Transcript Wykład 1

3PhD-01/02
Metoda jako podstawowe narzędzie
uporządkowanego procesu dociekania
Cel a metoda, temat a metoda,
logika w badaniu naukowym
© 2014
Robert Barełkowski, prof. nzw. dr hab. inż. arch.
3PhD-01/2
Badanie > poszukiwanie wiedzy.
Alternatywnie (zbieżnie z definicją Shuttlewortha)
Badanie > kreatywna praca podejmowana w usystematyzowany sposób
ukierunkowana na poszerzenie dostępnej wiedzy, w tym wiedzy o
człowieku, kulturze i społeczeństwie, a także używanie wiedzy w nowych
zastosowaniach.
Shuttleworth, M.: 2008, Definition of Research, Explorable, Explorable.com,
retr. 3 października 2014
„Badanie to proces unifikujący kroki służące do zbierania, analizowania
informacji, by zwiększyć nasze zrozumienie danego zagadnienia lub
problemu. Składa się z trzech kroków: sformułowanie pytania, zebranie
danych potrzebnych do udzielenia odpowiedzi oraz jej udzielenie.”
Creswell (2003: 3).
Podstawowe pojęcia
3PhD-01/3
Odmienny pogląd, w niuansach wskazujący na inaczej rozłożone akcenty
dotyczące ważnych aspektów badania naukowego, prezentuje American
Association for the Advancement of Science (2000):
Badanie > znacząco zróżnicowany i kreatywny proces [zastępujący
działanie polegające na wykonywaniu określonych zrutynizowanych kroków
zmierzających do wskazania odpowiedzi na rozstrzygane zagadnienie].
Gaugh (2003: 3).
Badanie > „manipulowanie rzeczami, konceptami lub symbolami
zmierzającymi do kontrolowanej generalizacji, by poszerzyć, skorygować
lub zweryfikować wiedzę, niezależnie od tego czy wiedza ta pozwala na
formowanie teorii czy też na praktykowanie sztuki.”
Slesinger and Stephenson (1950: 330).
Podstawowe pojęcia
3PhD-01/4
Przedmiot badań naukowych > wskazanie obiektów i zjawisk, o których
chcemy formułować sądy w procesie badania, przy czym przedmiotem
badania są owe przedmioty i zjawiska.
Brzeziński (1997: 216).
Problem badawczy > stan naszej niewiedzy w obrębie danej wiedzy
[dyscypliny].
oraz alternatywna definicja
Problem badawczy > stan subiektywnego odzwierciedlenia niedostatków w
danej dyscyplinie naukowej.
Apanowicz (2002: 44-45).
Podstawowe pojęcia
3PhD-01/5
Teza (Hipoteza) > założenie, konkluzja lub twierdzenie, którą w procesie
badawczym należy udowodnić.
W SJP wydanym przez PWN znajdujemy takie oto definicje:
Teza > założenie, twierdzenie wymagające dowodu.
Hipoteza > założenie oparte na prawdopodobieństwie, wymagające
sprawdzenia (także: jakikolwiek sąd niezupełnie pewny).
Model > uproszczone, problemowo zorientowane odwzorowanie fragmentu
rzeczywistości w zamiarze lepszego jego poznania.
Podstawowe pojęcia
3PhD-01/6
Metoda naukowa > proces, w którym zmierza się do skonstruowania
prawidłowej, spójnej, niearbitralnej reprezentacji świata.
Metoda naukowa > specyficzne techniki, narzędzia i procedury
zastosowane łącznie w uporządkowany sposób, ukierunkowane na
wyjaśnienie rozważanego problemu badawczego.
Metoda naukowa > racjonalne postępowanie człowieka w procesie
intelektualnej konceptualizacji
Bazewicz and Collen (1995)
Metodologia > nauka o czynnościach poznawczych badań naukowych oraz
wytworach poznawczych takich czynności (ustalonych faktach, ustalonych
tezach, itp.).
Metodologia > dowolny zbiór zasad, procedur, praktyk i technik na
potrzeby danej dziedziny.
Francois (1997)
Podstawowe pojęcia
3PhD-01/7
Metodologia > zespół lub spójna całość metod i technik (instrumentów)
Bazewicz and Collen (1995)
Metodologia badań > intelektualna aktywność człowieka zmierzająca do
rozpoznania natury i zjawisk oraz zajmuje się sposobami zbierania, analizowania i
interpretowania danych na potrzeby tego rozpoznania.
