Transcript Atatürk *lkeleri ve *nk*lap Tarihi I

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi I
Bölüm – 3
Bölüm - 3

Osmanlı Devleti’nin Yıkılışı ve Türk İnkılâbını Hazırlayan Şartlara
Genel Bakış

Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde başlayan Türk İnkılabının öneminin
iyi anlaşılabilmesi için Osmanlı Devleti’nin gerileme ve yıkılma sürecinin iyi
kavranması gerekmektedir. Bu nedenle Osmanlı Devleti’nin yıkılışa doğru
nasıl gittiğini,bu kötü gidişi durdurmak için ne gibi çarelere başvurduğunu,
içeride bir kısım engellerle boğuşurken dışarıya karşı ne gibi mücadeleler
verdiğini ve sonuç olarak Avrupalıların tabiriyle bir türlü iyileşemeyen hasta
adamın sonu üzerinde duracağız.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
3. Osmanlı Devleti’nin Yıkılışı ve Türk
İnkılâbını Hazırlayan Şartlara Genel Bakış
İç Nedenler:

- Osmanlı Devleti’nin Siyasi ve Sosyal Yapısı ve Bu Yapının Bozulması

- Osmanlı Devleti’nde Yenilik Hareketleri ve Bu Çabaların Başarısızlığa
Uğraması

- Tanzimat’tan Önceki Yenileşme Hareketleri

- Tanzimat Dönemi Yenileşme Hareketleri
Dış Nedenler:

- Batıda Coğrafi Keşifler,Rönesans ve Reform Hareketleri ve Bunların
Osmanlı Devleti’ne Yansımaları

- Kapitülasyonlar ve Osmanlı Devleti’ne Etkileri

- Sanayi İnkılâbı ve Osmanlı Devleti’ne Etkileri

- Fransız Devrimi ve Osmanlı Devleti’ne Etkileri

-Osmanlı Devleti’nin Jeopolitik Durumu

-Osmanlı İmparatorluğu’nun Jeopolitik Durumu Nedeniyle Maruz Kaldığı
Tehditler
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nin Siyasi ve Sosyal Yapısı ve Bu Yapının Bozulması:

Osmanlı Devleti XIII. Yüzyılın sonlarında ve XIV. Yüzyılın başlarında
Anadolu Selçuklu Devleti’nin uç beyliğinden ortaya çıkan bir Türk-İslam
Devletidir. Doğu- Batı ticaret yollarının kesiştiği bir bölge olan Anadolu ve
Balkanlar, onu çok çeşitli medeniyet ve kültürle yüz yüze getirmiştir. Doğu
devlet geleneğinden olan güçlü ve sürekli bir ordu, adalet ilkesi ve
hoşgörülü bir din anlayışı Osmanlı Devleti’nin temel özellikleriydi. Gaza
anlayışı çerçevesinde başlayan Osmanlı fetih hareketleri sayesinde devletin
sınırları kısa bir süre içinde bir taraftan Anadolu’dan Rumeli’ye, Balkanlar’a
ve Viyana’ya kadar Avrupa içlerine uzanmış diğer yandan Mısır, Bağdat,
Tunus, Kudüs ve Fas gibi Kuzey Afrika ve Orta Doğuya uzanmıştır. Ayrıca
Adriyatik kıyılarından Kızıldeniz’e, Hazar denizinden Hint okyanusuna kadar
bir coğrafyayı da içine alan Osmanlı Devleti dil, din, ırk, tarih ve gelenek
yönünden çok farklı toplumlarla bir arada barış içinde yaşamıştır. Mekan ve
insan
faktörüyle
büyüyen
bir
devlet
olmasının
yanında
yönetim anlayışı onu büyük bir devlet yapmıştır. Osmanlı Devleti Osmanlı
hanedanın soyundan gelen erkek bireyler tarafından idare edilmiştir.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nin Siyasi ve Sosyal Yapısı ve Bu Yapının Bozulması:

