Transcript MORFEMLER MORFEM TÜRLERİ  Şu örneklere bir göz atalım: Boyacının elleri beyaz. Öğrencilerde hefer olmalı. MORFEM TÜRLERİ  Bundan hareketle, Türkçede morfemler iki çeşit olabilir: a) Anlamlı morfemler b) Görevli morfemler ANLAMLI.

MORFEMLER
MORFEM TÜRLERİ

Şu örneklere bir göz atalım:
Boyacının elleri beyaz.
Öğrencilerde hefer olmalı.
MORFEM TÜRLERİ

Bundan hareketle, Türkçede morfemler iki
çeşit olabilir:
a) Anlamlı morfemler
b) Görevli morfemler
ANLAMLI MORFEMLER
Anlamlı morfemlerin kendi başına kelime anlamı
vardır.
 Bu anlam soyut veya somut olabilir:
Benim de düşlerim var.
ben (somut), düş (soyut), var (somut).
Odaya şen çocuk girdi.
oda (somut), şen (soyut), çocuk (somut), gir(somut).
 Anlamı olduğu için, cümlede kendi başına
kullanılabilir:
Aşk, herkesin hakkıdır.
Bize gel.

ANLAMLI MORFEMLER
Türkçede anlamlı morfemler köklerdir.
 Kökler kendi kendine yeterdir. Ek almadan
da cümlede kullanılabilir.
 Kökler, anlam kaybı olmadan daha küçük
birimlere ayrılamaz.
 Dolayısıyla kökler, anlamı olan en küçük
birimlerdir.

ANLAMLI MORFEMLER
Bugün Türkçede kullanılan bütün köklerin
eskiden tek heceli oldukları iddia edilebilir.
 Bugünkü tüm iki veya daha çok heceli
kökler büyük bir ihtimalle eskiden ya
birleşik, ya türemiş, ya da yabancı
kelimelerden gelmiştir.
 Ancak elimizde o dönemlere ait yazılı
belgeler olmadığı için, bugün bunları kök
olarak ele almaktayız.

ANLAMLI MORFEMLER

Anlamlı morfemler, neyi karşıladıklarına
(referanslarına) göre, ikiye ayrılır:
a) İsim kökleri – Tüm nesne ve varlıkların isimlerini
karşılayan köklerdir. İsim kökleri şöyle olabilir:
- Tek heceli isim kökleri: göz, el, kız, yüz, yağ, su,
saç, kör, diş, o, bir, yüz, vb.
- İki heceli isim kökleri: ağaç, ayak, ana, balık,
çiçek, çocuk, gece, demir, güzel, odun, kavun,
kulak, yılan, vb.
- Üç heceli isim kökleri: araba, karınca, kelebek,
yumurta, vb.
- Dört heceli isim kökleri: kertenkele, kaplumbağa,
vb.
ANLAMLI MORFEMLER
Türkçede “yansıma kökler” diyebileceğimiz
kökler de vardır.
 Bunlar, aslında, ses yansımalarıdır ve isim
kökleri olarak kabul edilir:

ağ+la-, cız+ır-tı, çat+ır-tı, çın+la-, fıs+ıl-tı,
fokur+da-, gıc+ır-tı, hav+la-, hır+ıl-tı,
hor+la-, kah+kah+a me+le-, pat+la-,
piş+ir-, şan+gır-tı, şır+ıl-tı, tü+kür-, vız+ıltı, zıp+la-, vb.
ANLAMLI MORFEMLER
b) Fiik kökleri – Bir işi, hareketi, oluşu, kılışı
bildiren kelime kökleridir. Türkçede fiil
kökleri genelde tek hecelidir. İki heceli fiil
kökleri ise çok azdır.
- Tek heceli fiil kökleri: al-, bul-, çal-, çiz-,
gel-, git-, kalk-, sat-, ver-, yaz-, vb.
- İki heceli fiil kökleri: büyü-, küçü-, oku-,
öde-, yıka-, yürü-, vb.
 Standart Türkçede kullanılan fiil köklerinin
tamamı, Türk kökenlidir.
ANLAMLI MORFEMLER
Türkçede sesteş (eş sesli) kökler de vardır.
Bu köklerin aynı ses yapıları olmasına
rağmen, farklı anlamda ve görevdedirler.
 Bunlar hem isim hem de fiil kökü
olabilirler.
 Sesteş kökler şöyle olabilirler:

ANLAMLI MORFEMLER
1. Aynı kökten gelen sesteş kökler – Bunlar aynı
kökten gelmesine rağmen, hem isim hem de fiil
kökleri olabilir. Anlamları da birbirine çok yakındır:
acı / acı-, barış / barış-, boya / boya-,
damla / damla-, dik / dik-, don / don-,
ekşi / ekşi-, eski / eski-, göç / göç-, güreş / güreş-,
güven / güven-, kuru / kuru-, savaş / savaş-,
sık / sık-, sıva / sıva-, şiş / şiş-, tat / tat-,
toz / toz-, yama / yama-, yarış / yarış-, vb.
NOT: Bunlara sesteş kökler yerine, “ortak kökler” de
denilebilir.
ANLAMLI MORFEMLER

2. Farklı anlamda olan sesteş kökler – Bu
köklerin ses yapıları tamamen aynı, ancak
anlamları çok farklıdır:
al / al-, at / at-, büyü / büyü-, gül / gül-,
kan / kan-, kır / kır-, kaz / kaz-, taş / taş-,
var / var-, yüz / yüz-, vb.
GÖREVLİ MORFEMLER
Türkçede morfemlerin bir kısmının kendi
başlarına anlamları yoktur.
 Bunların sadece görevleri oldukları için,
görevli morfemler olarak adlandırılır.
 Türkçede görevli morfemler eklerdir.
 Köklere kıyasen, ekler çok daha azdır,
ancak bunlarla, köklerden kat kat fazla
kelime elde edilmiştir.

GÖREVLİ MORFEMLER





Bundan hareketle, Türkçede eklerin çok önemli
yeri vardır.
Türkçe eklemeli bir dil olduğu için, çok gelişmiş
bir ek sistemi vardır.
Hint-Avrupa dillerinde yeni bir konuşmacı bir dili
çok çabuk öğrenmeye başlar, ancak
uzmanlaşması çok zordur.
Türkçede ise, yeni bir konuşmacı dili başlangıçta
çok zor öğrenmeye başlar, ancak sonra çok kolay
ilerler.
Neden?
GÖREVLİ MORFEMLER

Ekleri daha ayrıntılı bir şekilde ele almadan
önce, eklerin varyantlarını ve kurallarını
incelemek gerekecek:
Alomorf Teorisi
ALOMORF TEORİSİ
Anlamlı morfemlerin, anlamda farklılık
yaratmadan farklı bir varyantı olmadığı
için, burada sadece görevli morfemlerden
(eklerden) bahsedilecektir.
 Kıyasla:
fonem : alofon = morfem : alomorf
 Alomorfun tanımı:
Bir görevli morfemin, görevde farklılık
göstermeden farklı ses yapısına alomorf
denir.

ALOMORF TEORİSİ
Diğer sözlerle, bir ekin farklı varyantına
alomorf denir.
 Alomorf teorisi (kuramı), eklerin
varyantlarını ve bunların kullanışlarındaki
kuralları ortaya koyan bir sistemdir.
 Türkçede eklerin; ünlü uyumları (büyük ve
küçük), ünsüz uyumu ve ünlü-ünsüz
uyumundan dolayı, farklı varyantları vardır.

ALOMORF TEORİSİ
Ünlü-ünsüz uyumu sadece konuşma
dilinde görüldüğü için, yazıda ünsüzlerin
farklı varyantları yoktur.
 Dolayısıyla, alomorfların (eklerin
varyantlarının) sadece ünlü bazlı kuralları
incelenecektir.
 Büyük ünlü uyumundan dolayı (en önemli
uyum), eklerin en az iki varyantı vardır.