Pattron (2012)
Metodologia ogólna > bada czynności i rezultaty poznawcze w nauce, poszukując
wspólnych wzorców dla wszystkich (większości) dyscyplin.
Metodologia szczegółowa > bada czynności i rezultaty poznawcze w obrębie
danej dziedziny lub dyscypliny naukowej, przy czym może być zawężana także do
specjalności naukowej.
Metodologia jest zatem metametodą – systemem, wskazującym, choć nie
determinującym wybór właściwej metody do właściwego zadania, ustanawiającym
reguły i kryteria oceny działań naukowych i spójności przyjmowanej metodyki
działań.
Podstawowe pojęcia
3PhD-01/8
Cele badań naukowych
> ustalenie lub potwierdzenie faktów
> potwierdzenie rezultatów dotychczasowych prac (badań)
> rozwiązywanie dotychczas nierozwiązanych lub nowych problemów
> wspieranie lub potwierdzanie twierdzeń
> rozwijanie nowych teorii
W rzeczywistości listę celów można uzupełnić o cele nienaukowe
(motywacje)
> uzyskanie awansu (naukowego, społecznego, itp.)
> zaspokojenie ciekawości
W taki sposób aspekty ludzkie (psychologiczne, społeczne) wnikają w
obszar nauki i uruchamiają działające prawidłowo (lub wadliwie) aspekty
etyki naukowej).
Cele a badania naukowe
3PhD-01/9
Cechy badań naukowych
> oryginalność (nowość)
> użyteczność / aplikacyjność (badanie naukowe sugeruje możliwość
wykorzystania, stanowi wstęp, a nie rzeczywiste wdrożenie; rzeczywiste wdrożenie
jest zatem ostateczną weryfikacją konkluzji wynikającej z badań, stąd jest ono
ostatecznym celem)
> wiarygodność (odzwierciedlenie prawdy obiektywnej o badanych zjawiskach),
minimalizacja błędów
> wnikliwość (wykorzystująca mechanizm samokrytycyzmu)
> uporządkowanie
> celowość (odkrycie nie jest celem badania, choć może być jego efektem)
> są rozumiane jako dobro społeczne / służą dobru społecznemu (zasadniczo
dotyczy badań prowadzonych przez jednostki publiczne)
Zasięg badań zależy od poziomu dociekań – powinien obejmować wiedzę:
- zasięgu lokalnego do światowego – dla opracowań szczebla M.Sc.
- zasięgu światowego – dla opracowań szczebla Ph.D.
Cechy dociekania naukowego
3PhD-01/10
Uproszczony, konceptualny model struktury badań (pozornie linearny)
Należy mieć na uwadze, że proces badawczy zależy silnie od dyscypliny, przedmiotu
badań, specyfiki problemu oraz świadomego wyboru metod badawczych (m.in.).
W związku z tym powyższa struktura nie odzwierciedla wszystkich możliwych dociekań
badawczych.
Alternatywne reprezentacje struktury badań
3PhD-01/11
Realny model struktury badań (matryca)
Alternatywne reprezentacje struktury badań
3PhD-01/12
Metoda naukowa – jako generalnie przyjmowana zasada w dociekaniach naukowych – może być
rozpatrywana w kategorii świadomie ujawnianego warsztatu naukowego, dla zapewnienia zgodności z
systemem wiedzy (nauki).
A. Collie posługuje się tu analogią góry lodowej – pokazując, co w ramach metody naukowej podlega
dysseminacji i poddawaniu pod osąd (weryfikację). Znaczna część działań pozostaje w sferze
planowania, czynności specyficznych, wypełniania zadań cząstkowych.
