Transcript Psychologiczne i społeczne wyznaczniki postrzegania i używania

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Edyta Łopacka – Sęczyk
[email protected]
Anita Karolina Machaj
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
WSE UAM Poznań
Psychologiczne i społeczne
wyznaczniki postrzegania
i używania własnego ciała
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Wprowadzenie
• każdy człowiek rodzi się jako istota posiadająca ciało,
którego płeć wyznacza sposób jego funkcjonowania w
świecie społecznym (Wieczorkiewicz, 2000),
• stereotypy rodzajowe oraz modelowanie przyczyniają
się do różnicowania płciowego już od urodzenia
dziecka (Bem, 2000),
• trening emocjonalny, intelektualny i społeczny jest
warunkowany płcią człowieka – cielesność wyznacza
satysfakcjonujące lub nie funkcjonowanie
interpersonalne i zawodowe.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Cele
• celem prezentacji jest pokazanie wielości ujęć płci i
cielesności oraz ich znaczenia w społecznym wymiarze
interpretacji,
• przeanalizowanie przymusu kontrolowania tego, co
cielesne z punktu widzenia:
– czynników konstytuujących system ról płciowych,
– teorii rodzaju odwołującej się do socjalizacji i budowania
tożsamości,
– koncepcji zarządzania cielesnością,
• ukazanie przyczyn dyscyplinowania ciała i możliwych
negatywnych konsekwencji na płaszczyźnie indywidualnej
i społecznej.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Społeczny wymiar płci
i cielesności
• płeć definiuje się w sensie ogólnym, jako zespół
cech organizmu warunkujący jego zdolność do
wytwarzania komórek rozrodczych, umożliwiający
zapłodnienie oraz wychowanie potomstwa
(Imieliński, Dulko, 1998),
• definicja szczegółowa opiera się na jedenastu
manifestacjach płci pokazujących wielość
aspektów tego pojęcia (Gapik, 2006):
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Społeczny wymiar płci
i cielesności
Manifestacje płci:
1. Płeć chromosomalna (genotypowa) – jest wyznaczana w momencie
zapłodnienia przez dwa chromosomy płciowe XY u mężczyzn i XX
u kobiet,
2. Płeć gonadalna – jest określana przez gruczoły płciowe kształtujące się w
siódmym tygodniu życia płodowego: jądra u mężczyzn i jajniki
u kobiet,
3. Płeć hormonalna – wyznaczana jest przez czynność wewnątrzwydzielniczą
jąder lub jajników, które wytwarzają hormony płciowe: androgeny i
estrogeny, lecz w różnych proporcjach,
4. Płeć wewnętrznych narządów płciowych (gonadoforyczna) – określana jest
przez zróżnicowanie dróg rozrodczych, które rozwijają się z przewodów
gonadalnych: przewody Wolffa u mężczyzn i Müllera – u kobiet,
5. Płeć zewnętrznych narządów płciowych (genitalna) – określana przez
obecność sromu u kobiet i moszny oraz prącia u mężczyzn,
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Społeczny wymiar płci
i cielesności
6. Płeć metaboliczna – jest wyznaczana przez rodzaj aparatu enzymatycznego,
7. Płeć mózgowa – jest to płciowe zróżnicowanie mózgu,
8. Płeć fenotypowa – jest wyznaczana na podstawie wyglądu zewnętrznego
dorosłego człowieka, czyli na podstawie drugo – i trzeciorzędowych cech
płciowych,
9. Płeć metrykalna (prawna) – jest ustalana zaraz po urodzeniu na podstawie
budowy zewnętrznych narządów płciowych, zarejestrowania w akcie
urodzenia i innych dokumentach,
10. Płeć społeczna – pełniona w odbiorze społecznym rola płciowa,
11. Płeć psychiczna – jest określana przez subiektywne poczucie przynależności
do danej płci i identyfikowanie się z nią, tożsamość płciowa.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Społeczny wymiar płci
i cielesności
• płeć (czy rodzaj) jest:
– czytelną kategorią różnicującą ludzi,
– dominującym czynnikiem organizującym rzeczywistość dzieci,
• różnicowanie rozpoczyna się w okresie niemowlęctwa i jest
kontynuowane w wieku przedszkolnym i szkolnym przez rodziców,
nauczycieli, grupy rówieśnicze oraz
kulturę masową,
• dzieci dowiadują się jakie zachowania są:
– zgodne z ich płcią, aprobowane i nagradzane,
– jakie przynależą do płci przeciwnej (poznają stereotypy
rodzajowe) oraz
– dostosowują się do zastanych wzorców,
• u podstaw rodzajowych interpretacji społeczeństwa leży płeć