Padişah çocukları sarayda iyi bir eğitim aldıktan sonra sancak idaresiyle
görevlendirilmiştir. Buradan kazanılan yönetim tecrübesi ve savaşlara
katılmanın verdiği yetenekler sayesinde Osmanlı padişahı iyi bir yönetici
olmuştur.Tahta kimin oturacağı kesin çizgilerle belirlenmemiştir.Osmanlı
devleti teokratik temelli monarşik bir devletti. Devlet ve toplum düzeni
üzerinde şeriatın büyük etkisi vardı. Osmanlı padişahının ülkeyi tanrı adına
yönettiğine inanılırdı. Bu yüzden padişahın egemenliğini kısıtlayan tek şey
şeriattı. Padişahtan sonra yönetimden sorumlu ve yetkili olan olan kişi
sadrazamdı. Devlet işleri “Divan-ı Hümayun” adı verilen bir mecliste
görüşülürdü. Alınan kararların dine uygun olup olmadığına ilişkin fetva
makamı şeyhülislamlıktı.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nin Siyasi ve Sosyal Yapısı ve Bu Yapının Bozulması:

Osmanlı Devleti topraklarını miri, vakıf ve mülk olmak üzere üç kısma
ayırmıştı. Miri arazileri tımar, zeamet ve has olmak üzere küçük parçalara
ayırıp belirli bir vergi geliri karşılığında köylülere dağıtıyordu. Köylüler
verilen toprağı terk edemez ve işlemekle sorumluydu. Osmanlı Devleti
devletçi bir ekonomik politika anlayışıyla hareket etmiş ve yalnızca ordunun
ihtiyaçlarını giderecek kadar bir sanayi üretim benimsemiştir. İç gümrük
uygulaması iç ticareti engellerken dışarıya dönük bir ihracat da
yapılmamıştır. Yabancılara verilen ticari ayrıcalıklar onların Osmanlı
ülkesinde rahat ticaret faaliyetlerinde bulunmalarını sağlamıştır. Bu durum
içeride yerli bir tüccar veya burjuva kesiminin ortaya çıkmasını
engellemiştir. Bu yüzden devletin gelir kaynakları topraktan, savaşta elde
edilen ganimetlerden ve az da olsa ticaretten alınan vergilerle sağlanmıştır.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nin Siyasi ve Sosyal Yapısı ve Bu Yapının Bozulması:

Devşirme sistemiyle toplanan gayr-i Müslim çocuklar hem Müslüman aileler
hem de saraydaki eğitimden geçtikten sonra Osmanlı Devletinin ilk daimi
ordusu olan yeniçeri ocağında toplanırdı. Bu çocuklardan yetenekli olanları
askerlik dışında devletin diğer büyük görevlerine yükselebilirdi. Ayrıca
tımarlı sipahi sistemi ile kendine tımar verilen kişi devlete asker temin
ediyordu.

Osmanlı devleti idari bakımdan eyalet, sancak, kaza ve köy biçiminde bir
taksime tabi tutulmuştur. Beylerbeyi eyaletlerin başında, sancak beyi de
sancakların başında bulunmuştur. Bu yönetim merkezlerinde askeri kesim
yürütme işlerine, kadılarda yargı işlerine bakmıştır. Osmanlı’da eğitimin
temeli Selçuklu medreseleri olmuştur. Devlet bu kurumları geliştirip
büyüterek eğitim işlerini devam ettirmiştir. Buralarda yetişen kimseler
eğitim ve yargı alanında istihdam edilmiştir.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nin Siyasi ve Sosyal Yapısı ve Bu Yapının Bozulması:

Çağdaşlarıyla kıyaslandığında büyük ve köklü bir devlet olan Osmanlı
Devleti bu parlak günlerini XVII. Yüzyılda başlayan bir gerilemeye
bırakmıştır. Bu kötü durumun önemli bulduğumuz nedenlerinden siyasi
olanı devleti yönetecek kişinin kesin çizgilerle ve değişen yönetim anlayışı
çerçevesinde belirlenmemiş olmasıdır. Bu durum devlet adamlarını birbirine
düşürerek taht ve makam kavgalarıyla istikrarı zedelemiştir.