Collie (2012)
Metoda naukowa – element narzędziowy dociekań
Metoda naukowa
(całego procesu badawczego)
Ogólne
3PhD-01/13
Projektowanie
badania
Zadania
badawcze
Metoda naukowa – aktywności suplementarne
Specyficzne
Specyficzne procedury
badawcze
3PhD-01/14
Identyfikacja
problemu
Koncepcja
badawcza
Kwerenda,
analiza literatury
przedmiotu
Analizy
środowiskowe
Aspekt
ekonomiczny i
aplikacyjny (plan)
Projektowanie
badania
Operowanie
danymi
Dysseminacja /
komunikowanie
wyników
Metodologia
badawcza
Organizowanie
danych
Raport dot.
wyników
Struktura
działań
badawczych
Segregowanie
danych
Publikacje
Opisywanie
danych
Przeglądy /
recenzje
Formułowanie
hipotezy
Walidacja
projektu
Dzielenie danych
/ planowanie
wykorzystania
Aktywności
badawcze
Zależność struktury rdzenia zadań badawczych i elementów wspierających
3PhD-01/15
Kategorie badań naukowych
> Badania podstawowe (fundamental research lub basic research)
> Badania stosowane (applied research)
> Badania w zakresie nauk społecznych (research in human sciences)
> Badania oparte na praktyce (practice-based research)
Badania podstawowe – zasadniczo nauki ścisłe, przyrodnicze.
Badania stosowane (aplikacyjne) – zasadniczo nauki inżynierskie, medycyna.
Badania w zakresie nauk społecznych – zasadniczo nauki społeczne.
Badania oparte na praktyce – dotyczące obszarów z pogranicza gospodarki lub
sztuki i nauki.
Badania naukowe a ich specyfika
Typy badań naukowych (sparowane – dla uwidocznienia różnic)
Badania opisowe > Badania analityczne
Badania opisowe – ex post facto research
charakterystyczne dla rozpoznawania zjawisk, na które badacz nie ma wpływu,
badania raportujące, koncentrujące się na zbieraniu danych
> stosuje się głównie metody ankietowe (przeglądy), metody komparatywne
(porównawcze), metody korelacyjne
Badania analityczne
charakterystyczne dla rozpoznawania zjawisk, dla których fakty i informacje są
dostępne, lecz wymagają procesu selekcji, systematyzacji i wnioskowania
Badania stosowane (aplikacyjne) > Badania podstawowe
Badania stosowane (aplikacyjne)
charakterystyczne dla rozstrzygania bieżących problemów o charakterze
społecznym lub technicznym, zmierzające do szybkiego wdrożenia wyników
Badania podstawowe
charakterystyczne dla poszukiwań ogólnych praw i teorii, skupione na wiedzy
Badania naukowe a ich specyfika
3PhD-01/16
3PhD-01/17
Badania ilościowe > Badania jakościowe
Badania ilościowe
charakterystyczne dla rozpoznania zjawisk, które można opisywać parametrycznie,
w których zbierane dane dają się wyrażać matematycznie w sposób jednoznaczny i
bezsporny.
Badania jakościowe
charakterystyczne dla rozpoznania zjawisk, których nie można opisywać
parametrycznie, w których zbierane dane odwołują się do cech jakościowych lub
rodzajowych
Badania konceptualne > Badania empiryczne (eksperymentalne)
Badania konceptualne
charakterystyczne dla rozstrzygania zagadnień teoretycznych, abstraktów, ich
interpretacji
Badania empiryczne (eksperymentalne)
charakterystyczne dla poszukiwań opartych o obserwacje, przeprowadzane w
kontrolowanym i naturalnym otoczeniu
Badania naukowe a ich specyfika
3PhD-01/18
Niektóre inne typy badań
> badania skoncentrowane na analizie osi czasu
> badania polowe (field-setting research) a badania laboratoryjne a badania
symulacyjne
> badania eksploracyjne (formowanie hipotez badawczych; szczególnie dyscypliny
ścisłe)
> badania historyczne
> badania zorientowane na wnioskowanie i zorientowane na decyzje
> badania heurystyczne (poszukiwawcze – odnajdywania zależności między
zjawiskami z dopuszczeniem wnioskowania pomimo ograniczonego rozumienia
zjawisk w ramach systemu badawczego)
Badania naukowe a ich specyfika
3PhD-01/19
Badania
podstawowe
Badania
stosowane
Wiedza dyscyplinarna
Badania:
Nauki ścisłe
Nauki przyrodnicze
Nauki humanistyczne i społeczne
Wiedza podmiotowa
(dot. podmiotu)
Badania mające na celu
rozwinięcie zastosowań wiedzy
podstawowej
Wiedza dot. rozwiązania
problemu
Instytucje, kapitał ludzki, rozwój
technologii
Badania adaptatywne
Badania zw. z
podtrzymaniem potencjału
infrastruktury naukowej
Aplikacja
Instytucje, kapitał ludzki,
technologia i transfer wiedzy
Użytkowanie
Bonnen (1986)
Związki między wiedzą a badaniami i użytkowaniem
3PhD-01/20
Ilościowe versus jakościowe
Podejście do badań naukowych
3PhD-01/21
Podejście ilościowe
dążenie do obiektywnych rezultatów
Podejście jakościowe
dążenie do obiektywizowanych rezultatów
Podejście dedukcyjne
(inferencyjne)
Proces dedukcyjny inicjowany jest przez
badane zjawisko, którego środowisko istnienia
samo dostarcza danych do analizy
Podejście eksperymentalne
Eksperyment angażuje ukształtowanie
środowiska dla przeprowadzania badań, w
którym warunki są kontrolowane
Podejście symulacyjne
Symulacja wytwarza substytut – wirtualne
odwzorowanie środowiska – potrzebny do
ukształtowania neutralnych uwarunkowań
procesu badawczego
Q vs Q
Podejście jakościowe
Subiektywne (lecz obiektywizowane)
rozpoznanie i ocena zjawisk, postaw,
opinii, zachowań, efektów
(oddziałujących na człowieka – np.
