984



Union Carbide India Limited

•
•

42 tonluk bir tankdan (basınç artışı sonucu) sızma
Metilizosiyanat bulutu

•
•
•
•

Fosgen+izosiyanat
≥ 2800 hemen ölüm
8000 -15000 toplam ölüm
1400 kişi hemen yatırıldı
50.000-150.000 hasar/etkilenme

• Yüzlerce körlük
• 5 milyon nüfusta panik

19

TAHLİYE

YIL

ŞEHİR/
ÜLKE

NEDENİ

TEHLİKELİ
MADDE

1970

Osaka/
Japonya

Patlama

Gaz

92

-

-

1972

Duque de
Brazil/Caxias

Proses
hatası

Gas (LPG)

39

51

-

1974

Fixborough/
İngiltere

Patlama

Siklohekzan

23

104

300

1976

Houston/
A.B.D.

Trafik
kazası

Amonyak

6

178

-

1978

LosAlfaque
İspanya

Trafik
kazası

Propilen

216

200

-

1979

Bremen/
Almanya

Değirmen
kazası

Flor

14

27

-

1979

Mississaug
Kanada

Tren kazası

Klor

-

-

25000

ÖLÜ

YARALI

20

ÖLÜM

YARALI

Boşaltma

Fuel oil

153

20.000

40.000

?

42

50

-

Fenol

-

250

(2milyon
maruziyet)

Patlama

Gaz
(LPG)

452

4228

200.000

Ufa/
Rusya

Boru hattı-sızma

Doğal
gaz

645

-

-

1992

Çorlu/
Türkiye

Patlama

Metan

32

64

-

1993

Bangkok/
Tayland

Oyuncak
fabrikası yangın

Plastik

240

547

-

2001

Tolouse,
Fransa

Gübre tesisi
patlaması

Amonyum
nitrat

30

2500

-

YIL

ŞEHİR/ÜLKE

NEDENİ

Tehlikeli
madde

1982

Tacoo/
Venezuela

Tank patlaması

1983

İstanbul/
Türkiye

Patlama

1984

River Dee/UK İçme suyunda
kontaminasyon

1984

San Juanico/
Meksika

1989

21



Günümüzde Savaş


Klasik savaş tanımına uyan savaş alanlarıkonvansiyonal silahlar

???????!!!


Kitlesel imha silahları




CBW (Kimyasal ve Biyolojik)
NBC (Nükleer, Biyolojik ve Kimyasal)
CBRN (Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer)

22

BUGÜN- TEK kullanımıyla


KİMYASAL
SİLAH
KULLANMAKSIZIN
KİMYASAL SAVAŞ



TOKSİK SAVAŞ

23





İNSANOĞLU TARİHİ BOYUNCA
ZEHİRLİ VE ZARARLI MADDELERLE
İLGİLENDİ
I. DÜNYA SAVAŞI






113.500 ton kimyasal gaz
1.300.000 yaralı (Adolf Hitler dahil)
Tüm savaş yaralılarının % 30’u kimyasal yaralı
(% 70’i hardal)

En sık ve kolay olan suların ve besinlerin
toksik kimyasallarla kontamine edilmesi
24

TOKSİK SAVAŞ/
TOKSİK TERÖR


Amaç
 Hasmın etkisiz hale getirilmesi veya
yok edilmesi
 Askeri ve sivil alt yapıların tahribi,
kontaminasyonu
 Korku, panik yaratmak,
taktik ve psikolojik avantaj elde etmek
25

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
1. TEK’ların toksisiteleri klasik kimyasal
silahlardan düşüktür. AMA,
ortama
salınan toplam madde miktarının fazlalığı
tehlikeyi/riski büyük ölçüde yükseltir

26

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri


2- TEK’lar
 Günlük, normal kullanımda
 Çok daha az güvenlik önlemi altında
 Yasal sınırlamalara tabi değil
 Bulunabilirlikleri

yüksek
 Ulaşılabilirlikleri klasik kimyasal
silahlardan
Kolay
 Maliyetleri düşük


27

TOKSİK SAVAŞ/ TOKSİK TERÖR
Tercih Nedenleri
3. TEK’lar letal etki oluşturmaksızın hedef

populasyonun etkisizleştirilmesi için de
uygun
Korkutmak,panik/kaos yaratmak ve
oluşan zararlı etkilerin uzun süre rahatsız
edici olmasını sağlamak tercih
nedenlerinden biri

28

KİMYASAL TESİSLERE ASKERİ
SALDIRI





YENİ DEĞİL
1944-1945 , Müttefik kuvvetleri, B-17’lerle
Mannheim, Munster, Neustadt’daki kimya
fabrikalarına saldırdı
Sırp Saldırıları- Kutina/ HIRVATİSTAN




Petrochemia - zehirli gaz/duman çıkışı

Pliva İlaç fabrikası- Zagreb’in kuzeybatısında, hava
bombardımanı



Asit, amonyak, klor vd tehlikeli kimyasallar
Hazırlıklılık, iyi planlama ve tahliye ile 1 kurban dışında başarılı
savunma
29

TEK Salımı
Son Balkan savaşında yaşananlar
 Etnik temizlik amaçlı TEK salımı
 Bosna’da endüstriden sağlanan klorla
doldurulmuş el bombaları kullanıldı


Miktar az, etkisi düşük oldu

30

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK



Nisan 1995, Oklahoma City- ABD
9 katlı Alfred P. Murrah Federal Binası’nın
önünde, amonyum nitrat ve petrol ile imal
edilen bomba yüklü bir kamyonda patlama
 Binanın yarısı havaya uçuyor
 168 kişi ölü
 800 yaralı

31

TERÖRİST EYLEMLER ve TEK
 Temmuz 2005 - Londra metrosu



Aseton peroksit içeren bombaların patlatılması
56 ölü, 700yaralı

 Mart 2007- Felluce ve Ramadi – Irak



Klor gazı yüklü kamyonlarla 3 intihar saldırısı
 2 ölü, 350 yaralı

32

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Göz, cilt ve solunum irritanları (asitler,
amonyak, akrilat, aldehit ve izosiyanatlar)




Boğucu gazlar (klor, fosgen, H2S)
Alev alıcı endüstriyel gazlar (aseton,
alkenler, alkil halidler, aminler)



Patlayıcı yapmak için kullanılabilecek
oksidanlar (O2, butadien, peroksitler)
33

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR






Kimyasal asfiksan olarak kullanılabilecek
bileşikler (anilin, nitril, siyanür bileşikleri)
Su kontaminasyonu için kullanılabilecek
aromatik hidrokarbonlar (benzen)
Kundaklayıcı olarak ve asfiksan olarak
kullanılabilecek komprese hidrokarbonlar
(doğal gaz, propan, isobutan)

34

KİMYASAL SİLAH/TERÖR AMAÇLI
KULLANILABİLECEK MUTAT
TEK’LAR


Kundaklayıcı ya da su kontamine edici
olarak kullanılabilecek sıvı yakıtlar
(benzin, jet motoru yağı)





Blister ajan olarak kullanılabilecek
endüstriyel bileşikler (dimetilsulfoksit))
OP’li pestisitler
(düşük düzeyli sinir ajanı olarak)
35

TOKSİK TERÖR için kullanılan

TEK’ların kaynakları












Kimyasal üretim tesisleri
Besin üretim ve depolama tesisleri
Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler, benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları
Siyanür ve cıva bileşikleri kullanılan altın madenleri
Pestisit üreticileri ve dağıtıcıları
Eğitim, araştırma ve medikal lablar
36

KLOR





Asfiksan - kimyasal silah ajanı
II. Dünya savaşında yoğun kullanım/büyük
zayiat
Günümüzde endüstride çok çeşitli alanlarda
 Yağsızlaştırıcı
 Ağartıcı
 Oksidan
İçme ve kullanma sularının temizlenmesi
 Klorlu organik maddelerin sentezi
 Arıtma tesislerinde reaktif


37

KLOR


Çevreye, kazai veya kasıtlı klor salımı çok
kısa sürede (<30 dakika) çok sayıda insanda
ani ölüm!