Sosyal açıdan bakıldığında devletin şekillendirdiği kesimler birbirine
karışmıştır. Bu da toplumsal düzen ve ahengi yok etmiştir. Üreten bir toplum
değil tüketen bir toplum olarak israf artmıştır. Toplumun devlete ve
değerlere olan bağlılığı kalmamıştır. Ekonomik anlamda düşünüldüğünde
bozulan toprak rejimi ve bunun sonucunda ortaya çıkan toprak ağaları,
ticari ve sanayi geri kalmışlıkla birlikte girişimci bir kesimin oluşmaması ve
uzayıp giden sonuçsuz savaş masrafları devletin maddi gücünü azaltarak
borçlanmasına neden olmuştur.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nin Siyasi ve Sosyal Yapısı ve Bu Yapının Bozulması:

Eğitimde çağa ayak uyduramayan Osmanlı Devleti insan kalitesi ve teknoloji
yönünden gerilemiştir. Mevcut eğitim kurumları da modernize edilmemiştir.
Öte yandan misyonerlerin açtığı eğitim kurumlarında devlet ve millet
aleyhinde yetiştirilen kişiler ülkenin her yerinde azınlık durumunda bulunan
milletlerin ayaklanmalarında öncü rol üstlenmişlerdir.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nde Yenilik Hareketleri ve Bu Çabaların Başarısızlığa Uğraması
Tanzimat’tan Önceki Yenileşme Hareketleri:

XVIII. Yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı Devleti planlı ve programlı bir
yenileşme hareketine girişmemiştir. Bazı devlet adamlarının kişisel raporları
doğrultusunda ufak tefek de olsa bir takım girişimlerde bulunulmuştur.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nde Yenilik Hareketleri ve Bu Çabaların Başarısızlığa Uğraması
Tanzimat’tan Önceki Yenileşme Hareketleri:

Bu yeniliklerin çoğunluğunu askeri alanda yapılanlar oluşturmuştur. XVIII.
Yüzyılın en önemli yeniliklerinden başında matbaanın Sait Efendi ve
İbrahim Müteferrika tarafından 1727'de İstanbul'da kurulması gelir.
Matbaada basılan ilk eser Vankulu Lügatı'dır. Dini kitaplar dışında eserlerin
basılması artmıştır.

I. Mahmut döneminde (1730-1754) Humbaracı Ahmet adını alarak
Müslüman olan Fransız Comte de Bonneval’e “humbaracı ocağı”
kurdurulmuş ve 1731 yılında da ordunun teknik eleman ihtiyacını
karşılamak üzere “hendesehane” açılmıştır. 1770 tarihinde Çeşme’de
Osmanlı donanmasının Ruslar tarafından yok edilmesi üzerine Baron de
Tott’ün öncülüğünde “Mühendishane-i Bahr-i Hümayun” adı altında bir
okul açılmıştır (1773).
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nde Yenilik Hareketleri ve Bu Çabaların Başarısızlığa
Uğraması
Tanzimat’tan Önceki Yenileşme Hareketleri:

Ayrıca 1774 yılında İstanbul’da “Sürat Topçuları” adıyla bir birlik
oluşturularak top dökümhaneleri inşa edilmiştir. Askeri alanda yapılan bu
yenilikler yeterli olmamıştır. Sonuç olarak devlet, yenileşme konusunu III.
Selim dönemine (1789-1807) kadar yeterince ciddiye almamıştır. Padişah
III.Selim’in yapmaya çalıştığı reformları diğerlerinden ayıran nokta onların
devletin kurumlarına ve ileri gelen devlet adamlarına mal edilmesiydi.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nde Yenilik Hareketleri ve Bu Çabaların Başarısızlığa Uğraması
Tanzimat’tan Önceki Yenileşme Hareketleri:

