Transcript طبقه اجتماعی

‫جلسه نهم‬
‫ردیف جلسه ‪ /‬هفته‬
‫‪12‬‬
‫جلسه نهم‬
‫‪www.morteza-talaei.com‬‬
‫شرح درس‬
‫طبقه اجتماعی مفهومی مرتبط با‬
‫(گروه‪ ،‬نقش و پایگاه اجتماعی)‬
‫چرا می بایست با مفهوم طبقه اجتماعی آشنا گردیم؟‬
‫مقدمه‪:‬‬
‫اصطالح متداول طبقه دامنه وسیعی از مفاهیم را در بر می گیرد‪ .‬این واژه به هنگام توضیح‬
‫فرایند های تاریخی گسترده مانند فهم اختالف منافع طبقاتی که در توضیح علل وقوع جنگ ها‪ ،‬ظهور‬
‫فاشیسم و پیروزی یا شکست انقالب ها مورد استفاده قرار می گیرد‪ ،‬موثرترین کاربرد را داشته است‬
‫طبقه اجتماعی نشان دهنده موقعیت اقتصادی‪ -‬اجتماعی افراد است که بر اساس تحقیقات انجام شده‪ ،‬رابطه‬
‫مستقیمی بین آن و وقوع نابهنجاری های روانی و اجتماعی و به تعبیری کلی تر رفتار اجتماعی افراد وجود دارد‪.‬‬
‫وجود شکاف های عمیق اجتماعی بین طبقات جامعه تاثیر فزاینده ای در ظهور اختالالت روانی‪ ،‬سرخوردگی‪،‬‬
‫ناکامی و بی هویتی ‪ ،‬احساس محرومیت و انزوای اجتماعی دارد(رفیع پور‪ )1376،‬که این پیامدها‪ ،‬عاملی‬
‫اساس ی در انحراف از موازین زندگی اجتماعی و در نهایت ناامنی برای همگان است‪.‬‬
‫هر طبقهای از نظر قدرت اقتصادی‪،‬منزلت اجتماعی‪،‬سطح سواد و سبک زندگی‪،‬شرایط خاص خودش را دارد بر‬
‫همین اساس است که افراد در طبقه پایین اجتماعی به علت پایین بودن سطح تحصیالت و آگاهی‪ ،‬بیشتر به‬
‫سمت رفتار های خطرناک همچون اعتیاد روی می آورند و در طبقات فرادست یا میانه بواسطه بهره مندی از‬
‫امکانات و آموزش مناسب از شرایط زیستی مطلوب تری برخوردار هستند‪ .‬لذا ضرورت دارد که دانشجویان‬
‫روانشناس ی با مفهوم طبقه اجتماعی در کنار دیگر مفاهیم علم جامعه شناس ی آشنا گردند تا بتوانند از این‬
‫مجرا تحلیل و ارزیابی کامل تری از وضعیت جامعه و بیماران روانی خود داشته باشند‪.‬‬
‫مقدمه‪:‬‬
‫بابا طاهر عریان (قرن پنجم هجری)‬
‫از او پرسم که آن چون است و این چون‬
‫اگر دستم رسد بر چرخ گردون‬
‫یکی را می دهی صد ناز و نعمت یکی را نان جو آغشته در خون‬
‫حکیم بزرگوار ابوالقاسم فردوس ی در کتاب ماندگار شاهنامه‬
‫چنین است کردار چرخ بلند دل اندر سرای سپنجی مبند‬
‫یکی را همی تاج شاهی دهد یکی را به دریا به ماهی دهد‬
‫یکی را برهنه سر و پای سفت نه آرام و خورد و نه جای خفت‬
‫یکی را دهد نوشه و شهد و شیر بپوشد به دیبا و خز و حریر‬
‫تعریف طبقه اجتماعی‬
‫مفهوم طبقه در قرن ‪ 19‬نخستین بار توسط “آدام اسميت” مطرح شد ولی از همان زمان تا اکنون ارائه تعریفی دقیق و خالی از اشکال‬