na polu psychologicznym)
3PhD-01/22
Metody w badaniach naukowych
> metody logiczne
> metody heurystyczne
> metody statystyczne
> metody ekonometryczne
> metody badań marketingowych
> metody doboru próby do badań
> metody klasyfikacyjne
> metody skalowania pomiaru
> metody obserwacji
> metody eksperymentów
> metody dokumentacyjne
Metody - przegląd
3PhD-01/23
Proces badawczy musi zakładać eliminację, względnie minimalizację błędu.
Niezależnie od tego, czy będzie to eliminacja czy minimalizacja, warunki
prowadzenia badania powinny zapewniać kontrolę nad skalą błędu, a sam błąd
powinien być zdefiniowany w ramach procedury badawczej i uwzględniony w
poszczególnych etapach realizacji procesu badawczego
Błędy mogą być
> obiektywne – zewnętrzne w stosunku do środowiska, w
którym przeprowadza się badanie, ale wpływające na nie
> subiektywne – wynikające z postawy lub działań
badacza
> planu / projektowania procesu badawczego
> źle przyjętego systemu weryfikacyjnego
> wynikające z uproszczeń lub generalizacji
> wynikające z imprintu kulturowego
> wynikające z partykularyzmu grup interesu, potrzeby
wpasowywania się w paradygmat naukowy
Błędy w badaniu naukowym
3PhD-01/24
Problem badawczy
Kategoryzacja dyscyplinarna
Dostępne środki
prowadzenia badań
Światopogląd dot. nauki
Procedury (sposoby)
Świadomy wybór postawy
Projekt procesu badawczego
indywidualny
Metody badań naukowych
Cechy metod badań naukowych
Mechanizmy weryfikacyjne
Jasność
Cechy metod a cele metod
Jednoznaczność
Celowość
Skuteczność
Niezawodność
3PhD-01/25
Celem metod jest kontrolowanie koherencji procedury
naukowej i jej wyników, w tym uwzględnienia niezbędnych
procedur falsyfikacyjnych.
Technologia
Mechanizmy weryfikacyjne
Specjalności naukowe
Metoda naukowa
Cele metod badań naukowych
Filozofia naukowa
Mechanizmy integracyjne
Filozofia
„Zdrowy rozsądek”
Cele metod
Celem metod jest uporządkowane (zdyscyplinowane)
zintegrowanie środowiska naukowego laboratorium ze
środowiskiem rzeczywistym, obserwowanym
(percypowanym).
Jest to również integracja sfery teoretycznej z praktyczną.
3PhD-01/26
Metoda w badaniach naukowych
Metoda służy wprowadzeniu w procedurze badawczej systemu logicznego
wnioskowania. Wnioskowanie logiczne – w uproszczeniu – odwołuje się do kwestii
poszukiwania prawdziwości (lub fałszywości) badanej tezy.
Weryfikowalność badań a falsyfikowalność badań.
Asymetria weryfikowalności (potwierdzania, że zjawisko ma miejsce) i
falsyfikowalności (wskazania, że zjawisko jest nieprawdziwe).
Teorie nigdy nie są weryfikowalne empirycznie.
