Transcript Novruz bayramının mənşəyi, onunla bağlı əsatirlər, miflər qədimdir. Tədqiqatçılar Novruz bayramının məhz Yaxın Şərqin qədim əkinçiliklə məşğul olan xalqlar arasında meydana gəldiyini.

Novruz bayramının mənşəyi, onunla bağlı əsatirlər, miflər qədimdir.
Tədqiqatçılar Novruz bayramının məhz Yaxın Şərqin qədim əkinçiliklə
məşğul olan xalqlar arasında meydana gəldiyini söyləyirlər. Novruz
bayramının ayrı-ayrı tarixi və əfsanəvi şəxsiyyətlərin (Əfsanəvi İran
şahları Kəyumərs (Avestada Qaye Mərdan), Cəmşid və başqaları) adı
ilə bağlamağa çalışmışlar. İslam dini Yaxın Şərq və Orta Asiya ölkələrində
yayıldıqdan sonra Ərəb xilafəti bu ölkələrin xalqlarının adət-ənənələrinin
bayramlarını təqib etməyə başladı. Əsrlər boyu dini xadimlər, müxtəlif
təriqət nümayəndələri bu bayramı təbii və tarixi köklərindən ayırmağa ç
alışmış, ona dini, mövhumi libas geyindirməyə cəhd göstərmşlər. Hətta
bəzi din xadimləri belə bir fərziyyəyə uydurmuşlar ki, Novruz bayramı
guya IV xəlifə Əlinin hakimiyyətə (656-661) gəldiyi günlə əlaqədardır.
Halbuki imam Əli iyul ayında hakimiyyətə gəlmiş, Novruz isə yazda
bayram edilir. Əslində, xalqın bayramla əlaqədar keçirdiyi mərasimlər
heç bir dini ehkamlar ilə bağlı deyildir. Əksər xalqlar bahar bayramının
əsl mahiyyətindən doğan bir sıra adət-ənənələri, oyunları indiyədək
saxlamışlar.Orta əsr müəllifləri Şərq ölkələrində İslam dini yayıldıqdan
sonra da Novruz bayramında yaz ənənələrinin, əkinçilik təqvimi
etiqadlarının möhkəm yer tutduğunu göstərirlər. Əbu Reyhan əl-Biruni (XI
əsr) Novruz bayramı haqqında müxtəlif rəvayətlərdən onun yaranması
səbəblərindən, bu bayram münasibətilə xalq arasında yayılmış adətənənələrdən bəhs etmiş, Novruz bayramının təbiətin oyanması, əkinçilik
təsərrüfatının başlanması ilə bağlı əsl dünyəvi bayram olduğunu qeyd
etmişdir. Nizamül Mülk (XI əsr) "Siyasətnamə" əsərində Novruz
bayramından yazın gəlişi ilə əlaqədar keçirilən kütləvi xalq bayramı kimi
bəhs etmişdir. Novruzun gəlişi klassik Şərq, o cümlədən Azərbaycan
poeziyasında geniş yayılmış "Bahariyyə" adlı lirik şeirlərdə də təsvir və
tərənnüm edilir.
Od çərşənbəsinə xalq arasında üskü çərşənbə, üskü gecəsi də deyilir. Od
yaşamaq, yaşatmaq rəmzidir. Od-ocaq işıqlı sabahdır, xeyir-bərəkətdir.
Həyatda hər şeyi od təmizləyir, od insana sağlamlıq, paklıq və gözəllik
gətirir. Od qüdrət, qüvvət, işıq, Günəş, azadlıq, ucalıq rəmzidir.
Od çərşənbəsi əski görüşlərlə bağlı olub, Günəşə, oda, odu qoruyub
saxlamaq inamına tapınma ilə əlaqədar yaranmışdır. Qədim azərbaycanlılar
cahillik dövrlərində Günəşi, odu-ocağı həyat verən tanrı sayıblar, ona
sitayiş ediblər.
Bu çərşəmbədə tonqalçatma mərasimi o biri çərşənbələrə nisbətən
olduqca canlı və maraqlı keçir. Çünki bu çərşənbədə təbiət və cəmiyyətdəki
dirilmə,oyanma başa çatir. Tonqal hər tərəfdən görünən hündür bir yerdə,
adətən təpədə yandırılır. Odunlar çatıltı ilə yandıqca odun-ocağın şərəfinə
nəğmələr, alqışlar, andlar,müdrik sözlər deyirlər. Bu çərşənbənin təbiətinə
uyğun mərasimlər keçirir, tonqalın ətrafında müxtəlif oyunlarla əylənirlər.
Böyükdən kiçiyədək hamı yeddi dəfə tonqalın alovu üstündən tullanır.
“Ağrım-uğrum, azarım-bezarım üstümdən burada qalsın” – deyirlər. Alov
səngiyəndə ağsaqqal babalar da, ağbirçək nənələr də odun üstündən
keçir. Bələkdə olan körpəni də tonqalın üstündən keçirirlər ki, çillədə
qalmasın.
Bu çərşənbə axşamında bütün aləm nura, od-alova qərq olur,qonşular
təziyəli olanların həyətlərində də tonqal yandırıb həmin ailəni yasdan
çıxarır,evlərdə ailə üzvlərinin sayına görə şam yandırırlar.
Babalarımızın ən qədim andı Günəş idi, od-ocaq idi. And içəndə deyirlər:
“Günəş haqqı”, “Od haqqı”, “Bu Günəşə kor baxım”, “O işığa, o ocağa
and olsun!” sözləri azərbaycanlıların ən böyük alqışı, andı, xeyir-duasıdır.
