Transcript Nowa ekonomia: globalizacja interesów korporacyjnych czy

Religia i porządek społeczny.
Miedzy modernizmem a
ponowoczesnoscią
Krzysztof Mądel SJ
„Religijność – wymiar prywatny i publiczny”
Konfrencja zorganizowana przez Instytut Historii UJ
Inicjatywę Małopolską im. Króla Władysława Łokietka
i Towarzystwo Doktorantów UJ
Kraków, 15 grudnia 2005
www.jezuici.pl/~kmadel
Religia i porządek społeczny: systematyka historyczna
a) Premodernizm: Totalizm religijny cuius regio eius religio
Paweł Włodkowic w polemice z Falkenbergiem, 1417: „teza o nawracaniu siłą
niewiernych, którą Krzyżacy wyznają, jest herezją”
b) Modernizm: Prywatyzacja i separacja „tronu i ołtarza”
Rewolucja Francuska, 1789: Deklaracja praw człowieka i obywatela (preambuła
Konstytucji): „Nikt nie powinien być niepokojony z powodu wyznawanych poglądów,
także religijnych, o ile ich wyznawanie nie zakłóca określonego prawem porządku
społecznego”; zasada wolności religii; katolicyzm przestaje być religią państwową;
protestanci mogą pełnić urzędy państwowe, 24 XII 1789; przywrócenie praw cywilnych
i majątku uchodźcom protestanckim, 10 VII, 9 XII 1790; nadanie praw Żydom, 28 I, 26
VII, 16 VIII 1790; naród dysponentem majątku kleru, 2 XI 1789
Konstytucja USA, 1787, Poprawka I, 1791: „Congress shall make no law respecting an
establishment of religion, or prohibiting the free exercise thereof; or abridging the
freedom of speech, or of the press; or the right of the people peaceably to assemble,
and to petition the government for a redress of grievances.”
c) Postmodernizm: Pluralizm i współzależność
Konstytucja RP, 1997: „My, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno
wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie
podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł...”
Orzeczenie 5-4 Sądu Najwyższego USA z 27 czerwca 2002: miejski program bonów
edukacyjnych dla ubogich rodzin w Cleveland, Ohio (przyznający 2.250 USD ze
środków publicznych na dziecko) jest "neutral in all respects toward religion."
Odrodzenie religijne


1960: wśród socjologów zajmujących się problematyką modernizacji i
sekularyzacji w latach 60. dominuje przekonanie o stopniowym wygasaniu
religii w erze nauki
1970: po roku 1968 ta tendencja ulega odwróceniu, socjologowie coraz
częścije dostrzegają przejawy religijnego odrodzenia


Więcej na ten temat: „The Globalization of Religion and Politics” by Darrell J.
Fasching, University of South Florida,
http://www.cas.usf.edu/GlobalResearch/fasching%20paper.doc (maj 2003)
Po zamachu terrorystycznym na World Trade Center 11 września 2002 r.
często cytowanym autorem staje się Samuel Huntington, który kilka lat
wcześniej postawił kontrowersyjną tezę „There can be no true friends
without true enemies”, sugerując tym samym, że upadek wielkich ideologii i
odrodzenie się starych tradycji religijnych w nowy sposób spolaryzuje
społeczność międzynarodową, rodząc tym samym zagrożenie dla pokoju.

Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order,
New York 1996.
Kościół katolicki: od „wolności religii” czy „wolności religijnej”
a) Niebezpieczna „wolność religii”
Pius IX, Syllabus, 1864
potępia „wolność publicznego kultu” (nr 77; 78)
Pius XII, Mowa o tolerancji, 1953
„to, co nie odpowiada prawdzie ani prawu moralnemu, nie ma obiektywnie prawa do
istnienia, propagowania i działania, a jeśli może być usprawiedliwione w imię
wyższego dobra, tzn. np. pokoju, to jednak bez angażowania ustawodawstwa
państwowego”
Edykt nantejski Henryka IV, 1598; religijny pokój Rzeszy w Augsburgu, 1555
a) istnienie wielu religii dopuszczalne za cenę pokoju społecznego
b) istnienie fałszu możliwe tylko de facto, nigdy de iure
b) Postulowana „wolność religijna”
Sobór watykański II, Deklaracja o wolności religijnej, 1965:
a) prawo do wolności religijnej trwale przysługuje również tym, którzy nie wypełniają
obowiązku szukania prawdy i trwania przy niej; zaś korzystanie z tego prawa nie może
napotykać przeszkód, jeśli tylko zachowany jest sprawiedliwy ład publiczny (DWR 2)
b) Kościół rezygnuje z zajmowania uprzywilejowanej pozycji w państwie, a jeśli cieszy się
jakimiś przywilejami, to tylko pod warunkiem, że nie uszczupla to wolności innych
wspólnot i obywateli (DWR 6)
c) samo państwo, jako że odpowiada za przestrzeganie praw, zobligowane jest do
„otoczenia opieką także wolności religijnej każdego z obywateli i stwarzania dobrych
Sobór watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w
świecie współczesnym Gaudium et spes, 1965, nr 63
„Słuszna autonomia rzeczy ziemskich. Wielu współczesnych ludzi zdaje
się żywić obawy, aby ze ściślejszego połączenia ludzkiej aktywności z
religią nie wynikły trudności dla autonomii ludzi, społeczeństw czy nauk.”
„Jeśli przez autonomię w sprawach ziemskich rozumiemy to, że rzeczy
stworzone i społeczności ludzkie cieszą się własnymi prawami i
wartościami, które człowiek ma stopniowo poznawać, przyjmować i
porządkować, to tak rozumianej autonomii należy się domagać; nie tylko
bowiem domagają się jej ludzie naszych czasów, ale odpowiada ona także
woli Stwórcy. Wszystkie rzeczy bowiem z samego faktu, że są stworzone,
mają własną trwałość, prawdziwość, dobroć i równocześnie własne prawa i
porządek, które człowiek winien uszanować, uznawszy właściwe metody
poszczególnych nauk czy sztuk. (…) Dlatego niechaj wolno będzie wyrazić
ubolewanie nad niektórymi postawami umysłowymi, jakich dawniej na
skutek nie dość jasno rozumianej słusznej autonomii nauk nie brakowało
także między samymi chrześcijanami, a które wywoławszy waśnie i spory
doprowadziły umysły wielu do przeciwstawienia wiary i wiedzy.”
Sobór watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w
świecie współczesnym Gaudium et spes, 1965, nr 63
„Lecz jeśli słowom «autonomia rzeczy doczesnych» nadaje się takie
znaczenie, że rzeczy stworzone nie zależą od Boga, a człowiek może ich
używać bez odnoszenia ich do Boga, to każdy uznający Boga wyczuwa,
jak fałszywymi są tego rodzaju zapatrywania. Stworzenie bowiem bez
Stworzyciela zanika. Zresztą wszyscy wierzący, jakąkolwiek wyznawaliby
religię, zawsze w mowie stworzeń słyszeli głos i objawienie Stwórcy. Co
więcej, samo stworzenie zapada w mroki przez zapomnienie o Bogu.”
Laickość, laicité, liberalizm
Laicyzm – świeckość, a-, anty-, nie-religijność, a-, anty-, nie-klerykalność,

aspekt humanistyczny i religijny, sens potoczny, gr. laos, lud, laik to ktoś nieobyty z czymś
Laicité (fr.) – wyznaniowość, areligijność

wielka rewolucja francuska nadaje temu pojęciu charakter ściśle prawny i czyni istotnym elementem
nowożytnej konstytucji społecznej, przykłady: religia w szkole francuskiej, kontrowersje z chustam
Liberalizm




„liberalny” – właściwy człowiekowi należącemu do stanu wolnego, który posiadł artes liberales, czyli
wykształcenie klasyczne, jest intelektualnie niezależny, światły, otwarty, wielkoduszny.
później także stanowisko polityczno-ekonomiczne przeciwne absolutyzmowi i centralizmowi
po rewolucji francuskiej również takie stanowisko religijne, koncepcja społeczna, polityczna lub
ekonomiczna, która wyklucza jakiekolwiek odniesienie do Absolutu
katolickie potępienie liberalizmu






Sobór Watykański I, Konstytucja De Fide, 1870, potępia racjonalizm i naturalizm; dogmat Soboru o papieskiej
nieomylności w sprawach wiary i moralności
Pius IX, Encyklika Quanta cura, 8 XII 1864; oraz Syllabus
Pius X, przemówienie z 17 IV 1907, oraz Dekret Świętego Oficjum, 3 VII 1907, wyliczający 64 błędy modernizmu
Grzegorz XVI, Encyklika Mirari Vos, 15 VIII 1832, potępia polityczną formę liberalizmu oraz tzw. Liberalny
katolicyzm
Leon XIII potępia liberalizm w encyklikach: O ludzkiej wolności, 20 I 1888; O złu społeczeństwa współczesnego, 21
IV 1878; O sekcie socjalistów, komunistów i nihilistów, 28 XII 1878; O chrześcijańskiej filozofii, 4 VIII 1879; O
małżeństwie, 10 II 1880, O pochodzeniu władzy cywilnej, 29 VII 1881; O masonerii, 20 IV 1884; O państwie
chrześcijańskim, 1 XI 1885; O życiu chrześcijańskim, 25 XII 1888; O podstawowych obowiązkach obywatela
chrześcijanina, 10 I 1890, O kwestii społecznej, 15 V 1891; O znaczeniu jedności wiary i jedności Kościoła dla
zachowania fundamentów moralnych państwa, 20 I 1894, O prześladowaniu Kościoła na całym świecie,19 III 1902
katolicka pochwała liberalizmu
J. E. E. Dalberg-Acton, Wykłady o rewolucji francuskiej (1895-99), wyd. 1910; tegoż History of Freedom, 1877.

