Transcript Slide 1
Univerzitet u Sarajevu Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije Doc.dr. sc. Haris Halilović Univerzitet u Sarajevu Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije Dr.sc Haris Halilović Tel. +387 33 561 275 E – mail: [email protected] I Temeljna načela krivičnog procesnog prava 1. Načelo oficijelnosti i načelo dispozicije krivičnog gonjenja Prema ovom načelu, funkciju krivičnog gonjenja ostvaruje nadležni organ po službenoj dužnosti (lat. ex officio) u javnom interesu nezavisno od volje osobe koja je oštećena krivičnim djelom ili neke druge osobe koja bi imala interes da se u određenom predmetu (ne)ostvari funkcija krivičnog gonjenja.[1] [1] Sijerčić-Čolić, H., I, 2005., str. 69. Za razliku od načela oficijelnosti krivičnog gonjenja, načelo dispozicije prepušta pravo krivičnog gonjenja volji oštećene osobe, koja to gonjenje ostvaruje kroz privatnu tužbu. U savremenom krivičnom postupku načelo oficijelnosti je u prvom planu čime se u najvećoj mogućoj mjeri ograničava gonjenje na inicijativu oštećenog. Interes suzbijanja kriminaliteta i zaštita društva od vršenja krivičnih djela višestruko nadilazi interese oštećenog i njegovu volju koju bi želio izraziti u pogledu iniciranja krivičnog gonjenja. 2. Načelo legaliteta i načelo oportuniteta krivičnog gonjenja Za razliku od načela oficijelnosti krivičnog gonjenja, koje, kako smo vidjeli, osigurava krivično gonjenje u javnom interesu bez obzira na volju oštećenog, načelo legaliteta krivičnog gonjenja znači da je tužilac dužan preduzeti krivično gonjenje ako su ispunjeni zakonski uslovi, bez obzira na njegov stav o tome da li je ili nije potrebno krivično gonjenje. Dakle, tužilac koji je nosilac prava na pokretanje krivičnog postupka po službenoj dužnosti, dužan je po zakonu (lat. ex lege) preduzeti krivično gonjenje uvijek kad su za to ispunjeni propisani uslovi. Kao što prema načelu oficijelnosti pokretanje krivičnog postupka ne zavisi od volje oštećenog, tako prema načelu legaliteta krivičnog gonjenja pokretanje krivičnog postupka ne zavisi od volje tužioca; dakle, kad su ispunjeni zakonski uslovi, pokretanje krivičnog postupka nije za tužioca samo mogućnost već i dužnost.[1] [1] Vasiljević, T., 1981., str. 121. U savremenim krivičnim postupcima ne primjenjuje se isključivo načelo legaliteta. Naime, suprotno dužnosti tužioca da kad su ispunjeni zakonski uslovi inicira pokretanje krivičnog postupka i učestvuje u postupku, predviđa se pravo tužioca da po načelu oportuniteta (ili cjelishodnosti) krivičnog gonjenja ne preduzima krivično gonjenje, bez obzira što su u konkretnom slučaju ispunjeni zakonski uslovi za to, ako to nije u javnom interesu. I jedno i drugo načelo je danas prihvaćeno. Kao prednosti načela legaliteta ističu se: jednakost građana pred zakonom, nepristrasnost u ostvarivanju funkcije krivičnog gonjenja, nezavisnost i objektivnost krivičnog pravosuđa i generalno preventivni efekti, dok se o pozitivnim stranama načela oportuniteta govori u smislu izbjegavanja krivičnog postupka za lakša krivična djela ili za specifične izvršioce krivičnih djela, procesna ekonomija, te rasterećenje krivičnog pravosuđa. 3. Načelo akuzatornosti Načelo akuzatornosti ili optužno načelo (lat. accusare – optužiti) tradicionalno se smatra jednim od osnovnih krivičnoprocesnih načela. Ovo načelo široko je prihvaćeno u savremenim krivičnim postupcima, pa tako i u krivičnom procesnom pravu Bosne i Hercegovine. Prema načelu akuzatornosti, krivični postupak se pokreće i vodi samo po zahtjevu tužioca. Bez tužioca nema postupka, ne samo prilikom pokretanja, već i za sve vrijeme njegovog trajanja. Tužilac može odustati od svog krivičnopravnog zahtjeva i u tom slučaju krivični postupak se obustavlja. Prihvatanje ovog načela omogućava razdvajanje osnovnih krivičnoprocesnih funkcija i njihovo povjeravanje različitim subjektima. U tom smislu, odvojena je funkcija krivičnog gonjenja ili optuženja i povjerena tužiocu. Druga osnovna krivičnoprocesna funkcija jeste funkcija presuđenja, koja je povjerena sudu. Sud nema inicijativu za pokretanje krivičnog postupka, niti za njegovo održanje u toku. Funkcija suda ogleda se u presuđenju konkretne krivične stvari. Razdvajanjem funkcija krivičnog gonjenja i presuđenja izdvaja se i treća funkcija - funkcija odbrane, koju vrši osumnjičeni, odnosno optuženi uz pomoć branioca. 