Transcript 3PhD-05 Teoria a metoda Projektowanie a proces badawczy © 2014 Robert Barełkowski, prof. nzw.

3PhD-05
Teoria a metoda
Projektowanie a proces badawczy
© 2014
Robert Barełkowski, prof. nzw. dr hab. inż. arch.
3PhD-05/2
Teoria naukowa to zespół uzasadnionych wyjaśnień zjawisk obserwowanych w
świecie oparty o fakty, prawa, wnioskowaniach i sprawdzonych (przyp.:
przetestowanych pozytywnie) hipotezach.
1998: Teaching About Evolution and the Nature of Science, National Academy of
Sciences, National Academy Press, Washington, D.C.
Teoria naukowa to usystematyzowana struktura ideowa będąca wytworem
ludzkiego umysłu, obejmująca grupę praw i zasad empirycznie potwierdzalnych
(doświadczanych), opisująca i wyjaśniająca w naukowy sposób funkcjonowanie
obiektów i zjawisk, obejmując zarówno obserwacje jak i postulaty.
Encyclopaedia Britannica, 2008.
Teoria naukowa to grupa pojęć, zasad, praw i tez tworzących spójny system
opisujący i wyjaśniający rzeczywiste zjawiska i relacje, wynikająca z obserwacji lub
postulatów, poddawanych procesowi weryfikacji.
Wielorakie pojęcie teorii w kontekście badań
Referencja (podstawy) działań badawczych
Działania badawcze
Cele
Teoria
Ekstensja
Filozofia całościowa teorii
(lub zbiór
dostępnych teorii)
(lub teoria dodawana
do zbioru)
Wyniki
Strategia
Taktyka
Procedury
Walidacja
Umiejscowienie teorii w relacji do filozofii i badań
3PhD-05/3
3PhD-05/4
ujęcie podmiotowe – jest fragmentem złożonego systemu
obejmującego całą naukę i dla analizowanego zagadnienia
funkcjonuje dostarczając ogólnych zasad postępowania (teoria oparta
o metodologię nauk, dostarczająca podstawowych mechanizmów
naukowego działania).
Teoria
ujęcie interdyscyplinarne – tworzy pomost pojęciowy,
uwzględniający relacje między obiektami i zjawiskami opisywanymi w
obrębie różnych dyscyplin (dziedzin).
ujęcie dyscyplinarne – tworzy spójny system pojęć, praw,
generalizacji i relacji w obrębie danej dyscypliny.
ujęcie przedmiotowe (problemowe) – opisuje badane obiekty i
zjawiska w sposób całościowy (względnie obejmujący zasadniczą
część opisu), formułuje warunki pozwalające powiązać opis tych
obiektów i zjawisk z innymi, już uprzednio naukowo zbadanymi
obiektami i zjawiskami.
Ujęcie zagadnienia teorii
3PhD-05/5
dyscyplina badana
Teoria
ujęcie dyscyplinarne
dyscyplina
dyscyplina
Teoria
ujęcie przedmiotowe
(problemowe)
Teoria
ujęcie podmiotowe
Teoria
ujęcie interdyscyplinarne
dyscyplina
(meta)dyscyplina
Teoria i jej kontekst
3PhD-05/6
Teoria > opisująca
funkcjonowanie systemów
naukowych
Teoria > łącząca wiedzę
różnych dyscyplin
Działanie badawcze realizowane
według (zasad) teorii
Działanie badawcze zorientowane na
bycie zgodnym z teorią
Teoria > opisująca całościowo
wybraną dyscyplinę
Działanie badawcze zorientowane na
uzupełnianie teorii
Teoria > funkcjonująca w
ramach dyscypliny
Działanie badawcze zorientowane na
konstruowanie teorii
Hierarchia teorii a relacje działań badawczych
3PhD-05/7
Teoria > opisująca
funkcjonowanie systemów
naukowych
Badanie jest w istocie
meta-badaniem
Teoria > łącząca wiedzę
różnych dyscyplin
Badanie tworzy pomost pomiędzy
dyscyplinami
Teoria > opisująca
całościowo wybraną
dyscyplinę
Badanie kontestuje dotychczasowy
paradygmat obowiązujący w danej
dyscyplinie
Teoria > funkcjonująca w
ramach dyscypliny
Badanie suplementuje teorię,
rozszerza lub ją koryguje. Badanie
może też formułować teorię jako
komponent wiedzy dyscyplinarnej (co
nie wyklucza powiązań z innymi dyscyplinami)
Zakres teorii a potencjalny zakres działań badawczych
3PhD-05/8
Teoria naukowa musi spełniać przede wszystkim dwa podstawowe kryteria:
> wyjaśniać obserwowane zjawiska,
> umożliwiać testowanie konkluzji (możliwość ich obalenia).