Popper (2002: 34-37).
Należy zauważyć, że Popper dystansuje się od wiązania falsyfikowalności ze
znaczeniem. Przyjęcie planowej konwencji – w opozycji do naiwnego
falsyfikacjonizmu – jest kluczowe dla wysiłku naukowego, bo odwołuje się do
podstawowego w nim mechanizmu krytycyzmu i programowego wątpienia.
Logika badań naukowych
Metoda w badaniach naukowych
3PhD-01/27
Metoda jest narzędziem badawczym, jak każde – obarczona potencjalnym błędem
lub skażeniem. Metoda służy badaniu – jednak przyjęcie nieprawidłowej metody
może przesądzać o inkonkluzywności wyników badań lub też ich całkowitej
wadliwości. Stąd przyjęte w procedurze zgodnej z wybraną metodą kroki i
schematy wnioskowania mogą i powinny być (zdaniem Feyerabenda)
konfrontowane z hipotezami roboczymi – nawet wyłamującymi się z obranej
konwencji.
Feyerabend (2001: 9-18).
Quine wskazał na niebezpieczeństwo holizmu konfirmacyjnego, czyli przyjmowania
założenia, że pojedyncza falsyfikacja każdej teorii prowadząca do jej obalenia jest
nadużyciem. Zaproponował w związku z tym mechanizm nie polegający na
wskazywaniu przypadków niezgodnych z teorią, lecz twierdzeń z nią niezgodnych,
jako mechanizmu falsyfikującego. Norma języka jako systemu oferującego podłoże
wnioskowania logicznego (język jako konwencja) jest narzędziem
Por. Quine (1999)
Logika badań naukowych
3PhD-01/28
Metody ilościowe
Metody jakościowe
Dowolny zestaw danych
poddawanych procesowi
badawczemu (np.) analizie można
zamienić na wartości (numeryczne,
logiczne, fizyczne – jednoznacznie
definiowalne).
Dowolny zestaw danych
poddawanych procesowi
badawczemu (np.) analizie można
zamienić na wartości (numeryczne,
logiczne, fizyczne – jednoznacznie
definiowalne).
- numeryczne, nie-opisowe,
pożytkujące statystykę lub
matematykę
- wielokrotny proces, dla którego
można powtarzać badanie uzyskując
identyczne wyniki
- konkluzywne wyniki
- dociekanie bezpośrednie
- pytania „co?”, „gdzie?”, „kiedy?”
- nie-numeryczne, opisowe,
skoncentrowane na systemach jęz. i
uporządkowanych znaczeniach
- unikalny (najczęściej) proces,
opisujący znaczenie, opinie,
odczucia, złożoną sytuację
- wyniki suplementujące wiedzę
- dociekanie pośrednie
- pytania „dlaczego?”, „jak?”
Metody ilościowe a jakościowe w badaniach naukowych
Uproszczony, sekwencyjny model procesu badawczego,
zaprezentowany przez Rajasekara, Philominithana i
Chinnathambiego.
Rajasekar et. al. (2013: 10-11)
Wybór zagadnienia badawczego
(problemu)
Definiowanie problemu badawczego
Przegląd literatury i referencji
Ocena stanu wiedzy dot. problemu
Sformułowanie hipotezy
Projektowanie badań
Dociekania (wielowątkowe)
Analiza danych
Struktura procedury badawczej
Interpretacja wyników i raport
3PhD-01/29
3PhD-01/30
Proces dysseminacji wiedzy
Społeczność naukowa, akademicka (peers)
Interpretacja i
konkluzje
Wkład
interdyscyplinarny
Zagadnienie /
problem
Cele / zadania
Przygotowanie
badacza
(ustawiczna
samo-edukacja)
Plan i projekt
procedury bad.
Generowanie
wyników badań
Paralelne
działania
badawcze
Alinearna struktura badań – dwie alternatywne propozycje.
Struktura procedury badawczej
Wkład
interdyscyplinarny
3PhD-01/31
Formułowanie
Definiowanie
Projektowanie
Sprawozdanie
Gromadzenie
Ocena
krytyczna
Przetwarzanie
Interpretowanie
Alinearna struktura badań. Uogólniony łańcuch czynności w
badaniach systemów rzeczywistych wg Bazewicza (1995: 232).