Nitekim sıklıkla topladığı kalabalık meşveret meclisleriyle “Nizam-ı Cedid”
adı verilen yeni düzenlemelerin ortaya çıkması temin edilmişti. Bu dönemin
en önemli gelişmelerinden birisi Nizam-ı Cedid adıyla kurulan yeni ordunun
subay ihtiyacını karşılamak için “Mühendishane-i Berr-i Hümayun”’un
kurulmasıydı(1793). Avrupa’da daimi ikamet elçiliklerinin kuruluşu bir diğer
önemli gelişmedir. Bu bağlamda 1793 senesinde Yusuf Agah Efendi
İngiltere büyükelçiliğine gitmiştir. 1797 yılında Seyyid Ali Efendi Paris
büyükelçisi olmuştur. Bunların dışında Viyana ve Berlin’e de elçiler
gönderilmiştir. Böylece Avrupalı devletler ve dış kamuoyu hakkında Osmanlı
devletine bilgi akışı sağlanmıştır. Buna göre de bir dış politika izlenmeye
çalışılmıştır.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nde
Uğraması
Yenilik
Hareketleri
ve
Bu
Çabaların
Başarısızlığa
Tanzimat’tan Önceki Yenileşme Hareketleri:

Tanzimat döneminden önce yenileşme hareketlerine ciddi bir şekilde devam
eden diğer padişah II.Mahmut’tur (1808-1839). Onun en önemli icraatı
1826'da Yeniçeri Ocağının kaldırılarak (Vakayı Hayriye Olayı) yerine
Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun kurulması olmuştur. Yeni
kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusu tümen, tabur, bölük gibi
birliklere ayrıldı. Eğitimi için Prusya'dan subaylar getirildi. Avrupa'ya
subaylar gönderildi. Ayanların nüfuzu kırılmaya çalışılarak merkezi yönetim
güçlendirilmeye çalışıldı.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nde Yenilik Hareketleri ve Bu Çabaların Başarısızlığa
Uğraması
Tanzimat’tan Önceki Yenileşme Hareketleri:

Eğitim alanında önemli reformlar yapılmaya çalışıldı. Harbiye ve Tıbbiye gibi
yüksek okullara daha iyi öğrenci yetiştirmek için ortaöğretim kurumları
(rüştiye) açılmaya başlandı. İlk kez bu dönemde yurt dışına öğrenci
gönderilmeye başlandı. Fransızca eğitim veren okullarla birlikte Batı
düşünce sistemi ülkeye girmeye başladı. Nüfus sayımı ve mülk yazımı
gerçekleştirildi. Takvim-i Vekayi adlı resmi gazete 1831 yılında çıkmaya
başladı. Yönetim Batı tarzında bakanlıklara bölündü. Memurlar Avrupai
tarzda giyinmeye başladı. Meclis- i Valayı Ahkamı Adliye kurularak yeni
düzenlemelerin yapılması için gerekli yasaları hazırlamakla görevlendirildi.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nde Yenilik Hareketleri ve Bu Çabaların Başarısızlığa Uğraması
Tanzimat Dönemi Yenileşme Hareketleri

Tanzimat Dönemi 3 Kasım 1839 da Mustafa Reşit Paşa’nın Gülhane
Park’ında ilan ettiği hatt-ı hümayun ile başlamış ve 23 Aralık 1876 da
Kanun-u Esasinin ilanına kadar sürmüştür. Tanzimat Fermanı Osmanlı
Devlet hayatının her alanına yenilikler getirmiştir. Tanzimatçı ekip bu yeni
reform programıyla yasalara bağlı, istikrarlı ve çağdaş bir devlet modeli
oluşturmayı hedeflemiştir. Fermanda yapılan en temel vurgu can, mal,
namus ve mülkiyet güvencesinin temin edileceğiydi. Buna göre herkes
kanunlar önünde eşit sayılacak, vergi ve askerlik işlemleri düzenlenecek ve
müsadere kalkacaktı. Şer’i yasaların yetersiz kaldığı durumlarda Batıdan
yasalar alınmıştır. Örneğin 1840 senesinde Fransız Ceza Yasası, 1860’da da
Ticaret Hukuku devlet tarafından kanunlar içine sokulmuştur. Bu yasaları
uygulamak içinde Nizamiye Mahkemelerinin kurulduğunu görüyoruz.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nde Yenilik Hareketleri ve Bu Çabaların Başarısızlığa
Uğraması
-Tanzimat Dönemi Yenileşme Hareketleri

