Δίκαια της Ελληνικής Αρχαιότητας

1

Το πρόβλημα της ενότητας ή πλειονότητας των αρχαίων ελληνικών δικαίων Η μέση άποψη: δίκαια που χωρίς να ταυτίζονται, παρουσιάζουν πολλά κοινά σημεία Η σημασία του πολιτεύματος «Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο» = μία «οικογένεια» δικαίων

Ι. Αρχαϊκοί Χρόνοι

2  Πόλη-κράτος:   Στοιχεία πόλεως, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα απαντούν ήδη στους μινωικούς χρόνους Ο θεσμός της πόλεως κράτους χρονολογείται τον 8 ο αιώνα π.Χ.

 Γενέτειρα: Ιωνία & νησιά μικρασιατικών παραλίων

3

Μυκηναϊκοί χρόνοι

4

Στοιχεία μινωικά & Αχαιών κατακτητών

Άναξ (wαναξ)

 Αρχηγός στρατού  Ανώτατη δικαστική αρχή  Ρυθμιστής εμπορικής βιοτεχνικής δραστηριότητας  Όχι θεία προέλευση

Μυκήνες

5

Τίρυνθα – Πύλος - Θήβα

6



Λαwαγέτα



Ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος



Προαναγγέλλει τον Πολέμαρχο κλασικών χρόνων

7

• • Ο άναξ και ο λαwαγέτα κατέχουν τεμένη, εκτάσεις γης Διαθέτουν ακολουθία από αυλικούς, φρουρούς, κήρυκες, υπηρέτες 8

9  Μικρότερα κέντρα εξουσίας, εξαρτώμενα από την κεντρική εξουσία:     Τοπικά συμβούλια (γερουσίαι) Τοπικοί άρχοντες (βασιλε

ῖ

ς) Η γη κατανέμεται από τον άνακτα μεταξύ των βασιλέων, ένα μέρος παραμένει σε κοινή χρήση Ιλιάδα, Οδύσσεια, Ησίοδος ( πόλης

Ἔ ργα κα ὶ Ἡ

μέραι): τρία διαφορετικά στάδια γένεσης της αρχαϊκής

Ιλιάδα

10     Αρχαιότερη: χρόνοι ακμής των μυκηναϊκών βασιλείων (όπως έγιναν κατανοητοί από τον συντάκτη της Ιλιάδας, τον 8 ο αι. π.Χ., στην Ιωνία)

Ἄ

ναξ = ανώτατος άρχων, επικουρείται από συμβούλιο αριστοκρατών (βασιλε

ῖ

ς) Κρατάει σκήπτρο:   σύμβουλο εξουσίας που εκχωρήθηκε από το Δία Συμβολίζει το απαραβίαστο του προσώπου του  Εκχωρεί το δικαίωμα στους

κήρυκες

με την τήρηση της τάξης μεταξύ αντιμαχόμενων παρατάξεων κατά τη διάρκεια δικαστικών αγώνων. , επιφορτισμένους Δεν είναι πλέον δικαστής ή νομοθέτης Χρυσό σκήπτρο, 11 Κούριο (Κύπρος) ος αι. π.Χ.

11 Ο Αγαμέμνων με σκήπτρο. Έργο αποδιδόμενο στο ζωγράφο Μειδία. Αττική ερυθρόμορφη λεκάνη, 410-400 π.Χ., Αρχαιολογικό μουσείο Τάραντα.

Οδύσσεια

   12 Μεταγενέστερη της Ιλιάδας Η εξουσία του βασιλέως είναι εύθραυστη (Οδυσσέας), υφίσταται πιέσεις από τους υποτελείς και το πλήθος.

Ο δήμος αρχίζει να παίζει ενεργό ρόλο στα κοινά.

Ησίοδος (8

ος

-7

ος

αι. π.Χ.)

13  Βασιλείς:  Ισχυροί τοπικοί άρχοντες  Κάτοχοι γης  Δικαστές  «

Δωροφάγοι βασιλείς

»

Ουσιαστικό & δικονομικό δίκαιο

14  Περιστρέφονται γύρω από τις έννοιες της ανταλλαγής &

εξαγοράς

  Δίκαιο = άγραφο Περιουσιακές σχέσεις (συναλλαγές) & προσωπικές (γάμος) έχουν ανταλλακτικό χαρακτήρα, διέπονται από

αμοιβαιότητα.

Δικονομία= τρόποι έννομης προστασίας

Θεσμός ξενίας

15   Αριστοκρατική προέλευση Φιλοξενία   Σύναψη δεσμών μεταξύ εκπροσώπων ισχυρών ομάδων Απόρροια αμοιβαίων υποχρεώσεων  Συνάπτεται μεταξύ ίσων, προϋποθέτει δυνατότητα ανταπόδοσης.