wyrażana i obserwowana poprzez ciało.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Społeczny wymiar płci
i cielesności
Psychologiczny kontekst cielesności (Wieczorkiewicz, 2000):
CIAŁO
ŹRÓDŁO ORIENTACJI W CZASIE
I PRZESTRZENI FIZYCZNEJ
ORAZ SPOŁECZNEJ
PRELOGICZNA I PREJĘZYKOWA
WIEDZA WYNIKAJĄCA Z
NIEZAPOŚREDNICZONEGO
OBCOWANIA ZE ŚWIATEM
POZWALA OTWORZYĆ SIĘ NA
ŚWIAT (WSZYSTKO CO CZŁOWIEK
W NIM NAPOTYKA JEST ODBIERANE
PRZEZ CIAŁO I WOBEC NIEGO)
SIEDLISKO TOŻSAMOŚCI
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
• człowiek rodzi się jako istota cielesna, która w społecznym wymiarze
ma określoną płeć,
• ciało ogniskuje w sobie zarówno kulturę, jak i naturę (Bakke, 2000):
natura
kultura
kryteria
oceny ciała
ograniczenia i możliwości
•
uwarunkowania genetyczne
• anatomia i fizjonomia
• fizjologiczne funkcjonowanie
organizmu
• procesy poznawcze
• stereotypy społeczne
• role społeczne
• przekaz międzypokoleniowy
• przekazy kultury masowej
• idealny obraz siebie
postrzeganie ciała
obszary
dyscyplinowania
ciała
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Społeczny wymiar płci
i cielesności
•
stereotyp cech związanych z płcią obejmuje konstelacje cech
psychicznych i właściwości behawioralnych (Mandal, 2003;
Cross, Marcus, 2002),
•
stereotyp ról płciowych wskazuje na zbiór przekonań, jakie
aktywności są odpowiednie dla kobiet, a jakie dla mężczyzn (ibidem),
•
stereotypowe postrzeganie obu płci ma swoje odbicie w
symbolicznym przypisaniu obszarów znaczeniowych kobiecie
i mężczyźnie w kontekście filozofii, sztuki i etnologii (Nead, 1998;
por. Clark, 1998),
•
dualizm, zgodnie z którym umysł i ciało należą do osobnych i pod
wieloma względami zantagonizowanych struktur (Wachowski, 2007)
uprawnia do podejmowana działań mających na celu
dyscyplinowanie ciała poprzez standardy umysłu,
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Symboliczne obszary znaczeniowe przypisywane kobiecie i mężczyźnie
w kontekście filozofii, sztuki i etnologii (Nead, 1998; por. Clark,1998):
kobiecość
męskość
natura
kultura
materia (cielesność)
forma
zasada bierna
zasada aktywna
nagość
akt
namiętność
umysł (inteligencja)
przedmiot
podmiot
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciała
Przymus kontrolowania tego, co cielesne można ująć m.in. z punktu
widzenia:
1. Czynników konstytuujących system ról płciowych (Bem, 2000):
–
system ról społecznych jest nabywany przez jednostkę poprzez
socjalizację,
– jest zbiorem nieuporządkowanych i często wzajemnie się
wykluczających przeświadczeń o funkcjonowaniu ludzi o
odmiennych płciach w społeczeństwie,
– jednostki mają tendencję do utrwalania systemu, a tym samym
własnych przekonań go budujących, tworząc zamknięty krąg
twierdzeń odporny na modyfikację;
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciała
2. Teorii rodzaju, która
–
odwołuje się do procesu socjalizacji oraz koncepcji budowania tożsamości
(Bem, 2000),
–
zakłada, że rozwijające się dziecko spotyka się z zastanymi i zakorzenionymi
sposobami postrzegania rodzaju (płci) w kulturze i praktyce społecznej,
które zinternalizuje,
–
kształtowanie się tożsamości przebiega pod wpływem socjalizacji,
identyfikacji oraz przejmowania ról społecznych, zgodnie z przyjętym
wcześniej wzorem,
–
kultura dostarcza wzorce tożsamościowe, które można opisać jako
nieadekwatne lub sprzeczne (Brannon, 2002),
–
trudno wyróżnić taki aspekt tożsamościowy, który nie byłby osadzony w
kontekście płci i ciała, stąd postulat preformatywności ciała – ciało nie
istnieje po prostu, musi podlegać społecznej konstrukcji (Nowak, 2001);
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciała
3. Koncepcji zarządzania cielesnością:
–
–
ciało jest przeszkodą na drodze ku wartościom, którą należy zintegrować,
podporządkować i kontrolować (Chirpaz, 1998),
zarządzanie cielesnością poprzez środki masowego przekazu i kulturę
masową:
• kreowanie potrzeb przede wszystkim w odniesieniu do ciała:
– neutralizowanie bólu i dyskomfortu,
– zwiększanie komfortu i zdrowia,
– odżywianie i higiena,
– estetyka i zwiększanie atrakcyjności (urody),
– dostarczanie przyjemności i emocji, etc.