Islahat Fermanı, Kırım Harbinin son yıllarında hazırlanarak 28 Şubat
1856’da Bâb-ı Âlî’de bütün bakanlar, yüksek memurlar, şeyhülislâm,
patrikler, hahambaşı ve cemaat ileri gelenleri önünde okunarak ilân edildi.
Bu fermanın hazırlanmasında Kırım Savaşı’nda Ruslara karşı Osmanlı
Devletine yardım eden İngiltere, Fransa ve Avusturya’nın baskıları
olmuştur. Bu devletler daha önce padişah Abdülmecit döneminde
uygulamaya konulan Tanzimat fermanını yetersiz görmüşler ve padişah
Abdülmecit bu yeni fermanı ilan etmek zorunda kalmıştır. Ayrıca bu ferman
Osmanlı anayasal faaliyetleri içinde çok nemli bir adım niteliğinde olmuştur.

Fermanın öne çıkan maddelerinden birisi gayr-i Müslim olan tebaaya da
devlet memuru olabilme imkanı tanınmasıydı. Bunun dışında yabancılara
mülk satışı ve vergide eşitlik sağlanıyordu. Meclislerde gayri Müslimlere
temsiliyet hakkı verilmesi bir diğer önemli gelişmeydi.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
İç Nedenler
Osmanlı Devleti’nde Yenilik Hareketleri ve Bu Çabaların Başarısızlığa
Uğraması
Tanzimat Dönemi Yenileşme Hareketleri

Bu yeni düzenin daha kolay uygulanabilmesi ve yeni kuşaklara öğretilmesi
eğitimle temin edilecekti. Bu kapsamda ilk olarak Meclis-i Maarif-i
Umumiye kurulmuş ve Rüşdiye, İdadiye, Kız Sanat ve Kız Öğretmen
okulları açılmaya başlanmıştır. 1868’de açılan Galatasaray Sultanisi ile
çeşitli milletlerin çocuklarına Osmanlılık bilinci verilmeye çalışılmıştır. Eğitim
müfredatını Batılı anlamda düzenlemekle sorumlu bir Encümen-i Daniş
heyeti oluşturulmuştur. Bu dönemde başını Namık Kemal, Ali Suavi ve Ziya
Paşaların çektiği, 1865 de kurulan Yeni Osmanlılar cemiyeti mutlak
monarşiye karşı parlamentoya dayalı meşruti bir sistemi savunmuştur.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Batıda Coğrafi Keşifler,Rönesans ve Reform Hareketleri ve Bunların Osmanlı
Devleti’ne Yansımaları

Batı dünyası Rönesans ve reform hareketlerinin etkisiyle kilisenin ve
dogmatik inancın baskısından ve hakimiyetinden kurtulmuştur. Bilimsel
araştırma ve yorumlama teknikleri benimsenerek insanı ve eşyayı
anlatmada deney ve gözleme yer verilmiştir. Bu sayede Batı Doğu’nun
üstünlüğüne karşı koymaya başlamıştır. Önemli ticaret yolları üzerindeki
kontrolü ele geçirmiştir. Gemi yapım tekniğinde sağlanan ilerlemeler
sonucunda okyanusların büyük dalgalarına dayanabilecek gemiler inşa
edildi. Pusulanın geliştirilmesi de açık denizlerde seyahati kolaylaştırmıştı.
Dünyanın şekli ve haritaların yeniden çizilmesi konusundaki gelişmeler
Batıya Hindistan’a ulaşmanın yolunu açmıştı.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Batıda Coğrafi Keşifler,Rönesans ve Reform Hareketleri ve Bunların Osmanlı
Devleti’ne Yansımaları

Bu bağlamda yenilenen ticaret yolları Osmanlı Devleti’ni ekonomik
bakımdan büyük ölçüde zarara uğratmıştır. Canlı Akdeniz ticareti
durgunluğa girmiş ve vergi gelirlerinde ciddi azalmalar olmuştur. XIX.
Yüzyılda buharlı gemilerin icadı bu durumu daha da kötüleştirmiştir. Öte
yandan Amerika’nın keşfi ve buradaki gümüşlerin Avrupa’ya akışı Osmanlı
para düzenini bozan en önemli nedenler arasındadır. Avrupalı tüccarların
Osmanlının ürettiği hammaddeyi bol para vererek alması gümüşün değerini
önemli ölçüde kaybettirmiştir. Bu nedenle ülkede enflasyon ortaya çıkmış,
altın fiyatları yükselmiş ve sanayinin gelişmesi güçleşmiştir.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Kapitülasyonlar ve Osmanlı Devleti’ne Etkileri