Jan Paweł II, Centesimus annus, 1991: „Wydaje się, że zarówno wewnątrz poszczególnych narodów, jak i w
relacjach międzynarodowych wolny rynek jest najbardziej skutecznym narzędziem wykorzystania zasobów i
zaspokajania potrzeb. Dotyczy to jednak tylko tych potrzeb, za których zaspokojenie można zapłacić, to jest które
dysponują siłą nabywczą, i tych zasobów, które ‘nadają się do sprzedania’, czyli mogą uzyskać odpowiednią cenę”
(nr 34).
Literatura: katolicką interpretację laicite podaje: Joseph-Marie Verlinde, Chrześcijaństwo wiosną Europy, Warszawa, 2004;

S. Huntington: Zachód i reszta świata, 1920
Pod panowaniem Zachodu
Kraje realnie lub nominalnie
niezależne od Zachodu
Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996.
S. Huntington: Zimna wojna, 1960
Wolny świat
Blok komunistyczny
Inne państwa
Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996.
S. Huntington: Świat podziałów cywilizacyjnych, 1990
Zachodnia
Latynoska
Afrykańska
Islamska
Chińska
Hinduska
Prawosławna
Buddyjska
Japońska
Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996.
Jeden naród, dwie kultury

Gertrude Himmelfarb, One Nation, Two Cultures,
grudzień 1999 (George Bush otrzymuje wtedy
nominację Republikanów): społeczeństwo USA
składa się z dwóch odrębnych kultur:




Alan Wolfe, One Nation. After All, 1998 (George
Bush zastanawiał się czy wrócić do polityki):


pierwsza wywodzi się z lat 1960 jest hedonistyczna,
indywidualistyczna i zsekularyzowana
druga z 1950 jest purytańskia, religijna i skupiona
wokół rodziny
Ten podział ma swoje początki w XVIII-wiecznej Anglii.
Adam Smith nazwał te grupy mianem „utracjuszy” i
„dziwaków” (the “loose” and the „austere”); Michael
Barone: the Beautiful and the Dutiful
w USA dominuje dość homogeniczna klasa średnia,
której kardynalną cnotą jest tolerancja. Klasa ta żyje w
kraju „cichej wiary”, „zwykłych obowiązków” i
„nieokreślonej moralności”. Wojna ma charakter
wewnętrznego zmagania. Neither beautiful nor dutiful.
Mutable, perhaps.
W wyborach do Kongresu 2001 obie partie
uzyskały podobny wynik, ok. 48-49% głosów każda.
Wcześniej Bill Clinton został powtórnie
prezydentem z poparciem 49%.
One nation, fairly divisible, under God, The Economist Jan 18th 2001
Narody i wartości
wartości egzystencjalne
wartości auto-ekspresyjne
World Values Survey, University of Michigan, 2003. Por. Living with a superpower, The Economist, 2 Jan 2003.
wartości tradycyjne
Światopogląd (pionowo)
Konfucjańskie
Szwecja
Wartości tradycyjne to religia, P o k o m u n i s t y c z n e
P
r
o
t
e
s
t
a
n
c
k
ie
rodzina, ojczyzna, silne poczucie
Norwegia
tożsamości narodowej. Rodzice
Estonia Chiny
Dania
Bułgaria
domagają się od dzieci
Rosja
Niemcy
posłuszeństwa, chcą,
Czechy
Białoruś Litwa
Korea
żeby dzieci spełniały ich oczeFinlandia Szwajcaria Holandia
Płd.
Ukraina
kiwania, odrzucają aborcję,
Czarnogóra Tajwan
Słowenia
eutanazję, rozwody, samobójŁotwa
stwo. Wartości laickie
Albania Serbia
Francja Luksemburg
Słowacja
Mołdawia
zawierają katalog wartości
Islandia
Macedonia
Węgry
Belgia
przeciwnych.
● ● Austria
Włochy
Jakość życia (poziomo)
Wielka
Europa Środkowo–Wschodnia
Nowa
Brytania
Wartości egzystencjalne
Zelandia
Hiszpania
Gruzja
Bośnia Chorwacja
są istotne dla ludzi walczących
Azerbejdżan
Kanada
Katolicka
na co dzień o przetrwanie, o
Australia
Rumunia
Europa
Armenia
bezpieczeństwo fizyczne i
Polska
ekonomiczne. Ludzie żyjący w
USA
Wietnam
poczuciu zagrożenia z reguły
Indie
Anglosaskie
okazują niechęć wobec cudzoziemców,
Azja
Turcja
mniejszości seksualnych, osób chorych na
Chile
AIDS, stronią także od aktywności
Argentyna
Indonezja
Irlandia
Filipiny
politycznej, nawet od pisania petycji,
Dominikana
uważają, że mężczyźni są lepszymi liderami
Iran
Peru
Ameryka
politycznymi niż kobiety. Wartości autoŁacińska
Brazylia
RPA
ekspresyjne zawierają katalog wartości
Jordania
Egipt Nigeria
Meksyk
przeciwnych.
Uganda
Wenezuela
Zimbabwe
Oprac. na podstawie setek
Ghana
Maroko
Kolumbia
kwestionariuszy wysyłanych w ciągu
Afryka
Puerto Rico
Tanzania
ostatnich 25 lat do mieszkańców
Salwador
78 krajów (85% populacji).
wartości laickie
Japonia
Świat podziałów cywilizacyjnych