‫برای طبقه اجتماعی به آسانی میسر نیست زیرا اختالف نظر در این مورد زیاد است ولی اگر بخواهیم تعریف سادهای از طبقه‬
‫ارائه داده که خالی از بار ایدئولوژیکی نیز باشد ‪ .‬میتوان ‪:‬‬
‫طبقه اجتماعی را گروهی از افراد دانست که دارای پایگاه اجتماعی بالنسبه مشابهی هستند و از لحاظ عواملی‬
‫مانند امتیازات خانوادگی و شرایط (آموزش‪ ،‬درآمد و حرفه ) با هم مساوی می باشند‪( .‬دکتر منوچهر محسنی) و یا‬
‫طبقه اجتماعي را بخش ي از اعضاي جامعه كه از نظر ارزش هاي مشترك ‪ ،‬حيثيت اجتماعي ‪ ،‬نوع فعاليت ‪ ،‬ميزان‬
‫ثروت و دارايي و نيز آداب معاشرت از سايرين متمايز باشند‪(.‬بورس کوئن)‬
‫برخی تعاریف دیگر‪:‬‬
‫‪" -1‬آرتور بوئر" (‪ )1902‬معتقد بود‪ :‬طبقه اجتماعي‪ ،‬مجموعهاي از گروههاي اجتماعي است كه از شرايط اقتصادي و روابط‬
‫توليدي‪ ،‬منزلت اجتماعي و موضع سياس ي مشابهي بر خوردارند؛‬
‫‪" -2‬مك آيور" و "پارسونز" معتقدند‪ :‬طبقه اجتماعي‪ ،‬گروهي يا گروههايي از مردم هستند كه به مناسبت منزلت اجتماعي از‬
‫طبقات ديگر متمايز ميشوند و سطح تعليم و تربيت و منشأ درآمد و مسكن و محل زندگي و‪ ...‬آنها متفاوت است؛‬
‫‪" -3‬سوروكین" نیز مجموعهاي از افراد را كه از حيث شغل‪ ،‬وضيعت اقتصادي و سياس ي‪ ،‬شرايط مشابهي داشته باشند‪ ،‬طبقه‬
‫اجتماعي ميداند؛‬
‫‪" -4‬اوربرگ" معتقد است كه طبقه اجتماعي گروه بزرگي از انسانهاست كه از نظر مقام و مرتبت در سيستم توليد اجتماعي‬
‫معین بر مبناي شرايط تاريخي در روابط توليدي و مناسبات اجتماعي توليد و دسترس ي به ابزار توليد و نحوه دستيابي به ثروت‬
‫اجتماعي وضعيت مشابهي داشته باشند‪.‬‬
‫در ارزيابي و اندازه گيري طبقات اجتماعي دو رويكرد اساس ي وجود دارد‪:‬‬
‫‪ -۱‬استفاده از تركيبي از ابعاد مختلف يا شاخص هاي چندبعدي که‬
‫جهت اندازه گیري درجه و مقام كلي يا موقعيت اجتماعي فرد در جامعه‬
‫طراحي شده اند‬
‫‪ -۲‬استفاده از شاخص تك بعدي يا تك بخش ي که تنها از يك جنبه مقام‪،‬‬
‫موقعيت فرد را مي سنجد و به كارگیري آن آسا ن تر از شاخص چندبعدي‬
‫است‪.‬‬
‫از آنجا كه هيچ طيف طبقاتي منحصر به فردي وجود ندارد نمي توان اذعان كرد كه‬
‫كدام شاخص بهتر است‪ ،‬بلكه انتخاب هر يك از روش ها بستگي به تناسب و ارتباط‬
‫آن با مسئله مورد نظر دارد(دكتر منصور صمدي‪)1385،‬‬
‫شاخص هاي بنیادین طبقه اجتماعي‬
‫(دکتر محسنی)‬
‫در جوامع صنعتي پيشرفته‪ ،‬شاخص های اصلي زیر براي تعيین طبقه اجتماعي به كار ميبرند كه عبارتند از‬