Yabancı uyruklu kimselere oturdukları ve iş yaptıkları ülkede o ülkenin
vatandaşlarına tanınmayan her türlü ekonomik, kültürel, adli ve mali
ayrıcalıklara kapitülasyon denmektedir. Osmanlı Devleti’nde bunun ilk
örneği 1535 tarihinde Fransızlara verilen ticari ayrıcalıklardır. Bu
düzenlemeye göre Fransız tüccar on yıl vergiden muaf tutulmuştur. Yalnızca
mallar üzerinden % 3 gümrük alınması kararlaştırılmıştır. Hukuksal açıdan
ticari sorunların çıkması durumunda her iki taraf Fransız ise mesele Fransız
konsolosluğunda çözülecekti. Bir tarafın Osmanlı olması durumunda konu
Osmanlı mahkemelerinde bir Fransız görevlinin gözetiminde karara
bağlanacaktı.

Kanuni Sultan Süleyman döneminde başlatılan bu imtiyazlar sonraki
dönemlerde de genişletilerek devam ettirilmiş ve I Mahmut ile XV. Louis
arasında 1740’da imzalanan anlaşma ile sürekli hale getirilmiştir. Bu
imtiyazlar Batıya katkı sağlarken Osmanlı Devletine zarar vermiştir.
Özellikle batıdaki teknolojik gelişmeler ve sanayi devrimi sonrası artan
üretim Osmanlı ülkesini bir pazar haline getirmiştir. İthal edilen ucuz mallar
ülke ekonomisine ve üretimine ciddi darbe indirmiştir. Kapitülasyonlara son
vermek isteyen devlet büyük tepkilere maruz kalmış ve sonuç olarak Lozan
Antlaşması ile bu ayrıcalıklar kaldırılmıştır.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Sanayi İnkılâbı ve Osmanlı Devleti’ne Etkileri

XVIII. Yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde Avrupa’da büyük bir değişim söz
konusuydu. Artık buhar gücü makinelerde kullanılmaya başlanmış, insan
gücü ve tek işçi ile çalışan küçük dükkanlar büyük işletmelere dönüşmüş ve
üretimde iş bölümü uygulanmaya başlanmıştır. Üretim pazar için ve sürekli
hale getirildi. Sermaye büyüdü. Ucuz ve bol üretim dünya ticaret dengesini
değiştirdi. Avrupa yeni pazarlara ve hammadde artırımına ihtiyaç duyar
hale geldi.

Öte yandan Osmanlı devleti kapitülasyonlardan kurtulmaya çalışırken
Avrupalı Devletlerin daha da artan ekonomik baskılarıyla karşılaşmıştır.
Devletin uygulamaya çalıştığı ticari yasaklardan, gümrüklerden, tekelden ve
iç gümrüklerden şikayetler artmıştır. 1838 senesinde imzalanan Balta limanı
anlaşmasıyla ilk olarak İngilizler bu sorunlardan kurtulmuş ve sonra diğer
Batılı devletlerde aynı hakları elde etmişlerdir. Böylece devlet yarı sömürge
haline sokulmuş, yerli sanayi perişan edilmiştir. Borç alımına başvuran
devlet borçlarını geri ödeyemeyince iflas ettiğini ilan etmiştir. 1881’de
kurulan “Düyun-u Umumiye” idaresi altında devletin gelirlerinin büyük bir
kısmı borçlarına tahsis edilmiştir.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Fransız Devrimi ve Osmanlı Devleti’ne Etkileri

Avrupa'da Rönesans ve Reform hareketlerinin tetiklediği insanın özgür
düşünme hayali, Fransız ihtilali ile hayata geçecekti. Avrupalı aydınlar
özgürlüğün bütün insanların hakkı olmasını, aklın ve deneyin temel
alınmasını ve o güne kadar yaşadıkları dünya görüşü ve devlet yönetiminin
değişmesini istiyorlardı. Devlet ve toplumsal düzenin tanrısal bir özellik
taşımadığına inanan aydınlar mutlakıyetçi devlet yapısının terkini ve yasalar
önünde insanların eşitliğini savunmuşlardı. Ekonomik anlamda da liberal
politikalar benimsenmişti.