Współczesny konflikt nie rozgrywa się między




islamem i Zachodem
islamem i chrześcijaństwem
islamem i judaizmem
Prawdziwy konflikt współczesności rozgrywa się między dwiema
alternatywnymi wizjami przyszłości w obrębie danej kultury i religii.
Tu i na kolejnych sześciu stronach cytuję Darrell J. Fasching, „The Globalization of
Religion and Politics”,
http://www.cas.usf.edu/GlobalResearch/The%20Globalization%20of%20Religion%20a
nd%20Politics%204a.ppt (maj 2003).
Odrodzenie religijne i konflikty globalne
Dwie formy odrodzenia religijnego:
 Fudamentalizm religijny
 Religijny postmodernizm
Dwa modele:
 Przedmodernistyczny totalizm
 Ponowoczesny pluralizm
Dwa przykłady
 Osama bin Laden
 Gandhi
Odrodzenie religijne i konflikty globalne

Dwie formy odrodzenia religijnego:



Wojna toczy się między dwoma wizjami religii
i cywilizacji w ponowoczesnym świecie:



fudamentalizm religijny
religijny postmodernizm
dwie grupy zwolenników
dwa sposoby (formuły) obecności w świecie
Dwie grupy ludzi


ci, którzy wierzą, że istnieją dwie grupy ludzi
i ci, który w to nie wierzą
Those who say there are two kinds of people
and those who don’t

Dwie drogi do globalizacji:


podbój
wzajemne zrozumienie
Wojna bin Ladena z dominacją Zachodu








1957: ur. w Ryadh, w Arabii Saudyjskiej
1981: zdobywa wykształcenie w zakresie
administracji publicznej
poddany wpływom radykalnego islamu
1980s: walczy z Rosjanami w Afganistanie
1990: władze saudyjskie odrzucają jego
propozycję obrony kraju przed inwazją
iracką u boku oddziałów USA
1994: traci obywatelstwo saudyjskie
1990s: działa w Sudanie, dzięki
doświadczeniu wojennemu staje się liderem
światowego terroryzmu zorganizowanego na
wzór międzynarodowego holdingu
1996: wraca do Afganistanu i wypowiada
jihad Ameryce i Zachodowi
Wojna Gandhi’ego z zachodnim kolonializmem









Mohandas K. Gandhi, ur. 2 X 1869 w Porbandar,
Gujarat, Indie
1890: zdobywa wykształcenie prawnicze w Anglii
studiuje Bhagavad Gita
1893: przełom – upokorzenie w RPA
1906: jako sanitariusz wojskowy bierze udział w
powstaniu Zulusów
1906-1914: kształci zwolenników cywilnego
nieposłuszeństwa bez użycia przemocy jako
narzędzia politycznego nacisku w obozach w
RPA, Phoenix Farm, później Tolstoy Farm
1915: w wieku 45 lat powraca do Indii, aby
pokierować ruchem na rzecz zniesienia
brytyjskiego panowania kolonialnego i
zjednoczenia Indii
15 VIII 1947: sukces i porażka
30 I 1948: ginie w zamachu
Gandhi i bin Laden: podobieństwa











Obaj kształcą się z myślą o karierze urzędniczej w
sektorze publicznym.
Obaj doznają religijnego przebudzenia w czasie studiów.
Obaj nie lękają się śmierci z powodu religijnej przemiany.
Obaj wzywają do partyzanckiej walki z kolonializmem i
dominacją Zachodu.
Obaj odrzucają modernistyczną prywatyzację
religii, obaj doceniają polityczne znaczenie religii
dla zmiany porządku społecznego.
Obaj sięgają do piśmiennych zabytków własnej
kultury w poszukiwaniu inspiracji dla swoich
rewolucyjnych planów.
Obaj są charyzmatycznymi mówcami.
Obaj są mistrzami organizacji i strategii politycznej.
Obaj zyskują zwolenników także za granicą, organizują
międzynarodowy ruch i zagraniczne obozy szkoleniowe.
Obaj dla osiągnięcia swojego celu wykorzystają globalne
strategie medialne.
Obaj w mistrzowski sposób wykorzystują systemy wroga.
Gandhi i bin Laden: różnice








Edukacja Gandhi’ego była między-kulturowa, zaś bin Ladena nie.
Religijne przebudzenie bin Ladena cechował religijny dualizm, zaś u Gandhi’ego
dominowało przekonanie o jedności całego rodzaju ludzkiego.
Bin Laden odrzucał wszystkie wartości społeczne Zachodu, zaś Gandhi uznawał za
swoje te, które afirmują jedność rodzaju ludzkiego.
Obaj nawiązują do militarnych narracji rodzimych
tradycji religijnych dla uzasadnienia swoich rewolucji,
ale bin Laden rozumie wojnę jako terroryzm (siły),
natomiast Gandhi spirytualizuje ją (siła ducha)
w postaci idei obywatelskiego nieposłuszeństwa
bez użycia przemocy.
Gandhi posługuje się globalnymi mediami w celu
obudzenia sumień i uświadomienia ludziom jedności rodzaju ludzkiego, bin Laden
używa ich dla budzenia wzajemnej niechęci i podziałów.
Gandhi dąży do przekształcenia społeczeństwa przez własne cierpienie, bin Laden
przez cierpienie innych.
Dla bin Ladena sukces sprowadzał się do geograficznej separacji społeczności
wiernych i pogan (dar al Islam vs. dar al harb).
Dla Gandhi’ego sukces oznaczał współpracę i współzależność w pluralistycznym
świecie.
Pomocniczość na forum zjednoczonej Europy
Traktat o Unii Europejskiej, zwany Traktatem z Maastricht, 1992, nazywa
integrację europejską „nowym etapem w procesie tworzenia ściślejszego związku
między narodami Europy, w którym decyzje są podejmowane (w sposób możliwie
najbardziej otwarty – poprawka z Amsterdamu, 1997) na szczeblu jak najbliższym
obywatelowi” (Artykuł A).
Traktat o Wspólnocie Europejskiej, zwany Amsterdamskim, 1997, postanawia w,
iż „w zakresie, który nie podlega wyłącznej kompetencji Wspólnoty, Wspólnota
podejmuje działania, zgodnie z zasadą subsydiarności, tylko wówczas i tylko w
takim zakresie, w jakim cele proponowanych działań nie mogą być skutecznie
zrealizowane w odpowiedni sposób przez państwa członkowskie, natomiast z
uwagi na skalę lub skutki tych działań, mogą być lepiej zrealizowane przez
Wspólnotę. Żadne działanie Wspólnoty nie wykracza poza to, co jest konieczne do
zrealizowania celów określonych w niniejszym traktacie” (Artykuł 3B).
Pomocniczość: jak chronić się przed Brukselą


Konstytucja nie decentralizuje de facto dotychczasowych kompetencji Unii, ale
otwiera taką możliwość na przyszłość. Artykuł 9.3 stwierdza, iż „Unia może
podejmować działania tylko wtedy i tylko w takim zakresie, w jakim zamierzone
cele nie mogą być osiągnięte przez same państwa członkowskie”, a zarazem
„mogą być lepiej osiągnięte na poziome Unii”. Osobny protokół zawarty w
Konstytucji nt. respektowania zasady pomocniczości i proporcjonalności stwierdza,
że Komisja Europejska zobowiązana jest wykazać, że proponowane przez nią
rozwiązania są zgodne z zasadą pomocniczości, a zarazem spełniają kryteria
jakościowe, a jeśli to możliwe także kryteria ilościowe. Parlamenty narodowe mogą
zakwestionować propozycje Komisji w ciągu sześciu tygodni, jeśli ustalą, że
propozycje te naruszają pomocniczość. Jeśli jedna trzecia parlamentów zgłosi takie
zastrzeżenia, Komisja jest zobowiązana do zrewidowania, aczkolwiek nie do
całkowitego wycofania swoich propozycji. Parlamenty i rządy krajów członkowskich
mogą także odwoływać się do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w tej
sprawie.
Podczas prac nad Konstytucją W. Brytania opowiadała się za stworzeniem urzędu
prezydenta Rady Europejskiej, który wraz z ministrem spraw zagranicznych mógłby
reprezentować Unię na arenie międzynarodowej. Propozycja miała charakter antyfederalistyczny, wzmacniała bowiem ciało złożone z szefów rządów krajów
członkowskich. W. Brytania, Francja, Hiszpania i Włochy opowiadały się za
zastąpieniem dotychczasowego modelu rotacyjnego przewodnictwa w Radzie UE
urzędem stałego prezydenta Rady, co jednak spowodowało sprzeciw mniejszych
krajów, dlatego w ostatecznym, kompromisowym rozwiązaniu kompetencje
prezydenta Rady zostały znacznie ograniczone.
Pomocniczość: jak bronić się przed Brukselą



