Transcript “mİ” SORU EDATI ve MORFOLOJİK ANALİZ 3. “mİ” SORU EDATI • “mİ” soru edatı isim çekim eklerinde de verilmişti. • Hatırlatma: “mİ” soru edatı cümlenin.

“mİ” SORU EDATI
ve
MORFOLOJİK ANALİZ
3. “mİ” SORU EDATI
• “mİ” soru edatı isim çekim eklerinde de verilmişti.
• Hatırlatma: “mİ” soru edatı cümlenin başı hariç,
her yerinde kullanılabilir.
• Edat olmasına rağmen, ek gibi uyumlara girer ve
varyantları vardır.
• “mİ” soru edatının dört varyantı vardır ve her iki
ünlü uyumuna (büyük ve küçük ünlü uyumuna)
girer.
• Sadece isimlerden sonra değil, fiillerden sonra
da gelip, onların soru şekillerini kurar.
3. “mİ” SORU EDATI
• Fiil çekiminde “mİ” soru edatı farklı şahıs ekleri
tipleriyle, bu eklerin farklı yerinde bulunabilir:
a) I. tipte şahıs ekleri, “mİ” soru edatından
sonra gelir:
Bu adamı önceden görmüş müsünüz?
Söylediklerime katılıyor musun?
Bilmem, anlatabilecek miyim?
Bana tuzu uzatır mısın?
Şunu da görmezden gelmeli miyiz?
İstisna: 3Çşe “mİ” soru edatından önce gelir:
Hesabı kapatmalılar mı?
3. “mİ” SORU EDATI
b) II. tipte şahıs ekleri, “mİ” soru edatından
önce gelir. Emir kipinde de, 2T ve 2Ç
biçimlerinin dışında, şahıs ekleri “mİ” soru
edatından önce gelir:
Size nefis yemekler yapalım mı?
Bunu sırf siz göresiniz mi yaptık?
Odayı gördü mü?
MORFOLOJİK VE MORFOSENTAKTİK
ANALİZE GİRİŞ
• Morfolojik analiz, bir kelimenin morfemlerini
bulmaya yarayan bir işlemdir.
• Örneğin:
Yazı severim.
Yazı yazarım.
Ohri Yazı festivaline henüz hiç gitmedim.
Odaya bir bakıver.
• Örneklerden de görüldüğü gibi, sadece
morfemleri bulmak yeterli olmuyor.
• Dolayısıyla, morfosentaktik analiz, bu
morfemlerin görevlerini tespit etmeye yarar.
YARDIMCI MORFOLOJİK
UNSURLAR
• Yardımcı morfolojik unsurlar, morfemlerin arasına
gelerek, çeşitli görevlerde bulunan seslerdir:
Masaya oturdu.
İkişer kişi içeri girdiler.
Su içerek doyardık.
Uzun uzun bakıyor.
• Bu unsurlar, yan yana gelemeyen sesleri birbirinden
ayırır.
• Yardımcı morfolojik unsurlar her zaman ekten önce
kullanılırlar.
• Eklerin sadece bir kısmı yardımcı morfolojik unsurlara
ihtiyaç duyarlar.
YARDIMCI MORFOLOJİK
UNSURLAR
• Bir sesin, yardımcı morfolojik unsur mu, ekin bir
parçası mı olduğunu görmek için, kıyaslama
yoluna başvurmak gerekir.
• Örneğin, “koşuyor” kelimesinde ünsüzle biten
“koş-” fiilinden sonra gelen şimdiki zaman eki
/-İyor/ mu, /-yor/ mudur görmek için, ünlüyle
biten başka fiillere de şimdiki zaman eki
getirilerek kıyaslanır.
• Böylece asıl ek bulunur.
YARDIMCI MORFOLOJİK
UNSURLAR
• Örneğin:
Ünsüzle biten fiiller
al-ıyor
gel-iyor
bul-uyor
gül-üyor
Ünlüyle biten fiiller
oku-yor
başla-yor (>başlıyor)
boya-yor (>boyuyor)
çürü-yor
• Demek ki, şimdiki zaman ekinin asgari (minimal) şekli
/-yor/’muş.
• Bu durumda da, ünsüzle biten fiillerde, şimdiki zaman
ekinden önce dar bir ünlü girermiş.
YARDIMCI MORFOLOJİK
UNSURLAR
• Bir diğer örnek: “ütüsü” kelimesinde “ütü” isim
kökünden sonra 3T iyelik eki /-sİ/ midir, /-İ/ midir
öğrenmek için, yine ünlü ve ünsüzle biten isimleri
kıyaslamak gerekecek:
Ünsüzle biten isimler
yaz+ı
ses+i
dost+u
göz+ü
Ünlüyle biten isimler
yazı+sı
veli+si
boru+su
ütü+sü
• Burada da, asıl ek /-İ/ olduğu görülebilir. Ünlüyle biten
isimlere bu ek getirildiğinde, ekten önce “s” sesi girer.