Bu yeni durum sosyal olayların çıkmasına neden olmuştur. Böylece
Fransa’da büyük bir devrim gerçekleşti. İhtilal neticesinde Fransa’nın
düzeni yukarda anlattığımız gibi aydınların isteği doğrultusunda değişmiş ve
oradan bütün Avrupa’ya, dünyaya yayılmıştır. Bu yeni düzenin temel yapısı
Anayasaların yapılması, devletin laikleşmesi ve ulus devletlerin ortaya
çıkmasıydı. Bu yeni kavramlar özellikle çok uluslu devletler için büyük
sorun olmuştur. Osmanlı Devletini parçalanmaya götüren bu milliyet
isyanlarıydı. Sırplar, Rumlar, Bulgarlar, Romenler ve diğerleri devlete isyan
etti. Bu parçalanmalar Osmanlıyı ekonomik ve siyasal anlamda çok zor
durumda bırakmıştır.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Osmanlı Devleti’nin Jeopolitik Durumu

Jeopolitiğin Anlam Ve Önemi

Bir devletin coğrafi etkenleri esas alarak dış politika belirlemesine denilir.
Daha geniş anlamda ise coğrafya, ekonomi, sosyal, siyasal ve stratejik
faktörlerin bir devletin dış politikasına etkilerinin incelenmesidir. Siyasal
politikaların belirlenmesinde üç teori belirlenmiştir.

A- Hakimiyet Teorisi: Bu teoriye göre deniz yollarını kontrol eden dünya
egemenliğini elinde tutar.

B- Kara Hakimiyet Teorisi: Karalara egemen olan dünya egemenliğini ele
geçirir. Çünkü dünyanın üçte biri karadır. Bu yüzden Volga nehri’nden
başlayıp Orta Asya’yı ve Sibirya’yı öncelikle kontrol altına almak şarttır.

C- Hava Hakimiyet Teorisi: Bu teoride de egemenlik hareket serbestliğine
ve gelişen yeni teknolojiye daha kolay ayak uydurabilecek hava gücüne
bağlıdır.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Osmanlı Devleti’nin Jeopolitik Durumu

Jeopolitiğin Unsurları
A- Değişmeyen Unsurlar:

1-Ülkelerin siyasi sınırları.

2-Ada, kıta, kenar, kıta iç devleti olma durumu.

3- Toprak, coğrafi bütünlük, saha, fiziki yapı.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Osmanlı İmparatorluğu’nun Jeopolitik Durumu Nedeniyle Maruz Kaldığı
Tehditler

Fransa’nın Osmanlı Devleti Üzerindeki İstekleri

XVI. yüzyılda başlayan iyi ilişkiler XIX. yüzyılın sonunda Mısır’ın Fransa’yı
işgali ile sona ermiştir. Osmanlı Devleti bu süreçten sonra denge politikası
izleyerek Avrupalı güçlere karşı tarafsız kalmıştır. Fransızlar 1830 yılında
Cezayir’i ve daha sonra da Tunus ile Fas’ı işgal ettiler. Ayrıca Osmanlı
Devletine karşı propaganda yapan Jön Türkleri himaye etmiştir. Bu kişiler
vasıtasıyla Fransız fikir ve kültürü Osmanlı ülkesine girmiştir.

Avusturya’nın Osmanlı Devleti Üzerindeki İstekleri

Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki topraklarına göz diken Avusturya burada
yaşayan insanlarla aynı kökten olduğunu ileri sürüyordu. Rusların
Balkanlarda yayılma isteği Avusturya’nın işine gelmiyordu. Berlin anlaşması
ile Bosna-Hersek’i denetimine alan Avusturya 6 Ekim 1908’de burayı
kendine bağladığını ilan etmiştir.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Osmanlı İmparatorluğu’nun Jeopolitik Durumu Nedeniyle Maruz Kaldığı
Tehditler

Rusya’nın Osmanlı Devleti Üzerindeki İstekleri

Rus dış politikasının temelini İstanbul ve Boğazları ele geçirip sıcak
denizlere inmek oluşturuyordu. Zira Ruslar sömürgecilik faaliyetlerinde
Avrupalı devletlerin gerisinde kalmıştı. Osmanlı Devleti’nin aksine teknoloji
ve çağa ayak uydurmada başarılı olmuştu.