4. Načelo kontradiktornosti Za načelo akuzatornosti vezano je načelo kontradiktornosti, koje se, također, tradicionalno uzima za jedno od osnovnih krivičnoprocesnih načela. Često se ovo načelo označava i kao raspravno načelo. U sadržajnom smislu, načelo kontradiktornosti omogućava strankama (dakle, tužiocu i osumnjičenom, odnosno optuženom) da pred sudom iznose svoje navode i argumente za njih, kao i da se izjasne o navodima suprotne stranke, a prije nego što sud donese odluku povodom onog što je predmet raspravljanja u postupku.[1] [1] Sijerčić-Čolić, H., I, 2005., str. 80. Tužilac i optuženi pred sudom iznose dvije suprotne teze: tezu optužbe i tezu odbrane, a sud je dužan da ih sasluša prije donošenja odluke o konkretnom krivičnopravnom zahtjevu. Zahvaljujući ovom načelu, krivični postupak ima konstrukciju spora između ravnopravnih stranaka pred nepristrasnim sudom. 5. Načelo utvrđivanja materijalne istine Da bi krivični postupak mogao ostvariti svrhu u smislu da se na osnovu zakonito pokrenutog i provedenog postupka donese pravilna presuda, a zašto je odgovoran sud, krivični postupak se mora urediti tako da se ostvari ovo načelo. Materijalna istina (kao suprotnost formalnoj istini ili takvom utvrđivanju činjenica koje je zasnovano na zakonskim propisima o snazi pojedinih dokaza) označava utvrđivanje činjenica do kojeg sudija dolazi slobodno, nesputan dokaznim pravilima.[1] [1] Pavišić, B., 2005., str. 27. Procesni instituti koji doprinose da sudska odluka bude zasnovana na potpuno i istinito utvrđenom činjeničnom stanju: 1. opšta je obaveza suda, tužioca i drugih državnih organa koji učestvuju u krivičnom postupku da istinito i potpuno utvrde činjenice koje su od važnosti za donošenje zakonite odluke i da pažljivo i predano ispituju i utvrđuju kako činjenice koje terete osumnjičenog, odnosno optuženog, tako i one koje mu idu u korist; 2. pravo suda, tužioca i drugih organa koji učestvuju u krivičnom postupku da ocjenjuju postojanje ili nepostojanje činjenica nije vezano ni ograničeno posebnim formalnim dokaznim pravilima. Ocjena dokaza po slobodnom uvjerenju (ili slobodno sudijsko uvjerenje) naglašena je i obavezom suda da savjesno ocijeni svaki dokaz pojedinačno i u vezi s ostalim dokazima i da na osnovu takve ocjene izvede zaključak da li je neka činjenica utvrđena (čl. 296. st. 2. ZKP BiH). Ovom odredbom je isključena zakonska ocjena dokaza ili ocjena dokaza koja je unaprijed zakonom određena u smislu da zakon određuje vrijednost pojedinih dokaza; 3. provjeravanje priznanja krivnje. Procesna pravila koja predstavljaju odstupanje od načela utvrđivanja materijalne istine u krivičnom postupku su: 1. zbog zaštite prava i sloboda čovjeka, u krivičnom postupku je obezbjeđeno pravo na šutnju, 2. u interesu zaštite prava optužene osobe je i princip zabrane preinačenja presude na štetu optuženog. Naime, ako je žalba izjavljena samo u korist optuženog, presuda se ne smije izmijeniti na njegovu štetu. Prema tome, donošenje odluke na štetu optuženog nije moguće bez obzira što su u žalbenom postupku utvrđene činjenice koje su na štetu optuženog. Dakle, materijalna istina do koje je došao sud povodom pravnog lijeka neće se moći izraziti kroz novu sudsku odluku; 3. načelo ne bis in idem („ne dva puta o istom“) ili zabrana ponovnog suđenja u istoj krivičnoj stvari, također, predstavlja odstupanje od načelonog stava da se u krivičnom postupku treba utvrditi materijalna istina, 4. odstupanje od načela utvrđivanja materijalne istine u krivičnom postupku je subjektivni i objektivni identitet između presude i optužbe Sud raspravlja i odlučuje o krivičnopravnom zahtjevu koji je naveden u optužnom aktu. 6. Načelo slobodne ocjene dokaza Načelo slobodne ocjene dokaza je u neposrednoj vezi sa načelom utvrđivanja materijalne istine u krivičnom postupku. Ovo načelo znači da sud ocjenjuje izvedene dokaze u skladu sa svojom logičkom i psihološkom analizom, na osnovu zakonitosti ljudskog mišljenja i iskustva. Pri tome, sud nije vezan za zakonska pravila koja bi unaprijed (lat. a priori) određivala vrijednost