Obalenie teorii
> fragmentaryczne
Badanie
naukowe
Uzupełnienie teorii
> znaczące
Stworzenie teorii
Rola badania naukowego dla teorii
3PhD-05/9
Teoria naukowa jest definiowana przez osiem czynników / kryteriów:
1. Obszar dociekań – klarownie wyznaczalny, posiadający własną definicję, będący
obiektem trwałych badań,
2. Istotny zbiór ustaleń dotyczących zjawisk zawierających się w obszarze dociekań –
wzorce, cechy wspólne, itp.,
3. Zbiór abstrakcyjnych koncepcji lub propozycji interpretacji zjawisk – konstruktów,
uporządkowanych i powiązanych ze sobą,
4. Powiązania logiczne między konstruktami,
5. Zbiór wniosków lub relacji (sprzężeń) wyprowadzonych z koncepcji lub propozycji
interpretacji wiążących ustalenia z potwierdzonymi obserwacjami poznanej
empirycznie rzeczywistości,
6. Zbiór nieobalonych aksjomatów lub założeń oraz zbiór założeń filozoficznych
podbudowujących teorię,
7. Zbiór abstrakcyjnych reguł wykorzystywanych do opisu badanych obiektów i zjawisk,
niekoniecznie możliwych do przetestowania czy obserwowalnych, lecz wyjaśniających
sposób funkcjonowania tych obiektów lub zjawisk,
8. Całościowy zbiór konkretnych reguł / zasad, konstruktów, powiązań, relacji do
świata obserwowanego, pozwalających na testowanie teorii.
Moore (1997a: 6-7).
Charakterystyka teorii naukowej
3PhD-05/10
„Teoria” jednostkowa
?
Teoria „średniego zakresu”
(middle range)
Teoria całościowa
pojedynczny przypadek
ściśle określona grupa
przypadków
(prawie) wszystkie przypadki
nieuchronnie hermetyczne
rozważania
zasadniczy aspekt –
dyscyplinarny (kompetencyjny)
aspekt interdyscyplinarny
programowany (opcjonalny)
nieuchronny zakres
inter/transdyscyplinarny
ograniczone możliwości
weryfikacyjne
duże / pełne możliwości
weryfikacyjne zależne od
oprogramowania badań
ograniczone możliwości
weryfikacyjne
„teoria” bezużyteczna poza
analizowanym przypadkiem
ekstensja teorii lub teoria
użyteczna
teoria użyteczna
falsyfikowalność bezcelowa
niska podatność na
falsyfikowalność (wysoka kontrola
nad ryzykiem)
wysoka podatność na
falsyfikowalność (niska kontrola
nad ryzykiem)
czas badań w pełni kontrolowany
czas badań w znacznym stopniu
kontrolowany (niski poziom
ryzyka)
czas badań niekontrolowany
(wysoki poziom ryzyka)
Moore (1997a, 1997b)
Problem minimalnego „rozmiaru” (zakresu) teorii
3PhD-05/11
Teoria empiryczna (positive theory)
> System opisowy i wyjaśniający zdolny do identyfikacji związków przyczynowoskutkowych w sposób jednoznaczny,
> Definiuje relacje i przewidywalne wyniki (deterministyczna),
> Opiera się na obserwacjach rzeczywistych zjawisk niezależnych od badacza i
jego poglądów oraz na dążeniu do obiektywizacji obserwacji,
> Falsyfikowalna w oparciu o doświadczenia (w rzeczywistym środowisku).
Teoria normatywna (normative theory)
> System opisowy i wyjaśniający zdolny do identyfikacji związków przyczynowoskutkowych w sposób zgodny z arbitralnie przyjmowaną konwencją,
> Definiuje relacje i zasadniczo przewidywalne wyniki (probabilistyczna),
> Opiera się na odniesieniu obserwacji do apriorycznego systemu referencyjnego
(infradyscyplinarnego),
> Falsyfikowanie w oparciu o umowny system (daje wynik niejednoznaczny)
Teorie empiryczne a normatywne
3PhD-05/12
Na polu architektury – dylemat o znaczeniu fundamentalnym
Wiele tzw. teorii wywodzonych na polu architektury nie spełnia kryteriów
określonych przez Moore’a, w szczególności postulatu ósmego (8).
W ten sposób „teorie” te unikają generalizujących przewidywań (poszukiwania
związków przyczynowo-skutkowych) ograniczając się do formowania systemów
subiektywnego postrzegania dyscypliny.
„Teoria perswazyjna” jako „samospełniająca się przepowiednia”.