1774’te imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması ile Osmanlı ülkesinde
yaşayan Ortodoksların haklarını korumak istemesi Rusların baskısını
yoğunlaştırmıştır. Özellikle Pan-Slavist milliyetçilikle Balkanlardaki milletleri
Osmanlı’ya karşı ayaklandırmıştır. 1877-78 savaşından sonra Doğu
Anadolu’da yaşayan Ermeni milletini devlete karşı kışkırtmış ve bu durum
günümüzde hala süren Ermeni meselesinin fitili olmuştur. Osmanlı Ruslara
karşı diğer Avrupalı güçlerle ittifak ederek karşı koyabilmiştir.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Osmanlı İmparatorluğu’nun Jeopolitik Durumu Nedeniyle Maruz Kaldığı
Tehditler

İngiltere’nin Osmanlı Devleti Üzerindeki İstekleri

XIX. yüzyılın en büyük sömürge devleti olan İngiltere’nin sömürgelerinden
birisi Hindistan’dı. Osmanlı Devleti jeopolitik konumu nedeniyle Hint ticaret
yollarının geçtiği Doğu Akdeniz ve Ortadoğu topraklarını elinde
bulunuyordu. Bu durum İngilizlerin işine yarıyordu. Fakat Fransa’nın Mısır’ı
işgali ve Rusların sıcak denizlere inme girişimleri İngilizleri bazı önlemler
almaya itti. Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü sürekli savunan
İngiltere bunun karşılığında Osmanlı pazarını ele geçirdi. Öte yandan 187778 Rus savaşının kaybedilmesi üzerine devletin kendi bağımsızlığını
koruyamayacağını düşünen İngiltere Mısır ve Kıbrıs’ı işgal etti. Böylece Hint
yolunu güvence altına almış oldu.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Osmanlı İmparatorluğu’nun Jeopolitik Durumu Nedeniyle Maruz Kaldığı
Tehditler




İtalya’nın Osmanlı Devleti Üzerindeki İstekleri
Sömürgecilik faaliyetlerinde geç kalan İtalya gözünü Doğu Akdeniz’e
çevirerek Trablusgarp’a saldırmış ve sonra da Ege Adalarını elinde tutarak
Osmanlı Devletine tavrını göstermiştir.
Yunanistan’ın Osmanlı Devleti Üzerindeki İstekleri
Osmanlı Devleti’ne karşı isyan ederek bağımsızlığını kazanan ilk Balkan
devletidir (1829). Yunanistan’ın temel stratejisi Osmanlı topraklarından pay
alarak büyümek olmuştur. Bizans İmparatorluğunu yeniden kurmayı
hedefleyerek Batı Anadolu ve Trakya’yı topraklarına katmayı istemiştir.
Bunu sağlamak için İtilaf Devletleriyle işbirliği yaparak I. Dünya savaşında
Osmanlı Devleti’ne karşı savaşmıştır.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I
Dış Nedenler
Osmanlı İmparatorluğu’nun Jeopolitik Durumu Nedeniyle Maruz Kaldığı
Tehditler

Bulgaristan’ın Osmanlı Devleti Üzerindeki İstekleri

5 Ekim 1908’de bağımsızlığını elde eden Bulgaristan Osmanlı Devleti’nden
toprak alarak büyüme arzusu içinde olan bir diğer devletti. Bu nedenle
başta Ruslar olmak üzere Sırplar, Yunanlılar ve Karadağlıların desteğini de
alarak Balkan Savaşı’nı başlattılar. Bu savaş Osmanlı Devleti’nin Avrupa ve
Ege’deki varlığına son verdi. Edirne bile II. Balkan Savaşı sonucunda tekrar
geri alınabildi.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi - I