Transcript Genç Araştırmacılar İçin Etik - Prof. Dr. Hasan Seçen`in Akademik

Genç Araştırmacılar için
Bilim ve Etik
Hasan Seçen
Fen Bilimleri Lisansüstü Eğitim Sempozyumu
Erciyes Üniversitesi/ 5-7 Mayıs 2011
Ani Papirusu:
M.Ö. 1240













Kimseye yalan söylemedim.
Yakınlarımı bahtsızlığa sürüklemedim.
Doğruluk evinde alçaklık etmedim.
Kimseye kötülük yapmadım.
Kimseyi gücünün dışında çalıştırmadım.
Bir yetimi mal ve mülkünden mahrum etmedim
Kölelere kötü muamele etmedim.
Bir hizmetçiye iftira edip efendisine kötülemedim.
Kimseyi üzmedim.
Kimseyi aç bırakmadım.
Kimseye göz yaşı döktürmedim
Kimseye acı çektirmedim.
Kimseyi öldürmedim ve kimsenin kahpece öldürülmesini
emretmedim.
Ani Papirusu:
M.Ö. 1240













Tapınaklarda yiyecek ikramlarını eksik etmedim.
İffetsizlik yapmadım.
Yakınlarımı utandıracak bir iş yapmadım.
Yiyecekleri pahalı ve eksik satmadım.
Teraziyle tartarken hile yapmadım.
Hurma bahçelerini eksiltmedim.
Süt çocuğunun ağzından sütü almadım.
Otlayan hayvanları otlaklarından sürüp çıkarmadım.
Tanrı’nın kuşlarını avlamadım.
Kimsenin özel göletinden balık almadım.
Hiçbir arkın suyunu başka tarafa çevirmedim.
….. Ben temizim, ben temizim, ben temizim.
http://interoz.com/EGYPT/bod3.htm
Konfüçyüs’den

“İnsanları yasa ve ceza ile
yönetirseniz, onlar bir daha yanlış
yapmayacaklar, ancak şeref ve
utanma duygularına da sahip
olmayacaklardır.
Ancak, insanları erdem ve ahlâk
kuralları ile yönetirseniz, o zaman
onlar hem şeref ve utanma
duygusuna sahip olacaklar, hem de
doğruyu yapmaya çalışacaklardır.”
William Shakespeare’den

Başkalarına karşı
dürüst olmadan
önce kendine karşı
dürüst ol!
İmmanuel KANT’dan

Ahlâk, nasıl mutlu
olabileceğimizi değil,
mutluluğa nasıl layık
olabileceğimizi gösteren
bir doktrindir.
Bertrand Russell’den

Bilgelikle birleşmeyen
kudret, tehlikelidir ve
çağımız için gerekli olan
şey de bilgiden çok
bilgeliktir. Bilimin
sağladığı kudret ancak
bilgelikle birleştiğinde,
refah ve mutluluk
getirebilir; tek başına ise
yıkıntıya yol açar.
Albert Einstein’den

Yeryüzündeki
koşulların
düzelmesi salt
bilimsel buluşlardan
çok insan
geleneklerinin ve
ülkülerinin
gerçekleşmesine
bağlıdır.
Cavit Orhan Tütengil’den

İnsan, yapısı icabı,
faziletle rezilet
arasında raks eder.
Daima faziletli olmak
bir tabiat vergisi değil,
insanca cehit işidir.
Kendimizi daima göz
altında tutmalıyız.
Yılmadan,
yorulmadan...
Prof. Dr. Mümtaz Turhan’dan

İlim, hakikî ilim adamına
hakikat severliği,
dürüstlüğü, objektif ve
bîtaraf olmayı öğretmekle,
ahlâkî davranışlara temel
olarak onları teşvîk eder. İşte
bizim ilim ve ölçüye
sarılışımızın hikmeti budur.
Ahlâk ve etik



Ahlâk, bir toplumun en üst genel
davranış standartlarını içerir.
Ahlâk, bireylerin meslekî ve kurumsal
rollerinden bağımsız, toplumun tümü için
geçerlidir.
Etik ise genel davranış standartları değil,
toplumdaki belirli bir mesleğin, işin,
kurumun veya grubun davranış
standartlarıdır.
Ahlâk ve etik


Ahlâk, yaşadığımız toplumda her zaman ve
mekânda 24 saatimizi kuşatır. Ancak
toplumdan topluma farklılık gösterebilir.
Etik, mesleğe ve alana özgüdür, ancak o
meslek ve alan için evrensel kurallar ortaya
koyar.
Etik bu anlamda kullanıldığı
zaman…






Meslek Etiği
Tıp Etiği
Spor Etiği
Askerlik Etiği
Hukuk Etiği
Medya Etiği
...gibi kavramlar karşımıza çıkar.
Meslek Etiğine bir örnek: Hipokrat
yemini

…Gerek sanatımın icrası sırasında, gerek
sanatımın dışında insanlarla
münasebette iken etrafımda olup
bitenleri, görüp işittiklerimi bir sır
olarak saklayacağım ve kimseye
açmayacağım…..
Bilim sosyal bir kurum olmanın
ötesinde bir meslek midir?





Meslektir;
Meslekler, insanların toplumca değer verilen yarar
ve hizmetlere ulaşmalarına imkân sağlar.
Mesleklerin, yeterlik ve davranış standartları
vardır.
Her meslek bir eğitim gerektirir.
Her mesleğin meslek standartlarına uyulmasını
garantileyen, yönetim birimleri vardır.
Her meslek bir kariyerdir veya iştir.
Bilim sosyal bir kurum olmanın
ötesinde bir meslek midir?




Meslek değildir;
Tıp ve hukuk gibi diğer sosyal kurumlardan daha az
profesyoneldir.
Ehliyet heyetleri yoktur.
Bilimi meslek olarak görmek, bilimin nasıl
yapılacağı konusuna çok fazla kısıtlama
getirebilir.Bu da bilimsel özgürlüğü ve bilimsel
gelişmeyi engeller.
Bu yüzden pek çok bilim insanı, bilimin bir meslek
olarak görülmesini ve bir formata bağlanmasını
kabul etmez.
Bilimin Hedefi: Bilgi kuramına yönelik
hedefler





Doğayı anlama ve doğru tanımlama
Açıklayıcı teoriler ve hipotezler
geliştirme
Güvenilir öngörülerde bulunma
Hataları ve peşin hükümleri ortadan
kaldırma
Sonraki kuşaklara bilimi öğretme
Bilimin Hedefi: Pratik hedefler




Mühendislik, tıp, ekonomi, tarım vb
uygulamalı alanlarda problem çözme.
İnsan sağlığı ve mutluluğu
Doğanın kontrol altına alınması
Teknolojinin gücü
Bilimin Yöntemi:
Lineer olmayan ardışık bir dizi aşama
B il im s e l g e r ç e k /
G ö z le m / S o r u n
D e n e t im
H ip o t e z / Y e n i S o r u
D e n e t im
P r o j e Ö n e r is i
D e n e tim
V e r i T o p la m a /
V e r i A n a li z i
D e n e tim
Y a y ın
En genel düzeyde
Bilim Etiğinin ana ilkeleri


1.Genel ahlâka uygunluk
Bilimsel etik genel ahlâki standartlara aykırı
olamaz!
2.Örnek olma rolü
Bir akademisyenin, öğrencisine, asistanına,
meslektaşına ve bütün topluma örnek olma
sorumluluğu vardır.
Bilimde etik tavrın standartları











Dürüstlük
Dikkat
Açıklık
Özgürlük
Onur payı
Eğitim
Toplumsal sorumluluk
Yasallık
Fırsat Eşitliği
Karşılıklı Saygı
Verimlilik
Bilimde Etik Tavrın Standartları 1:
Dürüstlük


Bilim insanları enfarmasyonu ve
sonuçları saptırmamalı, yalanlara
dayandırmamalı ve yanlış sunmamalıdır.
Araştırma sürecinde her açıdan
objektif, tarafsız, ve dürüst
olmalıdır.
Nüans: Hatalı bilim mazur karşılanabilir,
fakat sahte bilim asla!
New England Journal of Medicine
Dergisinin Editörü:

“Bir araştırma yanlış yapılmış olabilir,
yanlış sonuç çıkarılmış olabilir, ama
bunu doğrulukla sunarsanız en
kıymetli araştırmadır.”
Bilimde Etik Tavrın Standartları 2:
Dikkat




Dikkatsizlik hatalara yol açar.
Bazı hatalar ciddi bir suç sayılmaz ama, hata
ortaya çıktığında, kabul etmek, bir
düzeltme yayınlamak, hatayı belirtip
geri çekmek gerekir.
Danışmanlık sistemi doğru işlediğinde
hatalar en aza indirilebilir.
Tekrarlanan hatalar ise ihmalkârlığı
gösterir.
Bilimde Etik Tavrın Standartları 3:
Açıklık


Bilimsel araştırmalar açık veya
ulaşılabilir olmak zorundadır.
İstisna; halihazırda sürmekte olan
araştırmalar, askerî veya ticarî amaçlı
araştırmalar hariç bilim ortamı açıklığı
gerektirir.
Bilimde Etik Tavrın Standartları 4:
Özgürlük




Özgün yeni fikirler üretilmesi,
Sorunlar üzerinde yeni çözüm
teknikleri geliştirilmesi,
Bilimin ilerlemesi için ÖZGÜRLÜK
ortamı şarttır.
Baskıcı, otoriter, aşırı planlamacı,
eleştiriye kapalı ortamlarda bilimsel
gelişme durur.
Bilimde Etik Tavrın Standartları 5:
Onur Payı




Onur payımotivasyon
Sorumluluk ve onur payı bir paranın
iki yüzü .
Tanınma, saygınlık, itibar, para,
ödül… her bilim insanı için gereklidir
ama,
Hak etmeyenlere onur payı verilmesi
adalet duygusunu zedeler.
Bilimde etik tavrın standartları 6:
Eğitim



Bilim insanı, bilmediklerini öğrenir,
bildiklerini öğretir…
Bilim eğitimi usta-çırak ilişkisi gibidir.
Danışman örnektir ve çoğu şeyler
sezgisel olarak öğrenilir.
Bilimde etik tavrın standartları 7:
Toplumsal Sorumluluk




Yaptığımız bilimi önce içinde yaşadığımız
toplum olmak üzere, bütün insanlığın
mutluluğu için yaptığımızın bilincinde olmak.
Toplumsal tartışmalara katılmak.
(Gerektiğinde) Uzmanlık görüşü bildirmek.
“Kötü bilim”in çamaşırlarını ortaya çıkarmak
Bilimde etik tavrın standartları 8:
Yasallık





Tehlikeli ve kontrole tabi maddelerin
kullanımı
İnsan ve hayvanların kullanımı
Araştırma ortamlarının sağlık ve güvenliği
Telif hakları
Patentler vb. konularda yasalara uymak
mecburî ve ahlâkî bir görevdir.
Bilimde etik tavrın standartları 9:
Fırsat eşitliği



Bilimsel araştırma ortamları, ırk, cinsiyet,
memleket, milliyet, yaş, vb. gibi bilimsel yeterlikle
doğrudan alakası olmayan hususları dikkate
alarak ayrımcılık yapmamalı, bilimsel
yeterliğe sahip olan herkese açık olmalıdır.
Özgün fikirler geliştirilmesi, fikir çeşitliliği ve
farklı geçmişlerden gelen insanların
etkileşmesiyle mümkün olabilir.
Üniversiteler, evrenkent yani, evrenin bütün
renklerini yansıtan ortamlar olmalıdır.
Bilimde etik tavrın standartları 10:
Karşılıklı saygı


Bilimin toplumsal dokusunu koruyabilmek
için karşılıklı saygı gerekir. Böylece
bilimsel hedeflere ulaşılması
kolaylaşacaktır.
Bilim adamları fiziksel ve psikolojik olarak
birbirlerine zarar vermekten kaçınmalıdır.
Bilimde etik tavrın standartları 11:
Verimlilik


Bilim insanları kaynakları ve zamanı
akıllıca ve verimli bir şekilde
kullanmalıdır.
Araştırma bütçeleri abartılmamalıdır.
Bilim dünyasına ne oldu?
20.yüzyıl başlarına kadar “amatörler”
 20. yüzyıl başlarından itibaren “profesyonel
ler”
 1980’li yıllardan itibaren “bilim etiği”
kavramı konuşulmaya başlandı.
 Birçok kurumda “bilim etiği” ders olarak
okutulmaya, en azından araştırmaya yeni
başlamış elemanlara işin başında 10-20
saatlik seminer programları halinde
verilmeye başlandı…

Nedenler 1:
Kariyer ve prestij
Akademik topluluklarda kariyer,
 yapılan yayınlar,
 kazanılan burslar,
 yürütülen projeler
 akademik görevlerle ölçülür.
Kariyerin en üst basamaklarına yükselmiş bilim
adamları bile prestijlerini koruyabilmek için
kendilerini yayın yapmak zorunda hissetmektedirler.
Nedenler 2:
Araştırma fonlarından destek alabilmek
için




Fon arayan bilim adamı sayısının artması ve
bütçelerin darlığı nedeniyle
fon alabilmek ,
fonun kesilmemesi için
bilim insanları sonuçlar üretmek zorundadır.
Nedenler 3:
Parasal Ödüller



Yeni bir metodun,
Tekniğin veya
icadın patentini alan kişi pek çok para kazanabilir.
Böylece parasal ödüllerin bilim etiğine aykırı tavırlara
imkân vermesi mümkündür.