Ο δικαστικός αγώνας των ομηρικών χρόνων

16   18 η Ραψωδία της Ιλιάδας: η ασπίδα του Αχιλλέα Δικαστικός αγώνας μεταξύ δύο ανδρών για τη θανάτωση ενός προσώπου.

17

Ανθρωποκτονία

18   Παλαιότερα: δικαίωμα ανταπόδοσης – αυτοδικίας Ομηρικοί χρόνοι: δυνατότητα εξαγοράς της αυτοδικίας από το δράστη με την καταβολή περιουσιακών αγαθών στους δικαιούχους (ποινή).  Η αποδοχή τους είναι αρχικά προαιρετική για την οικογένεια του θύματος, μετά γίνεται υποχρεωτική.

Διαδικασία ασπίδας Αχιλλέα

19    Δύο άτομα φιλονικούν για το αν μεσολάβησε ή όχι εξαγορά του δικαιώματος αυτοδικίας, Απευθύνονται αρχικά στον

ἴ

στορα, που δεν καταφέρνει να τους συμβιβάσει, Η υπόθεση εισάγεται στους γέροντες, πολυμελές δικαιοδοτικό όργανο

Ιλιάδα, Σ’, 497-508

λαοὶ δ' εἰν ἀγορῇ ἔσαν ἀθρόοι: ἔνθα δὲ νεῖκος ὠρώρει, δύο δ' ἄνδρες ἐνείκεον εἵνεκα ποινῆς ἀνδρὸς ἀποφθιμένου: ὃ μὲν εὔχετο πάντ‘ ἀποδοῦναι δήμῳ πιφαύσκων, ὃ δ' ἀναίνετο μηδὲν ἑλέσθαι: ἄμφω δ' ἱέσθην ἐπὶ ἴστορι πεῖραρ ἑλέσθαι.

λαοὶ δ' ἀμφοτέροισιν ἐπήπυον ἀμφὶς ἀρωγοί: κήρυκες δ' ἄρα λαὸν ἐρήτυον: οἳ δὲ γέροντες εἵατ' ἐπὶ ξεστοῖσι λίθοις ἱερῷ ἐνὶ κύκλῳ, σκῆπτρα δὲ κηρύκων ἐν χέρσ' ἔχον ἠεροφώνων: τοῖσιν ἔπειτ' ἤι σσον, ἀμοιβηδὶς δὲ δίκαζον.

κεῖτο δ' ἄρ' ἐν μέσσοισι δύω χρυσοῖο τάλαντα, τῷ δόμεν ὃς μετὰ τοῖσι δίκην ἰθύντατα εἴποι.

20  Μεγάλο πλήθος ήταν συγκεντρωμένο στην αγορά. Εκεί είχε ανακύψει φιλονικία, δυό άντρες δηλαδή αντιδικούσαν σχετικά με την αποζημίωση για έναν άνδρα που είχε φονευθεί. Ο ένας διαβεβαίωνε πως είχε καταβάλει όλο το ποσό και το διηγείτο στο πλήθος, ο δε άλλος αρνιόταν ότι είχε λάβει οτιδήποτε. Και οι δύο κατέφυγαν στον ίστορα για να δώσει τέλος στη διαφορά. Το πλήθος φώναζε, υποστηρίζοντας άλλοι τον ένα κι άλλοι τον άλλον. Οι κήρυκες συγκρατούσαν τον κόσμο. Οι δε γέροντες κάθονταν σε σκαλισμένους λίθους που σχημάτιζαν ιερό κύκλο κρατώντας στα χέρια τα σκήπτρα των βροντερόφωνων κηρύκων. Με το σκήπτρο στο χέρι, ο ένας μετά τον άλλο διατύπωνε τη γνώμη του. Στο κέντρο βρίσκονταν δύο χρυσά τάλαντα για εκείνον που θα εξέφερε τη δικαιότερη κρίση.