‫‪ -1‬ثروت و در آمد‬
‫‪ -2‬سطح و کیفیت آموزش‬
‫‪ -3‬شغل و موقعیت حرفه ای‬
‫‪ -4‬خانواده و گروه خویشاوندی‬
‫‪ -5‬قدرت و نفوذ سیاس ی و اجتماعی‬
‫شاخص هاي بنیادین طبقه اجتماعي‬
‫(پروفسور کوئن)‬
‫‪ -1‬درآمد‬
‫‪ -2‬شغل‬
‫‪ -3‬سطح تحصيالت‬
‫عالوه بر اين شاخص هاي بنيادي متغیرهاي ديگري نظیر مذهب ‪ ،‬محل سكونت ‪،‬زمينه‬
‫خانوادگي و گاهي مليت و جنسيت هم مي توانند معرف پايگاه طبقاتي افراد باشند‪.‬‬
‫براي اينكه يك طبقه اجتماعي در جامعه وجود داشته باشد‪ ،‬بايد پنج ويژگي و‬
‫معيار را دارا باشد‪:‬‬
‫‪ -۱‬محدود باشد‪ :‬بدين معني كه بین هر طبقه اجتماعي محدوده و مرزي وجود‬
‫داشته باشد‪ ،‬كه هر طبقه را از ديگري مجزا سازد‪ .‬به عبارت ديگر هر طبقه بايد‬
‫قوانيني داشته باشد كه مشمول هر فرد در گروه باشد‪.‬‬
‫‪ -۲‬نظم يافته باشد‪ :‬بدين معني كه طبقات مي توانند در قالب معيارهايي همچون‬
‫پرستیژ و مقام از باالترين به پايین ترين نظم يابند‪.‬‬
‫‪ -۳‬مانعه الجمع باشد‪ :‬يعني هر فرد مي تواند به يك طبقه اجتماعي تعلق داشته‬
‫باشد‪ ،‬اگرچه انتقال و حركت از يك طبقه به طبقه ديگر در طول زمان امكان پذير‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -۴‬فراگیر و جامع باشد‪ :‬بدين معني كه هر فرد سيستم جامعه با يك طبقه‬
‫اجتماعي خاص تطابق داشته باشد و هيچ فرد تعريف نشده اي وجود نداشته‬
‫باشد‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۵‬نهايتا طبقات اجتماعي بايد تاثیرگذار باشند‪ :‬اين بدين معني است كه بین‬
‫طبقات مختلف تفاوت هاي رفتاري وجود داشته باشد(دکتر صمدی)‪.‬‬
‫طبقات اجتماعي در جوامع صنعتي ‪:‬‬
‫‪ -1‬طبقه باال ‪:‬‬
‫‪ -2‬طبقه متوسط ‪:‬‬
‫‬‫‪ -3 -‬طبقه پائین‬
‫درجه بندي هاي مختلفي جهت‬
‫باالي روبه باال مشخص كردن طبقات اجتماعي‬
‫در جامعه بسط داده شده اند‪:‬‬
‫و‬
‫پائین‬
‫به‬
‫ر‬
‫باالي‬
‫بسته به سيستم طبقه بندي‪،‬‬
‫تعداد دسته ها و طبقات‬
‫متوسط روبه باال اجتماعي از دو تا ‪ ۹‬طبقه در‬
‫نوسان هستند‪ .‬بدون در نظر‬
‫متوسط روبه پائین‬
‫گرفتن تعداد طبقات ارائه شده‪،‬‬
‫آنها به گونه اي ترتيب داده شده‬
‫پائین روبه باال‬
‫كه از طبقات باال شروع شده و‬
‫پائین روبه پائین به طبقات پايین تر ختم مي‬
‫شوند(دکتر منصور صمدی‪.)1385،‬‬
‫نکته مهم در بررس ی پایگاه و طبقه اجتماعی افراد‬
‫هرچه پايگاه طبقاتي افراد باالتر باشد ‪ ،‬اميد زندگي آن ها‬