YARDIMCI MORFOLOJİK
UNSURLAR
• Bu formulü her yerde kullanarak,
kıyaslama yoluyla yardımcı morfolojik
unsurları bulmak mümkündür.
• Yardımcı morfolojik unsurlar iki çeşit
olabilir:
a) ünlüler - yardımcı (Y) seslerdir;
b) ünsüzler - kaynaştırma (K) sesleridir.
a) YARDIMCI ÜNLÜLER
• Yardımcı ünlüler, iki ünsüzü birbirinden ayırmak
için, kelimenin sonu ve ek arasına giren
yardımcı unsurlardır.
• Bunlar kendi arasında ikiye ayrılırlar:
- geniş yardımcı ünlüler - “a” ve “e” sesleridir:
koş-(a)r, öz-(e)l, git-(e)r > gider, vb.
- dar yardımcı ünlüler - “ı”, “i”, “u” ve “ü”
sesleridir:
al-(ı)r, yeşil-(i)msi, diz-(i)n, tüt-(ü)n, giy-(i)n-,
doğ-(u)m, söz+(ü)müz, kalem+(i)m, vb.
b) KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ
• Kaynaştırma ünsüzleri, Türkçede iki ünlünün
yan yana (hiatus, ünlü çatışması) gelememesinden dolayı, onların arasına giren yardımcı
unsurlardır.
• Genel kabule göre, Türkçede kullanılan
kaynaştırma ünsüzleri şunlardır:
“n”, “s”, “ş” ve “y”.
• İstek kipinin 1Ç biçimlerinde görüldüğü gibi, bir
ünsüzün daha kaynaştırma ünsüzü olarak ele
alınması mümkündür: “l”.
b) KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ
• “l” kaynaştırma ünsüzünün, sadece bir durumda
kullanıldığı görülür. O kullanım da, istek kipinde
1Ç şahıs ekinden öncedir:
al-a-(l)ım, ver-e-(l)im, yap-a-(l)ım, vb.
• “n” kaynaştırma ünsüzü, ilk önce “ben” ve “sen”
kişi zamirlerinden analojiyle “o” kişi zamirinden
sonra da ve ad durum eklerinden önce
kullanılmaya başlamıştır:
ben+i, sen+i, o+(n)u;
ben+e > bana, sen+e > sana, o+(n)a;
ben+im, sen+in, o+(n)un.
b) KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ
- Ancak, bu ad durum eklerinden sonra da, “n”
ünsüzü öteki ad durum eklerinden önce de
kullanılmaya başlamıştır:
ben+de, sen+de, o+(n)da;
ben+den, sen+den, o+(n)dan;
ben+le, sen+le, o+(n)la;
ben+ce, sen+ce, o+(n)ca.
- Bundan dolayı, bu ünsüze “zamir n’si”
(pronominal n) de denir.
- Zamir n’si; 3Tie , işaret zamirleri ve 3T kişi
zamiri ve ADE arasında kullanılır.
b) KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ
• “s” kaynaştırma ünsüzü, sadece 3Tie’nden önce
kullanılır:
yapı+(s)ı, yedi+(s)i, pusu+(s)u, ütü+(s)ü, vb.
- Bazen yanlış olarak, ünlüyle biten sayılardan
(iki+(s)i, altı+(s)ı, yedi+(s)i) analojiyle, diğer
sayılarda da 3Tie’nin üst üste kullanıldığı
görülür:
bir+i+(s)i, üç+ü+(s)ü, vb.
- Bu yanlış kullanım, bazı diğer kelimelere de
yayılmıştır: kim+i+(s)i, vb.
b) KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ
• “ş” kaynaştırma ünsüzü, ünlü ile biten sayılarda,
sadece üleştirme sayı sıfatları kuran /-Ar/ ekinden
önce kullanılır:
iki+(ş)er, altı+(ş)ar, yedi+(ş)er.
- Bu ses, burada da “beş” sayısından analojiyle
kullanılmaya başlamıştır: beş+er.
• “y” kaynaştırma ünsüzü, şu durumlarda kullanılır:
- ACCade ve DATade eklerini alan bazı kelimelerde:
oda+(y)ı, oda+(y)a, soba+(y)ı, soba+(y)a, vb.
- /-İş/ infinitif ekinden önce: anla-(y)ış, söyle-(y)iş, vb.
- INSade ekinden önce: araba+(y)la, töre+(y)le, vb.
- Ek-fiilin düşmesi durumlarında:
geldi idi > geldi-(y)di, aldı ise > aldı-(y)sa, vb.
İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK
ANALİZE GİRİŞ
• Kelimeler birçok seviyede analiz edilebilir,
ancak bu bölüm öğrencileri için sadece iki
seviye yeterli olacaktır.
• Bir kelimenin morfemlerini bulmak çok da zor iş
değil, ancak asıl önemli olan bu morfemlerin
farklı bağlamda farklı görevlerini bulmaktır.