Struktura procedury badawczej
3PhD-01/32
Dysseminacja
Formułowanie
Definiowanie
Uogólnienie
Interpretowanie
Hipoteza
Projektowanie
Wyznaczanie
Sprawozdanie
Gromadzenie
Zbiór
Selekcja
Przetwarzanie
Próbka
Zastosowanie
Testowanie
Alinearna struktura badań. Uogólniony łańcuch czynności w
badaniach eksperymentalnych wg Bazewicza (1995: 233).
Struktura procedury badawczej
Analiza
3PhD-01/33
Katedra Krzyża Świętego i św. Eulalii, Barcelona, XIII-XV w. / XIX w.
Złożoność rzeczywistości jako miejsce eksploracji naukowej
3PhD-01/34
1. Nauka formułuje swoje pryncypialne zasady – rzetelnego dociekania natury
problemu – zmuszając do wprzęgnięcia w proces badawczy silnego mechanizmu
autokrytycznego.
2. Zasady – jasności, użyteczności, bezstronności, rzetelności i innych
wymaganych cech dociekań naukowych – są nienaruszalne, lecz stanowią rodzaj
meta-reguł pozostających poza zasadniczym nurtem danego badania, pełniąc rolę
punktu odniesienia.
3. Badanie naukowe, metoda, aspekt metodologiczny badania oferują bogaty
wachlarz możliwości, który musi być indywidualnie projektowany, dostosowywany,
wreszcie wypełniany treścią w sposób zależny od tematu, celów, dyscypliny i
przyjmowanych kryteriów dociekań.
4. Z powyższego wynika szczególna odpowiedzialność prowadzącego badania,
którego moralność wyznacza granice wartości dociekań naukowych.
5. Metodologia dostarcza meta-zasad lub metametody dla rozstrzygania problemu
badawczego.
6. Niektóre problemy nie mają rozwiązań dających się sparametryzować – nie
oznacza to negacji naukowego podłoża dociekań te problemy rozstrzygających.
Zamiast konkluzji
3PhD-01/35
Obliczanie całki / Eine kleine Nachtmusik, W. A. Mozart
Odnajdywanie wzorców – tropy naukowe
3PhD-01/36
Stonehenge, k. Salisbury, 2950 p.n.e. - 1600 p.n.e.
Przykład kombinowanych metod badawczych – zrozumienie reliktu
3PhD-01/37
Przy najbliższej okazji…
3PhD-01/38
Apanowicz, J.: 2002, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej, Gdynia.
Bazewicz, M. and Collen, A.: 1995, Podstawy metodologii systemów ludzkiej aktywności i informatyki,
Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław.
Brzeziński, J.: 1997, Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa.
Carnap, R.: 2000, Wprowadzenie do filozofii nauki, Aletheia, Warszawa.
Collie, A.: 2012, Research Data Curation, Michigan State University, http://files.figshare.com/ 1443329/RDM, retr. 3
października 2014.
Creswell, J. W.: 2003, Educational Research. Planning, Conducting, and Evaluating Quantitative and Qualitative
Research, University of Nebraska – Lincoln, Pearson, Boston.
Feyerabend, P.: 2001, Przeciw metodzie, Siedmioróg, Wrocław.
Francois, C.: 1997, International Encyclopedia of Systems and Cybernetics, K. G. Saur, Munchen.
Gaugh, H. G.: 2003, Scientific Method in Practice, Cambridge University Press, Cambridge.
Kothari, C. R. and Garg, G.: 2014, Research Methodology: Methods and Techniques, New Age International, New
Delhi.
Pattron, D. D.: 2009, Research Methodology, http://www.academia.edu/1222683/ Research_Methodology, retr. 4
października 2014.
Popper, K.: 2002, Logika odkrycia naukowego, Aletheia, Warszawa.
Quine, W. van O.: 1999, Słowo i przedmiot, Aletheia, Warszawa.
Rajasekar, S., Philominathan, P. and Chinnathambi, V.: 2013, Research Methodology, Advanced Research, Vol.
XIV, 3-56.
Shuttleworth, M.: 2008, Definition of Research, Explorable, Explorable.com, retr. 3 października 2014.
Slesinger, D. and Stephenson, M.: 1950, Research, in E. R. A. Seligman and A. Johnson (eds.), Encyclopaedia of
the Social Sciences, Vol. XIII, The Macmillan Co., New York, 330-334.
Bibliografia