pojedinih dokaza. Sud mora u obrazloženju presude navesti određeno i potpuno iz kojih razloga uzima da su određene pravno relevantne činjenice dokazane, odnosno da nije dokazano njihovo postojanje. Također, prilikom donošenja presude sud je dužan savjesno ocijeniti svaki dokaz pojedinačno i u vezi s ostalim dokazima i na osnovu takve ocjene izvesti zaključak o tome da li je neka činjenica dokazana. Stoga, slobodna ocjena dokaza u konkretnom krivičnom predmetu zahtijeva obrazloženje, u sadržajnom smislu, kako svakog dokaza pojedinačno, tako i svih dokaza zajedno. Izuzetno, pozitivno procesno pravo poznaje odstupanja od načela slobodne ocjene dokaza. To je slučaj, npr., kod obaveznih vrsta vještačenja. 7. Načelo neposrednosti u provođenju i ocjeni dokaza Ovo načelo ogleda se u zahtjevu da izlaganja stranaka, izvođenje dokaza i sve druge radnje potrebne za formiranje odluke moraju biti izvedene pred sudom koji će donijeti odluku, tako da sud prima, bez posredovanja drugih organa, čulne utiske o cjelokupnom procesnom materijalu na kome će se zasnivati njegova odluka.[1] [1] Npr., sud, koji treba zasnovati presudu na iskazu svjedoka kojeg je sam saslušao, u boljoj je situaciji od suda koji presudu treba za zasnuje na zapisniku o iskazu svjedoka iz istrage, a u boljoj su poziciji i stranke koje taj iskaz trebaju podvrgnuti svom kritičkom ocjenjivanju. Tako Vasiljević, T., 1981., str. 248. • Pravna teorija razlikuje dvije vrste neposrednosti u krivičnom postupku: formalna neposrednost ili neposrednost u užem smislu i 2. materijalna neposrednost ili neposrednost u širem smislu. 1. O posrednom izvođenju i ocjeni dokaza govorimo onda kada se čitaju zapisnici o dokaznim radnjama poduzetim u toku krivičnog postupka ili pred nekim drugim tijelima. 8. Načelo javnosti u krivičnom postupku Ovo načelo se prije svega, odnosi na građansku javnost ili pravo drugih osoba koje u konkretnom krivičnom postupku nisu procesni subjekti da prisustvuju sudskim raspravama (opća javnost). Pored opće javnosti, u krivičnom postupku postoji i stranačka javnost ili pravo stranaka da prisustvuju radnjama u krivičnom postupku. Kada se govori o načelu javnosti, onda se misli na opću javnost na glavnom pretresu. U prethodnom postupku ili istrazi implementirana je samo stranačka javnost. Razlozi za isključenje javnosti: a) Ako je to u interesu državne sigurnosti; b) Ako je to potrebno radi čuvanja državne, vojne, službene ili važne poslovne tajne; c) Iz razloga čuvanja javnog reda; d) Zbog zaštite morala u demokratskom društvu; e) Radi zaštite ličnog i intimnog života optuženog; f) Zbog zaštite ličnog i intimnog života oštećenog; g) Radi zaštite interesa maloljetnika; h) Radi zaštite interesa svjedoka. Isključivanje javnosti izvan navedenih zakonskih uvjeta predstavlja apsolutno bitnu povredu odredaba krivičnog postupka, zbog čega se prvostepena presuda mora ukinuti. Isključenje javnosti ne odnosi se na stranke, branioca, oštećenog, zakonskog zastupnika i punomoćnika. 9. Načelo pravičnosti u krivičnom postupku Odredbom člana 6. EKLJP zagarantovano je pravo na pravičan postupak u krivičnim predmetima, kao jedno od osnovnih prava i sloboda čovjeka. Načelo pravičnog postupka obuhvata veći broj prava svakog čovjeka protiv koga se vodi krivični postupak. Ova prava određuju uslove koji su potrebni da bi se određeni postupak mogao označiti kao pravičan. Pravo na pravičan postupak treba osigurati da niko nevin ne bude osuđen, a da izvršiocu krivičnog djela nadležni sud i u zakonito pokrenutom i provedenom postupku izrekne krivičnopravnu sankciju pod uvjetima koje predviđa materijalno krivično pravo. Osnovna literatura: SIJERČIĆ-ČOLIĆ, H.: Krivično procesno pravo, Knjiga I Krivičnoprocesni subjekti i krivičnoprocesne radnje, Pravni Fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2008. SIJERČIĆ-ČOLIĆ, H.: Krivično procesno pravo, Knjiga II Tok redovnog krivičnog postupka i posebni postupci, Pravni Fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2008. Zakon o krivičnom postupku BiH (Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, br. 3/03, 32/03, 36/03, 26/04, 63/04, 13/05, 48/05, 46/06, 76/06, 29/07, 32/07, 53/07, 76/07, 15/08, 58/08, 12/09, 16/09, 93/09).