Düşük konsantrasyonda (1-2 ppm) tolere edilebilir
3- 6 ppm - göz, burun mukoz membranlarda
iritasyon
6 ppm - daha ağır belirtiler
100 ppm -öksürükle beraber, solunum yolu
iritasyonu sonucu boğulma hissi

1000 ppm - 5 dakika inhalasyonla ölüm
38

KLOR




90 ton sıvı klor yüklü bir tren vagonuna
yapılacak bir saldırı veya bir kazayla
 10 dakika içinde 3 km yol alacak toksik bir
bulut oluşumu
 Bulutun ~20 km’lik bir alana yayılmasıöldürücü etki
 Şehirsel bir alanda
 17.500 ölüm
 10.000 ağır yaralı
 100.000 kişi hastanelik
 70.000 kişinin tahliyesi
.

39

KLOR


Benzer bir senaryo Washington DC’de
ABD parlamentosu çevresindeki bir
kutlama etkinliği için düşünüldüğünde
 Saniyede 100 kişi ölür
 İlk 30 dakikada 100.000 kişi ölür


>5 milyon dolar ekonomik zarar



Toplam bilanço >> 11 Eylül 2001

40

KLOR


Groningen- Hollanda senaryosu






Klor patlaması sonucu 45 dakika içinde 0,5 km²’lik
bir alanda
5.000 ölü
17.800 yaralı

41

AMONYAK


Benzer tehlike potansiyeli
 Endüstride yoğun kullanım






Besin endüstrisi
Soğutma tesisleri /tankları

Buz sahalarında büyük hacimlerde
depolanma

42

ÇOK DAHA BÜYÜK TEHDİT!!!







Hava alanlarındaki jet yakıt depoları
Petrol boru hatları
Rafineriler
Benzin istasyonları ve depoları
Petrol taşıyan araçlar (kara,deniz,demiryolu)
Doğal gaz boru hatları ve pompa istasyonları

43

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin
Regülasyonu ve Sınıflandırılması
EC - Direktifleri
 Temel hedef, insan ve çevre sağlığını
endüstriyel kimyasalların olası tehlikelerinden
korumak
 Kimyasal madde envanterlerine (EINECS ve
ELINCS) kayıtlı tehlikeli kimyasal madde sayısı
5000
 Üye ülkelerdeki TEK bildirimleri, onay ve
izlemleri mevcut AB direktifleriyle uyumlu
yasalar çerçevesinde yapılmak durumunda
44

ABD


“Acil Planlama ve Toplumun Bilme Hakkı”
yasası (EPCRA)




Kimyasal endüstri kuruluşlarının ürettikleri,
depoladıkları ve çevreye verdikleri toksik
kimyasallarla ilgili
 Bildirim yapma
 Uygun koruyucu önlemler alma zorunluğu var
“Toksik Maddeler ve Hastalıklar Kayıt Ajansı”
(Agency for Toxic Substances and Diseases
Registry/ ATSDR)
45

ATSDR







SON DERECE TEHLİKELİ MADDELER
(akut toksisitesi yüksek, 366 madde)
TEHLİKELİ MADDELER (720 madde)
TEHLİKELİ KİMYASALLAR
(kimyasal tesiste belirli miktarın üzerinde
bulunuyorsa envanter/“Materyal Güvenlik
Data Belgesi” gerekli)
TOKSİK KİMYASALLAR
(kronik etkileri olan, 325 kimyasal madde
veya sınıf
46

NATO’nun TEK Sınıflaması


Nato International Task Force- ITF-25


Bir kimyasal maddenin askeri bir ortamda tehlike
oluşturabilmesi için kriterler







Ortamda yeterli miktarda bulunması
Solunum yoluyla yeterli toksisite göstermesi
Solunum tehlikesine neden olacak bir (fiziksel) halde
bulunması

TEK tanımı






LCt50 100.000 mg.dak/m3 (Herhangi bir memeli türünde)
Herhangi bir üretim tesisinde yılda 30 ton üretilen endüstriyel
kimyasal
20C’de yeterli buhar basıncına sahip
Toplam 98 TEK
47

NATO ITF-25


Listedekilerin çoğunluğu
 Evlerde
 Günlük yaşamda
 Endüstriyel tesislerde







kağıt fabrikaları
plastik imalathaneleri
su arıtma tesisleri
atık yönetim tesisleri
araştırma laboratuvarlarında vd

kolayca ve yüksek miktarlarda
bulunabilen maddeler

48

NATO ITF-25


“Tehlike Endeksi” (HI)
 Toksisite
 Fiziksel hal
 Global dağılım
 Üretici sayısı

HI = (toksisite) × (fiziksel hal) ×
(global dağılım) × (üretici sayısı)