Zachowaniu zasad pomocniczości i równości sprzyja nowy układ wpływów w
obrębie Komisji Europejskiej. Konstytucja określa, że skład Komisji tworzy 15
komisarzy „z teką” i prawem głosu oraz 15 innych komisarzy nie posiadających
żadnych kompetencji ani prawa głosu, ale wyposażonych w pełne zaplecze
logistyczne. Poszczególne kraje będą posiadać własnego komisarza zgodnie ze
ściśle określoną regułą rotacji.
Konstytucja modyfikuje ustalenia przyjęte w Nicei w 2000 r. określające, że
Francja, W. Brytania i Niemcy posiadają 29 mandatów w Radzie Europejskiej,
zaś dwukrotnie mniejsze Hiszpania i Polska aż 27 mandatów. W r. 2009 lub 2011
te dysproporcje zostaną usunięte przez przyjęcie zasady, iż większość w
głosowaniach będzie tworzyć zwykła większość głosów tych państw, których
populacja równa jest co najmniej 60% populacji całej Unii.
Z punktu widzenia katolickiej nauki społecznej zasada pomocniczości nie jest
uwzględniona przez Konstytucję Europejską w stopniu wystarczającym. Zapisy
Konstytucji sprawiają wrażenie, jakby ustawodawca chciał jedynie zabezpieczyć
interesy państw członkowskich wobec „monopolitstycznych” zapędów Brukseli, a
tymczasem pomocniczość domaga się czegoś więcej. Tylko takie rozwiązania
ustrojowe, w których kompetencje przekazane wyższej instancji wykonywane są
przez tę instancję w taki sposób, aby mogła ona jak najszybciej zwrócić je
właściwym podmiotom, zasługują na miano pomocniczych. W zapisach
Konstytucji ta dynamika nie została uwzględniona. Konstytucja nie definiuje
wystarczająco jasno strategicznych celów wspólnych polityk Unii ani też nie
przewiduje takiego trybu ich oceny, który z osiągania samodzielności przez
państwa członkowskie czyniłby wartość podstawową.
Ile państwa?
Nowoczesne państwo powinno być „inteligentne”, tzn. przede
wszystkim mieć silną metabolikę informacyjną, a nie
energetyczną, winno zatem być zdolne do:
 absorbcji informacji o stanie środowiska
 identyfikacji punktów krytycznych
 wykorzystania tej informacji do stworzenia strategii rozwoju
społeczno-gospodarczego
Strategie „inteligentnego państwa”:
 Stabilizacja makroekonomiczna
 Konkurencyjność na rynku wewnętrznym
 Stabilność polityczna
 Praworządność
 Rozbudowa infrastruktury materialnej
 Troska o kapitał społeczny
Literatura: Antoni Z. Kamiński, Bartłomiej Kamiński, Korupcja rządów. Państwa pokomunistyczne wobec
globalizacji, Warszawa 2003, s. 238nn.
Stara i nowa ekonomia. Rola państwa
Fordyzm







Negocjacje zbiorowe
Uspołecznienie bogactwa
(państwo dobrobytu)
Centralizacja
Państwo lub miasto
„subsydiujące”
Krajowa polityka regionalna
Badania i rozwój finansowane
przez przedsiębiorstwa
Wiodąca rola przemysłu w
tworzeniu innowacji
Post-fordyzm







Negocjacje prowadzone na szczeblu
lokalnym lub firmy
Prywatyzacja potrzeb zbiorowych oraz
zabezpieczenia społecznego; pomoc
charytatywna
Decentralizacja i zaostrzająca się
konkurencja międzyregionalna
Państwo lub miasto przedsiębiorcze
Terytorialne (sub-krajowe) polityki
regionalne
Badania i rozwój finansowane przez
sektor publiczny
Wiodąca rola sektora publicznego w
tworzeniu innowacji
Źródło: Grzegorz Gorzelak, Reforma terytorialnej organizacji kraju: geneza, założenia, uzasadnienie, w: Idem (ed.), Decentralizacja
terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Raporty CASE nr 21, Warszawa 1999, ss. 9-20.
Stara i nowa ekonomia. Rola państwa
Fordyzm







Negocjacje zbiorowe
Uspołecznienie bogactwa
(państwo dobrobytu)
Centralizacja
Państwo lub miasto
„subsydiujące”
Krajowa polityka regionalna
Badania i rozwój finansowane
przez przedsiębiorstwa
Wiodąca rola przemysłu w
tworzeniu innowacji
Post-fordyzm







Negocjacje prowadzone na szczeblu
lokalnym lub firmy
Prywatyzacja potrzeb zbiorowych oraz
zabezpieczenia społecznego; pomoc
charytatywna
Decentralizacja i zaostrzająca się
konkurencja międzyregionalna
Państwo lub miasto przedsiębiorcze
Terytorialne (sub-krajowe) polityki
regionalne
Badania i rozwój finansowane przez
sektor publiczny
Wiodąca rola sektora publicznego w
tworzeniu innowacji
Źródło: Grzegorz Gorzelak, Reforma terytorialnej organizacji kraju: geneza, założenia, uzasadnienie, w: Idem (ed.), Decentralizacja
terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Raporty CASE nr 21, Warszawa 1999, ss. 9-20.
Stara i nowa ekonomia. Ideologia
Fordyzm




Masowa konsumpcja dóbr
trwałego użytku
Modernizm
Państwo narodowe
Uspołecznienie
Post-fordyzm




Konsumpcja zindywidualizowana
Postmodernizm
Lokalizm i regionalizm
Indywidualizacja
Źródło: Grzegorz Gorzelak, Reforma terytorialnej organizacji kraju: geneza, założenia, uzasadnienie, w: Idem (ed.), Decentralizacja
terytorialnej organizacji kraju: założenia, przygotowanie, ustawodawstwo, Raporty CASE nr 21, Warszawa 1999, ss. 9-20.
Personalizm Jana Pawła II