„Teoria” taka formułuje system subiektywnego postrzegania, popularyzuje ów
system i utrwala go u odbiorców ex ante w stosunku do jego rzeczywistego
funkcjonowania i oddziaływania na rzeczywistość – system zaczyna oddziaływać
na rzeczywistość dopiero po zagnieżdżeniu się u odbiorców, wskutek proliferacji
poglądów, a nie obserwacji i ich wyników.
Trudności w połączeniu teorii normatywnych z obserwacjami świata rzeczywistego.
Problem teorii architektonicznych
3PhD-05/13
Projektowanie >
definiowanie kształtu
procesu badawczego
Projektowanie > jako
proces badawczy
Projektowanie > jako
przedmiot dociekań
procesu badawczego
warstwa meta
warstwa właściwa
warstwa właściwa
W jakim stopniu
badanie wypełni
kryteria określone na
polu metodologii
(kryteria naukowe)?
W jakim stopniu
projektowanie można
traktować jako
narzędzie naukowe?
W jakim stopni
projektowanie poddaje
się obiektywnemu
badaniu i jak ustalić
obiektywne kryteria
takiego badania?
Jaki system
weryfikacyjny zostanie
ustalony w procesie
badawczym wskutek
projektowania?
Do czego służy
projektowanie w całym
procesie badawczym?
Co w projektowaniu
ma być
zdiagnozowane
(proces, czynniki,
skutek)?
Projektowanie w działalności badawczej
3PhD-05/14
Projektowanie > jako proces badawczy
Projektowanie wykorzystuje „badania”
(proces analityczny):
> Analiza jednostkowa – nie nosi znamion
badania,
> Analiza generalizująca – przy zachowaniu
reżimów naukowych może być elementem
składowym procesu badawczego.
Projektowanie jest zatem procesem
podobnym do badania, jednak samo z siebie
nie wypełnia kryteriów takiego działania.
Dostosowanie
„projektowania”
> dobór metod
Metoda
eksperymentalna
Metoda
symulacyjna
Groat i Wang (2002: 121-124)
Projektowanie w działalności badawczej: problemy
3PhD-05/15
Projektowanie > jako przedmiot dociekań
procesu badawczego
Badanie projektowania koncentruje się na
analizie indywidualnie budowanych systemów
kryterialnych:
> Potencjalna niekompatybilność systemów,
> Problem separacji czynników
subiektywnych od czynników obiektywnych i
obiektywizowanych,
> Problem unikalności rzeczywistego
(pozalaboratoryjnego) procesu projektowego.
Projektowanie może być przedmiotem
badania, jednak wymaga narzucenia
elementów poddawanych późniejszej
weryfikacji obiektywnej (obiektywizowanej).
Dostosowanie
„projektowania”
> dobór metod
Metoda
jakościowa
Metoda
korelacyjna
Metoda logicznej
argumentacji
Metoda badania
studium przypadków
Groat i Wang (2002: 119-125)
Projektowanie w działalności badawczej: problemy
3PhD-05/16
Projektowanie > jako
przedmiot dociekań
procesu badawczego
Projektowanie > jako
proces badawczy
Metoda
eksperymentalna
Metoda
projektowania
systemowego
Metoda
symulacyjna
Metoda
algorytmiczna
Barełkowski (1999: 42-43)
Metoda
hybrydowa
Metoda
samoorganizacji
w projektowaniu
Metoda
jakościowa
Metoda
korelacyjna
Metoda analizy
praktyki
refleksyjnej
Metoda – szczebel
organizacji procesu
badawczego
Metoda
logicznej
argumentacji
Metoda
synektyczna
Metoda
badania
studium
przypadków
Metoda burzy
mózgów
Metoda – szczebel
wewnętrzny
narzędziowy
Projektowanie a metody – poziomy (szczeble) procesu
3PhD-05/17
Metody
„narzędziowe”
Metoda
burzy mózgów
Metoda
synektyczna
Metoda analizy praktyki
refleksyjnej
Metoda algorytmiczna
swobodna, kolektywna wymiana koncepcji rozwiązania problemów
projektowych (badawczych)
kolektywna konceptualizacja, dyskurs, ewaluacja i wnioskowanie.
wielokrotne wykorzystywanie analogii – cząstkowej i całościowej – do
przybliżania procesu projektowego (badawczego) do rozwiązania
konkretnego problemu.
koncentracja na obserwacji działań wynikających z wiedzy
nieartykułowanej (tacit knowledge) i umiejętności praktycznych (practical
skills) wykorzystywanych w procesie opartej o profesjonalną praktykę
decyzyjności.
poszukiwanie wzorca „silnego” – takiego wzorca dla procesu
projektowego (badawczego), że każdorazowo wprowadzenie określonej
sekwencji danych daje wynik spełniający określone kryteria.
Metoda projektowania
systemowego
wstępne projektowanie procedury wielokryterialnej oceny kroków i
rozwiązań projektowych (wyników badawczych) wraz z procedurami
sprawdzającymi.