Ἴ

στωρ = «αυτός που γνωρίζει». Διαλλακτής, μέλος της κοινωνικής ομάδας των διαδίκων που προσπαθεί να τους συμφιλιώσει

Όργανα

21  Γέροντες. Δικαστήριο (πολιτειακό δικαιοδοτικό όργανο) ή διαιτητικό όργανο ;

Δυσδιάκριτα όρια : υποχρεωτική διαιτησία - πολιτειακά δικαιοδοτικά όργανα; 22  • • • • Διαιτητής τον επιλέγουν τα μέρη εκουσίως επιλύει τη διαφορά με τρόπο που ικανοποιεί και τα δύο μέρη Κατά επιλέγεται ad hoc, για συγκεκριμένη διαφορά Όμως στην Οδύσσεια: «κατ’ επάγγελμα» διαιτητές που βρίσκονται όλη μέρα στο λιμάνι της πόλης (Χάρυβδη Σικελίας) και επέλυαν τις διαφορές  • • • Δικαστικό ή διαιτητικό όργανο Καταφεύγουν τα μέρη κατ’ ανάγκη Αν δεν επιτύχει συμβιβασμό ή συμφιλίωση Εκδίδει δεσμευτική για τα μέρη απόφαση, ανεξάρτητα αν τους ικανοποιεί.

Θέμις – Δίκη - Νόμος

23 •

Ο Ι Ο Ρ Ο Ι Δ Ι Κ Α Ι Ο ( Ε Ν Ν Ο Μ Η Τ Α Ξ Η ) Κ Α Ι Ν Ο Μ Ο Σ Α Π Ο Υ Σ Ι Α Ζ Ο Υ Ν Α Π Ο Τ Α Ο Μ Η Ρ Ι Κ Α Ε Π Η

•

Α Π Α Ν Τ Ο Υ Ν Ο Ι Ο Ρ Ο Ι

•

Θ Ε Μ Ι Σ Κ Α Ι Δ Ι Κ Η

24

Θ Ε Μ Ι Σ

Η Θέμις συμβουλεύει τους θεούς του Ολύμπου. Αττικός ερυθρόμορφος Κύλικας, Μουσείο Hermitage, Αγία Πετρούπολη

Θέμις

25      Χρησιμοποιείται από τους μυκηναϊκούς χρόνους Θεότητα: υπαγορεύει αποφάσεις εμπνευσμένες από το Δία = σταθερότητα, αντιδιαστέλλεται στη βία, ακόμα και στις θεϊκές αποφάσεις, τους χρησμούς θέμιστες = αποφάσεις του Δία= δίκες Απονομή δικαιοσύνης από αρχαϊκούς δικαστές, τους δικασπόλους. Θέμις, Ναός Νεμέσεως, Ραμνούς Πανεπιστήμιο Juo, Ιαπωνία

Δίκη

26    Ετυμολογείται από το ρήμα δεικνύναι Σημαίνει αρχικά τη δικαιοσύνη και τη δικαστική απόφαση Αποκτά την έννοια του δικαστικού αγώνα και της δικαστικής απόφασης

Δίκη & Αδικία

27 Η Δίκη χτυπά την Αδικία με σφυρί. Αττική ερυθρόμορφη λύκιθος, 550-500 π.Χ. Kunsthistorisches Museum, Βιέννη

Νόμος

28   Αποκτά την έννοια του γραπτού, επιτακτικού κανόνα δικαίου από τον 5 ο π.Χ. αιώνα Πριν:    θεθμός –τεθμός –θεσμός-θέθμιον –θέσμιον (από το ρήμα τίθημι) = «θεσμός», «διάταξη» νόμου ή σύμβασης

ῥ

ήτρα = «δεσμευτικός λόγος», «προφορική συμφωνία», «απόφαση» Κανένας δεν προϋποθέτει έγγραφη μορφή

Νόμος

        29 Προέρχεται από το ρήμα νέμω (μοιράζω) Πρωτοεμφανίζεται στον Ησίοδο Έχει θεία προέλευση Το περιεχόμενό του διακρίνει τον άνθρωπο από τα ζώα. Συγχέεται ακόμα με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις – τις επιταγές της ηθικής – τους κανόνες της υγιεινής. Οι πρώτοι μεγάλοι νομοθέτες (Ζάλευκος, Χαρώνδας, 7 ος αι. π.Χ.), έζησαν προτού η έννοια του νόμου περιέλθει αποκλειστικά στην ανθρώπινη αρμοδιότητα (6 ος -5 ος αι.).

Πίνδαρος (520-460 π.Χ.): «νόμος πάντων βασιλεύς» (κοσμική τάξη, μέρος της οποίας είναι και η έννομη).

Δισυπόστατη φύση νόμου

• • •

Κανόνας κοσμικής, μεταφυσικής τάξης:

« ἄ γραπτα κ ἀ σφαλ ῆ νόμιμα» θε ῶ ν

30  Αναγκαστικός κανόνας ανθρώπινης συμπεριφοράς: 

Νόμοι Κρέοντος

Ιδέα σύγκρουσης αγράφου θεϊκού δικαίου & δικαίου πόλεως = πυρήνας αρχαίας τραγωδίας