“Biraz para iyidir. Fakat paranın çoğu kötüdür.
Çünkü insan yaratılış olarak bencil bir varlıktır
ve paranın fazlasını muhakkak kötü bir yolda
kullanır.” Albert Einstein
Nedenler: 4
Bilimin denetim mekanizmalarındaki
eksiklikler




Danışmanlık kurumlarının iyi çalışmaması
Hakemlerin iyi inceleme yapmamaları
Makalelerin çoğunun okunmaması
Deneylerin çoğunun tekrarlanmaması
Nedenler 5:
Bilim Etiğinin Öğretilmemesi

Etik değerler, görgü kurallarına
benzerler.
Nedenler 6:
Teoriye ve literatüre çok sıkı bağlılık

Eğer ne yaptığımızı biliyor olsaydık, buna araştırma
denmezdi, öyle değil mi?”
Albert Einstein
Bilimsel makale yazılırken bazı
aşamalarda etik sorunlar çıkabilir:






Yazarların sıralanması
Materyal ve yöntemler (metodoloji)
Kaynak gösterme
Makaleyi bölme (salami science)
Duplikasyon
Teşekkür
Metodoloji konusunda bir alıntı…

Yayınladığımız her şeyin doğruluğu
ispatlanabilmelidir. Ancak günümüzde korkarım bu
durumda da bir etik sapma söz konusudur.
İnsanlar, birçok önemli detayı koymadan yayın
yapmakta ve kendini doğrulama hipotezi
bozguna uğratılmaktadır. Bunu yapma nedeni
açıktır, kritik detayları vermekten kaçarak yarışta
yakalanma probleminden uzaklaşmaktadırlar. Böylece
kendini doğrulama hipotezi yok olur.
Prof. Dr. Frank E. Karasz
New Polymeric Materials Dergisinin Editörü
Bilim Eğitim ve Etik dersi modeli





Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü zorunlu dersi
20072 saat/hafta (birleşik) seminer şeklinde
Her dönem açılıyor
Öğrenci sayısı 150-300
http://fenbilimleri.atauni.edu.tr/
http://fbe.atauni.edu.tr/bilim/
Ders içeriği:
















Bilimin Doğası
Bilimsel Yöntem
Bilim Tarihine Toplu Bir Bakış
Bilim Felsefesi
Bilim ve Sözde Bilim
Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler
Bilimsel Bilgiye Erişim: Kütüphane ve çevrim içi veritabanları
Araştırma Projesi Hazırlama
Bilimsel Makale Hazırlama ve Sunma
Laboratuar Güvenliği
Öğrenme Teorileri
Etkili Sınıf Yönetimi
Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme
Eğitim ve Teknoloji
Etkili Hitabet
Etkili Power Point Sunumu
Çağrılı Konuşmacılar






Prof. Dr. Ahmet İNAM, Bilim Felsefesi
Prof. Dr. Metin BALCI, Türkiye’de Bilim
Nereye Gidiyor?
Prof. Dr. Esin Kahya, Bilimsel Yönteme
Tarihsel Bir Bakış
Prof. Dr. Hüseyin Gazi TOPDEMİR, PostPozitivist Bilim Felsefeleri
Prof. Dr. Emin KANSU, Bilimsel Araştırma ve
Yayınlarda Etik İlkeler
Prof. Dr. Mehmet AY, Bilimsel Proje Hazırlama
Etik dışı davranışları en aza indirmek
için…

En başta genç bilim insanı adaylarının, bilimin
ve araştırmanın akademik ilerleme veya sosyoekonomik yükselmeye hizmet eden bir araçtan çok,
insanları yücelten bir hayat tarzı, uğraş ve bir
ülkü olduğuna inanmaları etik dışı davranışları en
aza indirebilir.
Kumandan erik çalarsa…


Beyler örf ve kanuna nasıl riayet ederlerse,
halk da aynı şekilde itaat eder. Beyler hangi
yoldan giderse, beylerin bu gidişi kulların da
yoludur.” YUSUF HAS HACİB
Kumandan bir erik çalarsa, askeri ağacı
kökünden söker. Kumandan başkasının
sürüsünden izinsiz bir koyun sağarsa, askeri
sürüde koyun bırakmaz.” NUŞİREVAN
Son Söz

Ben, manevi miras
olarak hiçbir dogma,
hiçbir kalıplaşmış
kural bırakmıyorum.
Benim manevi
mirasım bilim ve
akıldır.
TEŞEKKÜR

İlginiz için hepinize teşekkür ederim.
DAHA İLERİ KAYNAKLAR