ALOMORF TEORİSİ

Şu durumlar, ek varyantlarının seçiminde istisna
oluştururlar:
- Son hecesinde “l” sesini içeren tüm yabancı
kelimelerde bu ünsüz ince okunur. Ardından
gelen ekler de ince ünlü içerir:
radikal+i, Alp+ler, Real’den, rol+ü, sual+i,
vokal+ler, vb.
- Son hecesinde ince “a” (ǝ, æ) sesini içeren
yabancı kelimelerden sonra gelen eklerin ince
ünlü içerir:
harf+i, dikkat+ler, hakikat+i, saat+i, vb.
(NOT: Harf Devrimi, 1 Kasım 1928)
ALOMORF TEORİSİ

Eklerin yazılışları:
- İki yan çizgi arasında yazılırlar: /- /
- Değişen sesler büyük harflerle,
değişmeyen sesler küçük harflerle yazılır:
Değişen ünlüler:
/-A/, /-An/, /-mİş/, /-DİkçA/, /-İncA/
Değişen ünsüzler:
/-Dİ/, /-Gİ/, /Gİn/, vb.
ALOMORF TEORİSİ

1.
Alomorfların gösterdikleri özellikler şunlardır:
Tek varyantlı ekler – Farklı tarihi nedenlerden
dolayı, bugün bazı eklerin tek varyantı vardır.
Bunlar istisna eklerdir ve büyük ünlü
uyumuna uymazlar:
/-yor/: alıyor, geliyor
/-ken/: çekerken, bakarken
/-ki/: seninki, onunki
/-leyin/: geceleyin, sabahleyin
/-mtırak/: sarımtırak, yeşilimtırak
ALOMORF TEORİSİ
2.
Çift varyantlı ekler – Bu ekler, geniş ünlü
içerirler. Geniş ünlülerden “o” ve “ö”
sesleri sadece ilk hecede geldiği için,
eklerde kullanılmaz. Dolayısıyla, geniş
ünlülerden geriye sadece “a” ve “e”
sesleri kalır. Örneğin:
/-A/, /-lA/, /-sA/ vb.
Çift varyantlı ekler sadece büyük ünlü
uyumuna uyarlar.
ALOMORF TEORİSİ
3.
Dört varyantlı ekler – Bu ekler şu durumlarda
görülebilir:
a) Ek, dar ünlü içerir:
/-İp/, /-mİş/, /-lİ/, vb.
Bu ekler hem büyük hem de küçük ünlü
uyumuna uyarlar.
b) Ek, hem sedalı hem sedasız karşılığı olan bir
ünsüzle başlar ve geniş bir ünlüyle devam
eder:
/-DA/, /-Dan/, vb.
Bu ekler büyük ünlü uyumu ve ünsüz uyumuna
uyarlar.
ALOMORF TEORİSİ
4.
Sekiz varyantlı ekler – Bu ekler, hem
sedalı hem de sedasız karşılığı olan bir
ünsüzle başlar ve dar ünlüyle devam
eder:
/-Gİn/, /-Dİ/, /Dİk/, vb.
Bu ekler, hem büyük hem de küçük ünlü
uyumu ve ünsüz uyumuna uyarlar.
ALOMORF TEORİSİ
Sedalı/sedasız ünsüzle başlayan ve ünlüyle
devam eden birleşik eklerde varyant
sayısını bulmak için, sadece ilk iki sese
bakmak gerekir. Örneğin:
/-DİkçA/: 2X4=8 varyant
 Sadece ünsüzden oluşan eklerin (“g”, “k”,
“l”) konuşma dilinde iki varyantı var, ama
alfabede tek bir harfle karşılanmışlardır.
Ünlü-ünsüz uyumundan dolayı ikinci harfe
gerek duyulmamıştır.

TEŞEKKÜR
EDERİM