Alqış eleyəndə deyirlər “Ağ gün görəsən!”, “İşıqlığa çıxasan!”, “Üstünə
nur çilənsin!” və s.
Ulularımız cahillik dövründə od-ocaq qarşısında səcdəyə durmuşlar,
əyilib ocaqdan od almışlar, ətrafında ayinlər,oyun və əyləncələr icra
etmişlər. Qobustan qayaüstü rəsmləri arasında aşkar olunmuş “Yallı”
rəqsinin od ətrafında ifa edilməsi buna misaldır.
Yumurta, Novruz
bayramının əsas atributlarından biridir. Novruzun dörd
çərşənbəsinin əlamətləri öz
ifadəsini yumurtada tapıb.Belə ki,
yumurta qabığının dairəviliyi torpaq
mənasında olan dünyanı, pərdəsi,bir
növ havanı, ağı suyu, sarısı isə odu
simvollaşdırır.
Məlumdur ki, hələ qədim zamanlardan il hər biri üç aydan ibarət olmaqla
dörd fəslə bölünmüşdür.Qədim azərbaycanlılar da yumurtaları yaşıl
(göy), sarı, qırmızı boyamaqla bu
rənglərin hər birinə təbiət səciyyəsi vermişlər: suda bişirilən
yumurtanın olduğu ağ rəng
də saxlanılması, yəni
boyanılmaması qışın
rəmzi kimi anılır.Yumurta
yaşıl (göy) rəngdə boyanılır;
bu,yazın rəmzi kimi başa düşülür.Yumurta qırmızı rəngdə boyanılır; bu yayın rəmzidir. Yumurta
sarı rəngdə boyanılır ki, bu da
payızın rəmzi kimi mənalandırılır.
Bir sözlə, ulu çağlardan bu günədək
yumurtanın daha çox qırmızı, yaşıl
(göy) rənglərlə boyamaq ənənəsi,
sözsüz ki, Günəşlə - odla, baharla,
təbiətin yaşıllaşması istəyi ilə bağlı
olmuşdur.
Nəinki Novruz bayramı, çərşənbə günlərində, ümumiyyətlə Boz ayın
başlanğıcında ta sonuna qədər oğlan uşaqları, cavanlar arasında
keçirilən oyun-əyləncələrindən demək olar ki, ən maraqlısı yumurta
döyüşdürməkdir.
Yumurta döyüşdürmədə həm bişmiş, həm də bişməmiş yumurtalardan
istifadə olunur. Yumurta döyüşənlər əvvəlcə onların bərk-boşluğunu
yəqinləşdirməyə çalışırlar. Bunu döyüşdürüləcək yumurtaları dişə
vurmaqla müəyyənləşdirirlər. Bu, “yumurtadadma” adlanır. Bilinəndə ki,
döyüşdürülən yumurtalardan birininki digərinkindən bərkdir, boş olan
yumurtanın sahibi ona: - Əy, vurum, - deyir. “Əy, vurum” yumurtanın
sivri tərəfindən azca aşağı nişan qoymaq deməkdir.
Döyüşmədə sındırılmış yumurtalarla oyun da maraqlıdır. Uduzulmuş
sınıq yumurtaları sıraya düzürlər. Sonra buraya bir xoruz buraxırlar.
Xoruz sıradakı hansı yumurtanı dimdikləyirsə, sahibi qalib sayılır. Bir
oyun da bişmiş yumurtaları yoxuşdan üzüaşağı diyirlətməkdir. Hansı
yumurta daha uzağa diyirlənirsə , yenə də sahibi qalib bilinir.
.
İlaxır çərşənbənin maraqlı ayinlərindən
biri də “Ağacqorxutma” dır. Bar verən
ağac bardan qaldıqda deyirlər ki, çilləyə
düşüb qısırlaşıb. Çərşənbə günü ağac sahibi
əlinə balta alıb: “Ey barsız, bəhrəsiz ağac,
sən mənim nəyimə lazımsan?! Kəsəcəyəm
səni!” – deyib ağacın üstünə hücum çəkir.
Baltanın küpüylə, ağzıyla astaca ağacın
gövdəsinə vurub onu səksəndirir. Bu zaman
başqa bir nəfər, daha çox el ağsaqqalı balta
vuranı tutub saxlayır və deyir: “A kişi,
kəsmə ağacı. Mən ona zəminə götürürəm.
İnanıram ki, qarşıdakı ildə o, bar verəcək”.
Bu vaxt evdəkilərdən ayağı sayalı , əli
bərəkətli sayılan ağacın dibinə şərbət səpir,
buraya noğul,nabat, qovurğa,səməni qoyur.
Həmçinin bağın bir küncündə çır-çırpıntı
yandırıb tütüsünü ağaclara verirlər ki,
ağaclar xəstələnməsin, meyvələrinə qurd
düşməsin.
Novruzda bayram günündən başlayaraq qohum-qardaş, yaxın adamlar
bir-birinə bayram təbrikinə, ilin, günün yeniləşməsi ilə bağlı
gözaydınlığına gəlirlər. Bayramlaşmanın müddəti bəzi bölgələrdə yeddi,
əksər yerlərdə isə on iki gündür. Bayramın on üçüncü gününü çöldəbayırda, gəzintidə keçirmək məsləhət bilinir. Bayramlaşma bir neçə
səviyyədə olur:
a) ailə daxilində bayramlaşma.
b) qohum-qonşu və dostlar arasında bayramlaşma.
c) nişanlıların bayramlaşması