• trudno wyważyć co jest realną potrzebą ciała, a co kreacją specjalistów
chcących wprowadzać nowy produkt na rynek lub zwiększyć sprzedaż,
• zbliżanie się do modelowego ciała reklamy lub zmysłowego ciała
filmowego poprzez „świątynie” ciała: gabinety masażu, kluby sportowe,
salony piękności lub gabinety chirurgii plastycznej.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciała
Wymiary funkcjonowania ciała w świadomości indywidualnej i zbiorowej
wg D.Czaji (Czaja, 1999):
CIAŁO ZWIRTUALIZOWANE
CIAŁO KONSUMUJĄCE
jest wielokrotnie i natrętnie reprodukowanym
obrazem reklamowym, filmowym, fotograficznym,
telewizyjnym, prasowym, internetowym,
rentgenowskim, tomograficznym, etc.
realizujące swoje potrzeby i kreujące nowe,
nienasycone jako odbiorca i poszukiwacz nowych
przyjemności, bezbronne bez kosmetyków, ubrania
i innych akcesoriów kulturowych
CIAŁO WIECZNIE MŁODE I NAGIE
CIAŁO SFRAGMENTARYZOWANE
pozbawione oznak starości, choroby, a także
odzieży funkcjonuje we współczesnym myśleniu
jako akt niezniszczalny i nienaruszalny przez czas
CIAŁO WYZWOLONE Z FATALIZMU
płynne, zmienne, poddające się transformacjom,
nie jest raz dane, zatem może dążyć
do doskonałości
oddzielne części ciała oderwane od całości
zaczynają funkcjonować samodzielnie np.
twarz sprzedaje krem, usta – pomadkę,
nogi – piwo, piersi – samochód, etc.
CIAŁO KONSUMOWANE
pochłaniane realnie i metaforycznie, używane,
traktowane narzędziowo, multiplikowane,
poddawane badaniom i eksperymentom,
rozparcelowywane (transplantologia)
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciała
Przyczyny dyscyplinowania ciała:
PODWYŻSZANIE WŁASNEJ WARTOŚCI INTERPERSONALNEJ:
• efektywniejsze funkcjonowanie społeczne
• korzystanie z przywilejów społecznych
• bazowanie na przekonaniach dotyczących osób atrakcyjnych
(np. przypisywanie pożądanych społecznie cech)
• zwiększenie prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu
DĄŻENIE DO OSIĄGNIĘCIA „JA IDEALNEGO”:
• przybliżanie się do idealnego obrazu siebie w kontekście osobowości
• przybliżanie się do idealnego obrazu własnego ciała
• zafiksowanie na temacie ciała przejawem chęci posiadania silnej tożsamości
KREOWANIE WŁASNEGO WIZERUNKU:
• sposób kulturowej ekspozycji ciała formą autoekspresji
• reprezentowanie konkretnego estetycznego wzoru kobiecości/męskości
• źródło informacji o osobowości, wartościach, przekonaniach, etc.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciała
Możliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na
płaszczyźnie indywidualnej i społecznej:
ZABURZENIA POSTRZEGANIA SCHEMATU
WŁASNEGO CIAŁA
• brak akceptacji dla własnego ciała,
• budowanie gotowości anorektycznej,
• anorexia nervosa i bulimia nervosa,
• braku przyzwolenia na starzenie się, co może być związane z lękiem przed
przyszłością, zmianą jaką może nieść upływ czasu,
• dążenie do wspaniałej kondycji fizycznej, co może się wiązać z przeciążeniem
organizmu oraz dążeniem do nierealistycznych standardów,
• negowanie naturalnych procesów fizjologicznych,
• mnożenie wymagań dotyczących wyglądu, często coraz trudniejszych
do zrealizowania,
• stosowanie uzależniających zabiegów pielęgnacyjnych, kosmetycznych, a także
ingerencji z zakresu chirurgii plastycznej
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciała
Możliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na
płaszczyźnie indywidualnej i społecznej:
ZABURZENIA W OBSZARZE TOŻSAMOŚCI
• zachowania autodestruktywne,
• problem z nawiązywaniem bliskich relacji,
• problem z budowaniem intymności,
• obniżona satysfakcja z życia seksualnego,
• przymus samopotwierdzania jako konsekwencja niskiego poczucia własnej
wartości,
• obsesyjne koncentrowanie się na własnej atrakcyjności
(zafiksowanie na temacie ciała),
• redukcja do wyglądu ciała = uzewnętrznienie tożsamości, która jest
zlokalizowana powierzchniowo w ciele, na ciele, wokół ciała