Metoda samoorganizacji
w projektowaniu
metoda zalążkowa dla meta-projektowania – procedur kontroli
uniezależnione od procedury projektowej (badawczej) – procedury
obserwacyjne i ewaluacyjne.
Metody projektowe „narzędziowe”
3PhD-05/18
Dociekania projektowe
Dociekania badawcze
Cel
Działanie konkretne (namacalne)
osadzone w czasoprzestrzeni
(konkretny obiekt, konkretne miejsce,
konkretna przestrzeń)
Działanie uogólniające (poszukiwanie
zasad, wzorców) ujawniające reguły
funkcjonowania czasoprzestrzeni
(reguły, zasady, cechy wspólne)
Przegląd źródeł
> Rozpoznać literaturę adekwatną do
rozpatrywanego przypadku
> Rozpoznać typologie projektowe
> Ustalić fakty pomocne przy
realizowaniu normatywnych działań
> Rozpoznać i powiązać ze sobą temat
badań, obiekt badań i źródła
dyscyplinarne
> Osadzić przedmiot badań w
kontekście teoretycznym, filozoficznym,
epistemologicznym w celu zdefiniowania
punktu początkowego poszukiwań
> Odnieść się do stanu (wiedzy) badań
> Sprecyzować podejście
metodologiczne (meta)
Wynik w relacji
do źródeł
Związek swobodny – projekt ustanawia
(narzuca) własne reguły funkcjonowania
Związek uściślony – badanie jest
podporządkowywane regułom,
poddawane obowiązkowej weryfikacji
Relacja do
składnika
subiektywnego
Część immanentna – oś rozwiązania
projektowego (indywidualny imprint, kult
unikalności)
Część eliminowana lub neutralizowana,
względnie wyłączana poza obszar
badania w ramach procedur meta
Problem: projektowanie a badanie
3PhD-05/19
Projektowanie > narzędzie
analityczne i ewaluacyjne
Projektowanie > aplikacja
badania akcyjnego „action
research”
Projektowanie > generator
uwarunkowań – aparat
wnioskowania – aparat
analityczny (wyuczone
umiejętności)
Projektowanie >
monitorowanie i analiza
współpracy i wymiany
informacji
Programowanie projektowania (por.
programowanie badań nauk.) – Duerk (1993: 80)
oraz POE jako metody redukcji „mgły niewiedzy”
(ang. black box).
Practice-based research – projektowanie
refleksyjne – analiza działań bez konieczności
preprogramowania – Schon (76-104).
Planowanie działań > podejmowanie działań >
ewaluacja > obszar przyswajanej wiedzy >
diagnoza > planowanie działań…
Działanie redukcyjne – metody narzędziowe
graficznej reprezentacji, schematyzacja, redukcja
stopnia komplikacji – Darke (329-333).
Kooperacja jako źródło danych, kryteriów,
ewaluacji.
Możliwości wykorzystania projektowania w badaniach
3PhD-05/20
Darke, J.: 1978, The Primary Generator and the Design Process, in Environmental Design Research, Proceedings
of EDRA 9 Conference, EDRA, Washington, 325-337.
Duerk, D. P.: 1993, Architectural Programming: Information Management for Design, John Wiley, New York.
Groat, L. and Wang, D.: 2002, Architectural Research Methods, John Wiley, New York.
Johnson, P.-A.: 1994, The Theory of Architecture. Concepts, Themes, and Practices, John Wiley, New York.
Lang, J.: 1987, Creating Architectural Theory. The Role of the Behavioral Sciences in Environmental Design, Van
Nostrand Reinhold, New York.
Moore, G. T.: 1997a, Toward Environment-Behavior Theories of the Middle Range. I Their structure and relations to
normative design theories, in G. T. Moore and R. W. Marans (eds.), Advances in Environment,
Behavior, and Design, Vol. 4, Ch. 1, Plenum, New York, 1-40.
Moore, G. T.: 1997b, Toward Environment-Behavior Theories of the Middle Range. II The Analysis and Evaluation
of Environment-Behavior Theories, in T. Takahashi and Y. Nagasawa (eds.), Environment-Behavior
Studies for the 21st Century, Proceedings of the MEARA 97 International Conference, University of
Tokyo and Man-Environment Relations Association, Tokyo, 69-74.
Rowe, P.: 1991, Design Thinking, MIT Press, Cambridge MA.
Schon, D.: 1993, The Reflective Practitioner, Basic Books, New York.
pomocniczo:
Barełkowski, R.: 1999, Techniki informatyczne w architekturze i urbanistyce, Ośrodek Wydawnictw Naukowych,
Poznań.
Niezabitowska, E.: 2014, Metody i techniki badawcze w architekturze, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice.
Bibliografia