49

NATO ITF-25


“Yüksek Ölçüde Tehlikeli” olanlar
Yaygın olarak kullanılan, taşınan ve depolanan
 Toksisitesi yüksek
 Kolay buharlaşabilen maddeler




“Orta Derecede Tehlikeli” olanlar
Büyük miktarlarda üretilen
 Toksisiteleri yüksek olan
 Fakat kolay buharlaşmayanlar




“Düşük Derecede Tehlikeli” maddeler


Normal koşullarda tehdit oluşturmayan,
teröristlerce silah olarak kullanılma olasılığı
düşük olan maddeler
50

TEHLİKE İNDEKSİ YÜKSEK














DOKU İRİTANLARI
Amonyak
Boron triklorür
Flor
Formaldehit
Fosfor triklorür
Fosgen
Hidrojen bromür
Hidrojen klorür
Klor
Nitrik asit
Sülfür dioksit
Sülfürik asit













SİSTEMİK ZEHİRLER
Arsin
Boron triflorür
Diboran
Etilen dioksit
Hidrojen florür
Hidrojen sülfür
Karbon sülfür
Siyanür
Tungsten hekzaflorür

51

NATO ITF-25











ORTA TEHLİKE
Akrolein
Azot dioksit
Etilen diromür
Fosfin
Hidrazinler
Karbon monoksit
Metil bromür
Metil izosiyanat



DÜŞÜK TEHLİKE



Arsenik triklorür
Brom
Nitrik oksit
Paration
Tetraetil kurşun
Toluen 2,4-diizosiyanat







52

TEHLİKE MESAFESİ
Bazı Toksik Endüstriyel Kimyasal Depoları için Tehlike Mesafeleri
Kimyasal

Miktar

Gündüz

Gece

Klor
Fosgen
Amonyak
Hidrojen siyanür (sıcak iklimde)
Hidrojen sülfür
Metil izosiyanat

100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
500 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

2.5 km

5 km

Hidrojen siyanür (soğuk iklimde)
Hidrojen florür
Kükürt trioksit
Azot tetraoksit
Hidrojen klorür
Amonyak
Brom
Kükürt dioksit
Akrilonitril

50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
100 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar
50 ton’a kadar

1 km

2.5 km

53

Endüstriyel Kazalarla İlgili Yasa ve
Yaptırımlar
Seveso sonrası, EC’de bir dizi teknik
çalışma



1982’de Seveso Direktifi






Patlama, yangın, zehirli gaz salımı gibi büyük
endüstriyel kazaların önlenmesi, denetimi ve olası
sonuçlarının azaltılması için gerekli önlemlerle ilgili

Bhopal ve Basel kazaları sonrası, elde edilen
deneyimlerin ışığında
 1996, Seveso 2- Direktifi
(Council Directive 96/82/EC on the control of major
accident hazards involving dangerous substances.
http://mahbsrv.jrc.it/Framework-Seveso2-LEG-EN.html )
54

Seveso 2 Direktifi


Yeni yaklaşım! Kimyasal tesislerden
kaynaklanan riskleri “halkın bilme hakkı”






Endüstriyel kuruluşların faaliyetleri, kullandıkları
TEK’lar ile ilgili halkı bilgilendirmeleri
Olası büyük kazaların halka verebileceği zarar
konusunda bilgilendirme
Bir kaza anında halkın haberdar edilmesi ve
korunma ve müdahale konusunda bilgilendirme

55

”Büyük Endüstriyel Kazaların
Kontrolü Yönetmeliği”
1.