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciała
Możliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na
płaszczyźnie indywidualnej i społecznej:
ZAKŁÓCENIA W OBSZARZE DYSKURSU
SPOŁECZNEGO
• unikanie ekspozycji braku kontroli nad ciałem (jego związku z naturą
a nie kulturą) np. menstruacja, ból, medykalizacja porodu,
• unikanie ekspozycji tego, co powoduje ambiwalentne odczucia
np. choroba, śmierć,
• unikanie tego, co przypomina o śmiertelności, ułomności ciała np. cierpienie, ból,
• neutralizowanie sygnałów płynących z ciała, które pokazują jego granice
(narzędziowe traktowanie ) np. nadużywanie środków przeciwbólowych,
przeczyszczających, stabilizujących pracę narządów wewnętrznych,
• granice ciała granicami woli i świadomości – zdyscyplinowanie ciała
kluczem do sukcesu społecznego
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Wnioski
• ciało i nieodzownie związana z nim płeć są podstawowymi
kategoriami poznawania i interpretowania funkcjonowania
społecznego innych ludzi,
• cielesność i płeć warunkuje sposób oddziaływań społecznych
poprzez odpowiedni trening emocjonalny, intelektualny i społeczny
z uwzględnieniem stereotypów rodzajowych,
• trening ten kształtuje tożsamość indywidualną i społeczną
jednostki,
• istnieje potrzeba dyscyplinowania ciała w celu podwyższania
własnej wartości interpersonalnej, osiągania „ja idealnego” oraz
kreowania własnego wizerunku,
• potrzeba ta może wynikać z nieadekwatnych i niespójnych
wzorców funkcjonujących w społeczeństwie,
• poczucie nieadekwatności społecznej, popychające do
dyscyplinowania ciała może powodować zaburzenia w obszarze
tożsamości, schematu postrzegania własnego ciała oraz zakłócenia
w obszarze dyskursu społecznego.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Bibliografia:
• Bakke, M. (2000). Ciało otwarte. Poznań: UAM Wydawnictwo naukowe Instytutu Filozofii.
•
•
•
•
•
Bem, S.L. (2000). Męskość i kobiecość. O różnicach wynikających z płci. Gdańsk: GWP.
Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni. Gdańsk: GWP.
Chirpaz, F. (1998). Ciało. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Clark, K. (1998). Akt. Studium idealnej formy. Warszawa: Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe i PWN.
Cross, S.E., Markus, H.R. (2002). Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze. W:
Wojcieszke, B., (red.). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk: GWP.
• Czaja, D. (red.), (1999). Metamorfozy ciała. Świadectwa i interpretacje. Warszawa: Contago.
• Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. Podstawy diagnostyki i terapii. Przegląd
Terapeutyczny, Nr 1/2006.
• Imieliński, K., Dulko, S. (1998). Przekleństwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość.
Warszawa: PWN.
• Mandal, E. (2003). Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe. Warszawa: Wydawnictwo
Akademickie
„Żak”.
• Nead, L. (1998). Akt kobiecy. Sztuka, obscena i seksualność. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
• Nowak, K. (2001). Koncepcja ciała biseksualnego jako przestrzeń teoretyczna w tekstach Judith Butler,
Helene Cixous i Clark Hemmings. W: Radkiewicz, M., (red.). Gender w humanistyce. Kraków: Rabid.
• Wachowski, J., Ciało i myślenie. 18.09.2007,
http://64.233.183.104/search?q=cache:UFVWMW7SZ_EJ:www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0009erbel.pdf+cieles
no%C5%9B%C4%87+filetype:pdf&hl=pl&ct=clnk&cd=6&gl=pl.
• Wieczorkiewicz, A. (2000). Muzeum ludzkich ciał. Anatomia spojrzenia. Gdańsk: Słowo/Obraz Terytoria.
Zdjęcia wykorzystane w prezentacji pochodzą z Internetu i nie są własnością autorek.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
The Psychological and Social
Determinants of Body Perception and
Usage
by
Edyta Łopacka-Sęczyk
[email protected]
Anita Machaj
[email protected]
The Department
of Psychotherapy and Health Promotion
Adam Mickiewicz University - Poznań