• Buradan hareketle, morfolojik analiz derken,
aslında buna iki seviyeli morfolojik analiz teorisi
de denilebilir.
• Analizin iki seviyesi şunlardır:
İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK
ANALİZE GİRİŞ
• I. seviye veya morfolojik seviye. Bu seviyede
kelimelerin morfemleri bulunur. Buna
ayrıştırmak (parsing) de denilir.
- Bu seviyede kullanılan işaretlerin semiyolojisi
şöyledir:
- Morfolojik seviyede analiz “<“ (daha
küçüktür) şaretiyle başlar. Anlamı: soldaki
kelime, sağdaki morfemlerden oluşmuştur.
- Fiillerden sonra “-” (eksi) işareti kullanılır.
- İsimler ve isim soylu kelimelerden sonra “+”
(artı) işareti kullanılır.
İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK
ANALİZE GİRİŞ
• II. seviye veya morfosentaktik seviye. Ayrıştırmaktan (parsing) sonra, morfemlerin sentaktik
seviyedeki görevlerini bulmak gerekir. Onun için
bu seviyeye, morfosentaktik seviye denir.
- Bu seviyede kullanılan işaretlerin semiyolojisi
şöyledir:
- Morfosentakik seviye “!” (ünlem) işaretiyle
başlar.
- Devamda morfemlerin görevleri “{“ ve “}”
(büyük parantezler) içinde verilir.
İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK
ANALİZE GİRİŞ
- Morfemlerin görevleri genellikle Türkçe kısaltmalardan ibarettir. Farklı olan durumlar şunlardır:
- Ad durum ekleri farklı dilciler tarafından farklı
adlandırıldığı için, Latince kısaltmalar kullanılmıştır.
- Şahıs ekleri, kip ekleriyle (ke) karıştırılmaması için,
kişi ekleri yerine (şe) olarak verilmiştir.
- Çatı eklerinin (edilgen, ettirgen, edingen) Türkçe
karşılıklarının birbirine benzer kısaltmaları olduğu
için, Latince karşılıkları verilmiştir. Bundan hareketle,
fiillerde kullanılan ve geriye kalan diğer kısaltmalar
da (işteşlik, mastar) yabancı karşılıklarıyla verilmiştir.
İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK
ANALİZE GİRİŞ
• Her iki seviye art arda devamda verilir, ancak uzun
kelimelerde, her seviye alt alta da verilebilir.
• İki seviyeli morfolojik analizde kullanılan
kısaltmalar:
İ – isim
İk – isim kökü
Fk – fiil kökü
İİye – isimden isim yapan ek
İFye – isimden fiil yapan ek
Fİye – fiilden isim yapan ek
FFye – fiilden fiil yapan ek
İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK
ANALİZE GİRİŞ
1T, 2T, 3T – birinci/ikinci/üçüncü teklik
1Ç, 2Ç, 3Ç – birinci/ikinci/üçüncü çokluk
ie – iyelik eki
şe – şahıs eki
ke – kip eki
Ø – boş morfem
[#] – birleşik kelime
recp – reciprocive (işteşlik)
refl – reflexive (edingen)
İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK
ANALİZE GİRİŞ
caus –
causative (ettirgen)
pssv – passive (edilgen)
(Y) – yardımcı ses (ünlü)
(K) – kaynaştırma sesi (ünsüzü)
BsizGZ – belirsiz geçmiş zaman
BliGZ – belirli geçmiş zaman
ŞZ – şimdiki zaman
GşZ – geniş zaman
GkZ – gelecek zaman
İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK
ANALİZE GİRİŞ
İ – istek (kipi)
E – emir (kipi)
G – gereklilik (kipi)
DŞ – dilek-şart (kipi)
H – hikaye
R – rivayet
Ş – şart
ade – ad durum eki
İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK
ANALİZE GİRİŞ
NOM – nominative (nominatif, yalın durumu)
ACC – accusative (akuzatif, belirtme durumu)
DAT – dative (datif, yönelme durumu)
GEN – genitive (genitif, tamlayan durum)
LOC – locative (lokatif, bulunma durumu)
ABL – ablative (ablatif, çıkma durumu)
INS – instrumental (enstrümental, vasıta durumu)
EQU – equative (ekfatif, eşitlik durumu)
SFe – sıfat-fiil eki (partisip)
İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK
ANALİZE GİRİŞ
ZFe – zarf-fiil eki (gerundiyum)
INFe – infinitive (infinitif, mastar eki)
Oe – olumsuzluk eki
Ae – aitlik eki
Be – bildirme eki (koşaç)
ANALİZ ÖRNEKLERİ
Evimizde bugün müzik çalıyor.
evimizde < ev+(i)miz+de !{İk+(Y)1Çie+LOCade}
bugün < bu[#]gün !{İk[#]İk}
müzik < müzik !{İ}
çalıyor < çal-(ı)yor[-Ø] !{Fk-(Y)ŞZke[-3Tşe]}
BUGÜNLÜK BU KADAR.