Çevre ve Orman Bakanlığı. Büyük Endüstriyel
Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik Taslağı
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler3/beko_taslak
1.doc
Eğer iyi tartışılır, hazırlanır, ortaya konabilirse,
endüstriyel kazaların kontrolü ve önlenmesi için
önemli bir adım

Risk yönetimi, risk demokrasisi, büyük kazaları
önleme politikası, güvenlik raporları acil durum
planları, harici acil durum planları, bilgi edinme gibi
kavramlar getiriyor
56

Resmî Gazete, 26 Aralık 2008,
Sayı: 27092 (Mükerrer)






Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların
Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve
Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik
Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü
Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin
Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması ve
Dağıtılması Hakkında Yönetmelik

57

ÖNERİLER


TEK’lara maruziyetten kaynaklanan halk
sağlığı tehlikelerini önlemek/ en aza indirmek
için ön koşullar
 Farkındalık yaratmak
 Algılamak
 Hazırlıklı olmak

58

ÖNERİLER





Regülasyonlar
Merkezi otorite
Kurumlar arası koordinasyon
Yöreye özgü plan/program

59

ÖNERİLER




Merkezi bir otorite
 Yönetim/koordinasyon/informasyon/
rehberlik
konularında işlevsel
Olası tehditleri azaltmak için yapılması
gerekenleri
 her yöreye ve her toplumsal/idari birime
özgü olmak üzere belirlemek

60

ÖNERİLER


Merkezi otoritenin desteğiyle, her yörede
yapılması gerekenler




Her toplumsal/idari birim kendi kimyasal afet
riskini değerlendirmeli
Tehdit unsuru TEK’ların yerel kaynakları/
potansiyel kaynaklarını saptamalı
 Endüstri
 Demiryolları
 Ana otoyollar
 Askeri cephanelikler
 Terörist aktivitesi
61

ÖNERİLER










Tehditin tanımlanması, değerlendirilmesi ve öncelik
sıralamalarının yapılması
Potansiyel maruziyet yollarının ve etkilenebilecek
populasyonların belirlenmesi
Potansiyel akut ve kronik tehlikelerin
değerlendirilmesi
Alt yapı ve çevresel faktörlerin potansiyel tehlikeye
katkılarının belirlenmesi
Bilgi, plan, eğitim ve yasal yaptırım ihtiyaçlarının
belirlenmesi
Tehlikenin hafifletilmesi ve önlenmesine ilişkin
ihtiyaç ve önlemlerin belirlenmesi
Acil müdahale planlarının ve eksersizlerinin
yapılması
62

ÖNERİLER




Kimyasal tesislerin yakın çevresindeki duyarlı
populasyon gruplarına DİKKAT!
Bulundurulan, üretilen maddelerin




ayrıntılı envanterlerinin yapılması
akut tehlikelerine ilişkin bilgilerin belirlenmesi
uygun tasnif ve güvenli depolama ile güvenlik ve
müdahale ekiplerinin bilgilendirilmesi

63

ÖNERİLER






Farklı kimyasallar farklı bakanlıklar tarafından
regüle ediliyor
TEK’ların potansiyel tehlikelerinin doğası
nedeniyle disiplinler, bakanlıklar,
departmanlar ve sektörler arasında yüksek
dereceli bir koordinasyon gerekli
Bu konuda ilk adım olarak, TEK’ların risklerini
değerlendirme ve bilgi üretip yayma görevi
üstlenen, örneğin ABD’deki ATSDR gibi, bir
kurumun oluşturulması düşünülebilir
64

ÖNERİLER


Bu kurum, ilgili diğer kurum ve kuruluşlarla
koordinasyon içinde









Tehlikeli maddelerin envanter/kayıt işlemleri
Toksisite profillerinin hazırlanması
Araştırma
İnformasyon toplanması
Veri tabanlarının hazırlanması
Kazai, kasıtlı ya da doğal afetler nedeniyle
tehlikeli madde salımlarında
Acil müdahale planları dahil eğitim

gibi konularda işlevsel olmalı
65

BHOPAL KAZASI



Tarihin en büyük endüstriyel afetinden
alınacak dersler
Kimi kayıtlara göre 500.000 kişiyi bulan
yüksek hasar/etkilenmenin nedenleri
 Acil müdahale çok kötü ve yetersiz
 Tıbbi müdahale ve inceleme geç
 Etkili TEK (MIC) hakkında bilginin
yetersizliği, tanı,tedavi ve müdahalenin
geç ve güç olması

66

SONUÇ OLARAK





TEK tehditi yabana atılamaz
Bilgi, donanım, planlama ve eksersiz
yönüyle “Hazırlıklı olmak” zorunluluktur
Tüm taraflar bu gerçeğin arkasında
olmalıdır

67