‫طوالني تر وسالمتي رواني آن ها بيش تر‪ ،‬تحصيالت‬
‫شان باالتر و شغل شان بهتر است و طبيعتا اين عوامل‬
‫شرايط مطلوب تري را از لحاظ رفتار سياس ي ‪ ،‬ثبات‬
‫زناشويي ‪ ،‬مشاركت اجتماعي و نوع نگرش افراد به‬
‫زندگي پديد مي آورد‪.‬‬
‫برخی از نمادهاي پايگاه‬
‫اجتماعي‬
‫‪ -1‬طرز لباس پوشيدن ‪ -2‬طرز صحبت كردن‬
‫‪ -3‬نوع تفريحات‬
‫‪ -4‬اثاث منزل ودارايي‬
‫كارل ماركس ‪:‬‬
‫اولین كس ي كه به طور منظم و با اهميت خاص ي كه به اين مفهوم داده‪ ,‬آنرا مبناي نظريه پردازي خود‬
‫نموده است‪ ,‬شخص كارل ماركس مي باشد‪ .‬در واقع اين ماركس بوده كه بيشتر از هر نظريه پرداز و‬
‫متفكر ديگري‪ ,‬چشم انداز پرداختن به طبقات و سلسله مراتب اجتماعي را به يك مطالعه علمي‬
‫طبقه اجتماعي بدل نمود‪ .‬وي در اين نظريه پردازي تا بدانجا پيش مي رود كه مفهوم طبقه اجتماعي‬
‫را در يك چشم انداز تاريخي با هدف كشف قوانین علمي تاريخ (نوعي فلسفه تاريخ علمي) پردازش مي‬
‫نمايد‪ .‬در اين راستا او در جهت كشف قوانین خاص تحوالت اجتماعي در بشر تاريخ‪ ,‬به عوامل زير‬
‫بنايي اين تحوالت اشاره مي كند‪ ,‬كه از مفاهيم كيلدي فهم اين مباحث‪ ,‬طبقه است‪ .‬لذا اگر كس ي‬
‫بخواهد عنوان پدر مطالعه طبقه اجتماعي را به فردي عطا كند‪ ,‬آن فرد بايد ماركس باشد (ليپست‪,‬‬
‫‪.)1381:30‬‬
‫اعتقاد به كشمكش طبقاتي‪ :‬بورژوازي(سرمایه دار) و پرولتاريا (کارگر)‬
‫از ديدگاه "ماركس"‪ ،‬گروههايي تشكيل طبقه ميدهند كه داراي اين خصوصيات‬
‫باشند‪:‬‬
‫‪ .1‬در جريان توليد موقعيت همه آنها يكسان باشد؛‬
‫‪ .2‬منافع مشترك اقتصادي داشته باشند؛‬
‫‪ .3‬شرايط اقتصادي مشترك داشته باشند؛‬
‫‪ .4‬به مرحله آگاهي طبقاتي رسيده باشند؛‬
‫‪ .5‬به مرحله خصومت طبقاتي رسيده باشند‪.‬‬
‫از منظر ماركس مفهوم طبقه در ارتباط با توليد مطرح ميشود‪ .‬وي عقيده داشت كه در طول تاريخ‬
‫دو طبقه در مقابل يكديگر قرار دارند و منشأ اساس ي تضاد نیز مالكيت خصوص ي وسايل و ابزار‬
‫توليد است؛ بدين ترتيب در طول تاريخ دو طبقه در مقابل يكديگر قرار دارند كه عبارتند از صاحبان‬
‫وسايل و ابزار توليد و كساني كه فاقد وسايل و ابزار توليد هستند؛ كه اولي نفع خود را در نگهداري‬
‫وضيعت موجود و ديگري نفع خود را در دگرگوني وضع موجود ميداند‪ .‬به اين ترتيب "ماركس" تاريخ‬
‫تمام جوامع را تاريخ نبرد طبقاتي ميداند‪ .‬تعريف "ماركس" و نظريه تضاد او در مورد طبقه اجتماعي‬
‫ً‬
‫صرفا بر مالك اقتصادي مبتني بود‬
‫مقایسه ویژگی های طبقه اجتماعی مورد نظر «کارل مارکس»‬
‫‪Power.r.et al .Sociology.England :Pitman.1969 –p116-8‬‬
‫کارگر‬
‫سرمایه دار‬
‫تحت حکومت‬
‫حکومت کننده‬
‫برده مزد‬
‫خریدار کاال‬
‫از خود بیگانه‬
‫دارنده و کنترل کننده ابزار تولید‬
‫غیر مالک‬
‫مالک‬
‫فروشنده نیروی کار‬
‫دارای قدرت سیاس ی‬
‫بی قدرت‬
‫با نفوذ و ثروتمند‬
‫گرایش به سوسیالیسم‬
‫گرایش به سود‬
‫استثمار شده‬
‫استثمار گر‬
‫تضاد‬
‫هوشیاری طبقاتی‬
‫نبرد طبقاتی‬
‫انقالب‬
‫ماكس وبر‪:‬‬
‫تعريفي كه وبر از طبقه اجتماعي ارائه مي دهد عبارت است از گروهي از افراد كه در‬
‫وضعيت واحدي قرار دارند طبقه در تعريف وبر يك مفهوم جامعه شناس ي نيست‪ ،‬به قول وبر طبقات از‬
‫جماعات حقيقي نيستند‪« .‬كساني كه وضعيت مشتركي دارند مي تواند به وضعيت خود آگاهي پيدا كنند‬
‫وبراي عمل مشترك گردند در اين مورد است كه اصطالح طبقه‪ ،‬نمودار يك واقعيت اجتماعي خواهد بود‪.‬‬
‫(اشرف‪»)1346 ،‬‬
‫ماكس وبر سه نوع قشربندي مشخص كرده كه عبارتند از‪:‬‬
‫ثروت ‪ -‬قدرت ‪ -‬منزلت‬
‫اعتقاد به قشربندي اجتماعي‬
‫‪ -1‬قشربندي اقتصادي كه بر مبناي شغل و درآمد افراد‬
‫است(ثروت)‪.‬‬
‫‪-2‬قش ر ررربندي مبتن ر رري برق ر رردرت ك ر رره مرب ر رروط ب ر رره ن ر رروع رابط ر رره ش ر ررخص‬
‫باافرادديگراست(قدرت)‪.‬‬
‫‪ -3‬قش ر ررربندي حي يت ر رري ك ر رره مبتن ر رري اس ر ررت ب ر ررر احت ر ررام و اعتب ر رراري ك ر ره‬
‫شخص در چشم ديگران دارد(منزلت)‪.‬‬
‫قشربندي اجتماعي‪:‬‬
‫ً‬
‫تقسيم جمعيت يك جامعه به دو يا چند اليه تقريبا متجانس بر‬
‫ً‬
‫حسب شمار كيفيتهاي مطلوبي است كه اين افراد مشتركا دارند‪.‬‬
‫ً‬
‫اين قشربندي را جامعهشناسان معموال ‪ 4‬دسته دانستهاند‪:‬‬
‫‪)1‬نظام بردگي؛‬
‫‪ )2‬نظام كاستي؛‬
‫‪ )3‬نظام سلسله مراتبي؛‬
‫‪ )4‬نظام طبقاتي‪.‬‬
‫نظام قشربندي‪ ،‬افراد را با توجه به امتيازاتشان(ثروت ‪ -‬قدرت ‪-‬‬
‫منزلت) رتبهبندي کرده و آنها را در آن طبقه اجتماعي كه با اين‬
‫امتيازات متناسب است‪ ،‬جاي ميدهد‪.‬‬
‫ماکس وبر ‪ 3‬نوع طبقه اجتماعي تشخيص مي دهد كه عبارت اند از‪:‬‬
‫طبقه دارا ( سرمايه دار) كه مالك اعضاء منابع‬
‫شناخته مي شود‪.‬‬
‫طبقه توليد كننده (مولد) كه صفت مشتركش‬
‫حضور فعال در بخش هاي متفاوت بازرگاني ‪،‬‬
‫صنعتي يا كشاورزي است‪.‬‬
‫طبقه اجتماعي كه مالك تشخيص آن بيشتر مبتني بر‬
‫جايگاهي است كه شخص در سلسله مراتب جامع‬
‫اشغال مي كند( طبقه كارگر‪ ،‬متوسط) ‪.‬‬
‫نتیجه گيری‬
‫‪ -1‬مفهوم طبقه اجتماعي اصل بنيادين تبيین هاي اجتماعي در سنت تفكر جامعه شناختي است که هم پويش هاي‬
‫اجتماعي و هم هويت اجتماعي اعضاي جوامع مدرن به كمك اين مفهوم تحليل و درك مي شود‪.‬‬
‫‪ -2‬مفهوم طبقه اجتماعي در دوران گذشته‪ ،‬بیش از دوران کنونی مشهود‪ ،‬محسوس و ملموس بود‪.‬در گذشته افراد همانند‬
‫قالب هایی در طبقاتی متصور می گشتند که به سختی قابلیت ارتقاء به سطوح دیگر اجتماع را داشتند‪ .‬مشاغل نیز اغلب‬
‫به صورتی موروثی به افرا جامعه تفویض می گردید‪ .‬در جهان امروز‪ ،‬تا حدودی از شدت این تقسیم بندی های اجتماعی‬
‫کاسته شده است‪.‬‬
‫‪ -3‬فواصل طبقاتی از آسیب های مهم برای یک جامعه سالم و پویا محسوب می گردد‪ .‬جامعه ای که در رویای پیشرفت و‬
‫تکامل به سر می برد‪ ،‬می بایست تاحد امکان فاصله طبقاتی را در ساختار بدنه خود از بین ببرد‪ .‬فاصله و نابرابری اجتماعی‬
‫عالوه برآنکه تأثیرات منفی و نامطلوب در اقتصاد جوامع بشری برجای می گذارد‪ .‬بر اخالق عمومی جامعه نیز تأثیر سوء‬
‫داشته و موجب تخدیش وجدان و اخالق عمومی می گردد‪ .‬احساس خمودگی‪ ،‬بی عدالتی‪ ،‬یأس و ناامیدی در میان طبقه‬
‫ای که خود را در رده پایین اجتماع تلقی می نماید‪ ،‬از جمله نتایج شایعی است که از آبشخور نابرابری و فاصله طبقاتی‬
‫سرچشمه می گیرد‪.‬‬
‫‪ -4‬احساس ظلم و اجحاف از سوی کسانی که در طبقات پایین و متوسط جامعه جای می گیرند‪ ،‬مانع از حس اعتماد ‪،‬‬
‫دلسوزی و تعلق خاطر به سرزمینی است که در آن زندگی می نمایند‪ .‬عالوه بر رنج های فراوانی که به علت فقر‪ ،‬ناداری‪،‬‬
‫عدم مکنت کافی‪ ،‬بی توجهی طبقات مرفه جامعه به طبقات متوسط‪ ،‬تحقیر و نابرابری بر افراد تحمیل می شود‪ ،‬درگیری‬
‫ذهن و روح با اقسام بیماری های روحی روانی از نتایج نامطلوب دیگر فاصله اجتماعی است‪.‬‬
‫‪-5‬در جوامع صنعتي پيشرفته‪ ،‬سه شاخص اصلي براي تعيین طبقه اجتماعي به كار ميبرند كه عبارتند از‪ :‬درآمد‪ ،‬شغل و‬
‫میزان تحصيالت‪ .‬عالوه بر این شاخصهاي عمده‪ ،‬تغییرهاي مهم ديگري مانند نژاد‪ ،‬مذهب‪ ،‬مليت‪ ،‬جنس‪ ،‬محل سكونت‪،‬‬
‫پيشينه خانوادگي و نیز به طور كلي‪ ،‬ويژگيهاي فرهنگي‪ ،‬جزو شاخصهاي طبقه اجتماعي به شمار ميروند‪.‬‬
‫فعالیت کالس ی‬
‫‪ -1‬تحلیل کنید که طبقه اجتماعی چه تاثيری در کاهش یا افزایش‬
‫بیماری های روانی یا آسیب های اجتماعی دارد؟‬
‫سرگروه ها محترم تمام فعالیت های کالس ی خود را به صورت کامل‬
‫ارائه دهند‪.‬‬
‫دانشجویان عزیز تحقیقات فردی خود را تا آخر هفته ی دیگر تحویل‬
‫دهید‪.‬‬