Transcendecja osoby



Podmiotowość




Zasada preferencji wartości M. Schellera, filozofia wartości (status ontologiczny)
Teologia pracy


Wolność jako stawanie się i jako zadanie, wymiar wewnętrzny i zewnętrzny
Miłość i odpowiedzialność, osoba wobec innych osób
Kontekst: psychologia, filozofia języka (podmiot-przedmiot), teorie społeczne
Teoria wartości


Inspiracja chrześcijańska i schlolastyka (Augustyn, Akwinata, Jan od Krzyża),
egzystencjalizm, fenomenologia, kantyzm i jego krytycy (M. Blondel), filozofia dialogu
(Levinas, Buber)
godność osoby, niepowtarzalność (hecceitas), odpowiedzialność
Podmiotowy (homo creator) i przedmiotowy wymiar pracy (człowiek jako tworzywo)
Kontekst kultury

kultura symboliczna i materialna, kultura jako oswajanie świata (zadomowienie) i jego
przekształcanie, wiara i kultura, sztuka, edukacja i wykształcenie, własność i praca
Człowiek wobec rzeczywistości ekonomicznej

Prymat pracy nad kapitałem


Przedsiębiorczość


Formy sprawiedliwość, „struktury grzechu”, „kultura życia”, „cywilizacja miłości”, „Brat
naszego Boga” i „Książę niezłomny”
Rozwój przez współpracę i konkurencję


„...tworzenie wspólnot gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturalnych” CA
Sprawiedliwość i solidarność


„Człowiek pozbawiony wszystkiego, co mógłby «nazwać swoim» oraz możliwości
zarabiania na życie dzięki własnej przedsiębiorczości, staje się zależny od machiny
społecznej i od tych, którzy sprawują nad nią kontrolę, a to znacznie utrudnia mu
zrozumienie swej godności jako osoby i zamyka drogę do tworzenia autentycznej
ludzkiej wspólnoty” CA
Wolność stowarzyszania się


Podmiotowość w relacji „własność-praca-kapitał”
Kultura przedsiębiorczości, edukacja i badania naukowe, porządek prawny
Preferencyjna opcja na rzecz ubogich

„wyobraźnia miłosierdzia”, cywilizacja miłości
Solidarność
Karl Ranher SJ

„...jedność w różnorodności stworzeń duchowych (...), która sprawia, że oddziałują
one na siebie nawzajem nie tylko w sferze materialnej i fizycznej, i to uprzednio do
zgody wyrażonej w sposób wolny przez tych, którzy podlegają takiemu oddziaływaniu,
ale także w sferze specyficznie ludzkiej (...); decyzja każdej jednostki współokreśla
duchową i osobową sytuację każdej innej".
Jan Paweł II








Inspiracje: „Brat naszego Boga” i „Książę niezłomny” a „solidarność świata pracy”
Solidarność, wolność i konkurencja (Redemptor hominis 1979)
Solidarność jako dialog i współpraca (Laborem exercens 1981)
Solidarność i przedsiębiorczość, edukacja, innowacja, stowarzyszanie się
(Centesimus anns 1991)
Solidarność w obronie życia (Evangelium vitae 1995)
„Jestem z wami, bracia...” (Częstochowa 1979)
„ «Solidarność» otworzyła bramy wolności w krajach zniewolonych systemem
totalitarnym, zburzyła mur berliński i przyczyniła się do zjednoczenia Europy
rozdzielonej od czasów drugiej wojny światowej [na dwa bloki]. (...) Słyszałem wtedy w
Gdańsku od was: «nie ma wolności bez solidarności». Dzisiaj trzeba powiedzieć: «nie
ma solidarności bez miłości». (Sopot 1999)
„...pamięć o moralnych przesłaniach 'Solidarności', a także o naszych, jakże często
tragicznych doświadczeniach historycznych, winna dziś oddziaływać w większym
stopniu na jakość polskiego życia zbiorowego, na styl uprawiania polityki czy
jakiejkolwiek działalności publicznej, zwłaszcza takiej, która jest sprawowana na mocy
społecznego wyboru i zaufania”. Sejm RP, Warszawa 1999
Czy współczesnych gospodarkach może być zrealizowana
zasada personalizmu?

Gospodarka oparta na wiedzy ceni innowacje


Globalna gospodarka pozwala na szybszy rozwój



Dominacja sektora usług, otwarty rynek pracy, swobodny przepływ kapitału i usług
Nowoczesne technologie pozwalają efektywne zarządzanie usługami
społecznymi



rola państwa i samorządów lokalnych, organizacji społecznych, mediów i kultury
Walka z korupcją, inteligentne zarządzanie
Ekonomia podaży domaga się samodzielności ekonomicznej obywateli


½ ludzkości rozwija się w tempie 5-8% PKB
Globalizacja domaga się inteligentnej, efektywnej i dyskretnej organizacji
życia społecznego


Konieczna jest nowa organizacja edukacji, badań naukowych i rozwoju
Zasada negatywnej identyfikacji celów może być zastąpiona identyfikacją pozytywną
Personalizacja usług społecznych, czynnik kulturowy i etyczny
Przeciwdziałanie bezradności społecznej jest priorytetem ekonomicznym
Korupcja na świecie
Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in
the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org (2003).
Szara strefa gospodarki a korupcja
50
Szara strefa, %PKB
Ukraina
Rosja
40
Kolumbia
Bułgaria
20
USA
Hiszpania
Dania Niemcy
Austria
Meksyk
Rumunia
Włochy
Estonia
Szwecja
10
Łotwa
Węgry
Grecja
30
Francja
Polska
Czechy
Słowacja
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Stopień skorumpowania
Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in
the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org (2003).
9
Korupcja a arbitralność administracji
Honduras
Stopień skorumpowania
wysoki
Wenezuela
Słowacja
Polska
Czechy
Japonia Węgry
Hiszpania
Francja
Włochy
Grecja
Portugalia
USA
Niemcy
niski
Rosja
Ukraina
W. Brytania
Irlandia
Szwecja
wysoka
niska
Arbitralność administracji
Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in
the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org (2003).
Zawłaszczenie państwa a korupcja administracyjna
(state capture versus administrative corruption)
Azerbejdżan ●
Stopień zawłaszczenia państwa
wysoki
● Mołdawia
Łotwa ●
Chorwacja ●
Bułgaria
Słowacja
● Gruzja
●
Kirgistan
● Rumunia
● Albania
●
Estonia ●
Słowenia ● ●
średni
Ukraina
●
●
Polska
●
● Rosja
Czechy
Węgry
● ● Albania
● Litwa
● Armenia
Japonia
●
wysoki
Stopień skorumpowania administracji
Kenneth Murphy and Marek Hessel, Stealing the State, and Everything Else - A Survey of Corruption in
the Postcommunist World, Project Syndiate at http://www.project-syndicate.org (2003).
Korupcja a postęp przemian ustrojowych, 1999
Azerbejdżan
Korupcja (wskaźnik zagregowany)
100
Ukraina
Kirgistan
Mołdawia
Gruzja
Rosja
50
Uzbekistan
Rumunia
Bułgaria
Albania
Łotwa
Armenia
Kazachstan
Litwa
Słowacja
Chorwacja
Estonia
Białoruś
Słowenia
Czechy
Polska
Węgry
0
0
50
Przemiany strukturalne w gospodarce
100
Opracowanie autorskie na podstawie European Bank of Reconstruction and Development, Transition Report, London 2001; World
Bank, Anti-Corruption in Transition: A Contribution to the Policy Debate, Washington DC 2000; Transparency International web site;
Joel Hellman, Geraint Jones, Daniel Kaufman, Seize the State, Size the Day: State Capture, Corruption and Influence in Transition,
„Policy Research Working Paper”, nr 2444, World Bank Institute, 2000.
Antoni Z. Kamiński, Bartłomiej Kamiński, Korupcja rządów. Państwa pokomunistyczne wobec globalizacji, Warszawa 2003, s 147.
Globalnie, solidarnie, rynkowo? Podsumowanie

Globalna wymiana na rynku kapitału, towarów i usług służy tylko tym
krajom, które aktywnie w niej uczestniczą. Największą korzyść z
globalizacji mogą odnieść kraje najbiedniejsze, one także mogą najwięcej
stracić.


Na globalnym rynku lepiej zorganizowani, lepiej wykształceni i bardziej
innowacyjni wygrywają bogatymi, lecz nieuporządkowanymi i biernymi.



W latach 1990-2000 PKB liczony na osobę 24 krajów rozwijających się (3 mld
mieszkańców) przyrastał co roku średnio o 5%, a więc znacznie szybciej niż krajów
uprzemysłowionych, jednak PKB pozostałych krajów rozwijających się (2 mld ludzi)
spadał średnio o 1%.
Postulat „inteligentnego państwa” jako promotora zrównoważonego rozwoju.
Aktywna polityka edukacyjna, zwiększenie nakładów na badania i rozwój, walka z
korupcją, doskonalenie infrastruktury, zwłaszcza administracyjnej, wycofywanie się z
bezpośredniej aktywności na rynku usług publicznych i ubezpieczeń na rzecz funkcji
kontrolnych, a wreszcie formułowanie długofalowych strategii rozwoju i decentralizacja
kompetencji wykonawczych.
Globalna wymiana wymusza na wielkich korporacjach międzynarodowych
zachowanie minimalnych, stale rosnących standardów etycznych.

Korporacje międzynarodowe płacą robotnikom więcej niż rodzimi przedsiębiorcy,
zapewniają także napływ kapitału i nowych technologii. Zagwarantowanie innych
wartości (np. zapobieganie narastaniu nierówności społecznych, odpływowi kapitału,
dewastacji środowiska) leży w gestii państwa.