Transcript BİLİM ETİĞİ BİLİMSEL ve TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALARDA Kusurlu Davranışlar:Tanım ve Nedenleri Prof. Dr. İhsan EFEOĞLU Mühendislik Fakültesi Aralık 2011

BİLİM ETİĞİ
BİLİMSEL ve TEKNOLOJİK
ARAŞTIRMALARDA
Kusurlu Davranışlar:Tanım ve Nedenleri
Prof. Dr. İhsan EFEOĞLU
Mühendislik Fakültesi
Aralık 2011
1
BİLİM ve İNSAN
Neden bilim vardır?
Bu soruya verilebilecek cevaplardan biri de;
insan yapısında bilim yapma özelliğinin
bulunduğudur.
2
Günümüzde ülke ve toplumların mutluluk
ve gelişmeleri, bilimde ve teknolojide
gerçekleştirdiği atılımlara bağlıdır.
Bunu gerçekleştiren “bilim insanı” ise hiç
kuşkusuz özel niteliklere sahip bir kişidir.
ÇÜNKÜ
Bilim insanlığı; uzun ve zahmetli yoldan
geçerek gerçekleşen, bilgi ve
deneyimlere, sabırlı ve sürekli çalışmaya
dayanan bir yaşam biçimidir.
3
Konfüçyüs’den…
“İnsanları
yasa ve ceza ile yönetirseniz, onlar
bir daha yanlış yapmayacaklar, ancak şeref ve
utanma duygularına da sahip olmayacaklardır.
İnsanları erdemle ve ahlak kuralları ile
yönetirseniz, o zaman onlar hem şeref ve
utanma duygusuna sahip olacaklar, hem de
doğruyu yapmaya çalışacaklardır.”
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
4
Ahlâk ve Etik

Ahlâk,

Ahlâk,

Etik
bir toplumun
standartlarını içerir.
en
üst
genel
bireylerin meslekî ve kurumsal
rollerinden bağımsız, toplumun tümü için
geçerlidir.
ise genel davranış standartları değil,
toplumdaki belirli bir mesleğin, işin, kurumun
veya grubun standartlarıdır.
5
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
Ahlâk ve Etik

Ahlâk,

Etik,
yaşadığımız toplumda her zaman
ve mekânda 24 saatimizi kuşatır. Ancak
toplumdan topluma farklılık gösterir.
mesleğe ve alana özgüdür, ancak o
meslek ve alan için evrensel kurallar ortaya
koyar.
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
6
Meslek Etiği Nedir?

Meslekleri veya görevleri olan insanlara
uygulanan davranış standartlarıdır.
HipokratYemininden Bir Örnek:
“Gerek sanatımın icrası sırasında, gerek sanatımın
dışında insanlarla münasebette iken etrafımda
olup bitenleri, görüp işittiklerimi bir sır olarak
saklayacağım ve kimseye açmayacağım”

Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
7
Bilim bir Meslek midir?
Meslek olarak görülmelidir, diyenler:





Meslekler, insanların toplumca değer verilen
yarar ve hizmetlere ulaşmalarına imkân sağlar.
Mesleklerin, yeterlik ve davranış standartları
vardır.
Her meslek bir eğitim gerektirir.
Her mesleğin meslek standartlarına uyulmasını
garantileyen, yönetim birimleri vardır.
Her meslek bir kariyerdir veya iştir.
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
8
Bilim bir Meslek midir?
Meslek olarak görülmemelidir, diyenler:
Bilimi meslek olarak görmek, bilimin nasıl yapılacağı
konusuna çok fazla kısıtlama getirebilir. Bu da bilimsel
özgürlüğü ve bilimsel gelişmeyi engeller.

Bu yüzden pek çok bilim adamı bilimin bir meslek olarak
görülmesini ve bir formata bağlanmasını kabul etmez.

Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
9
Bilimin Hedefi

Doğayı anlama ve doğru tanımlama,

Açıklayıcı teoriler ve hipotezler geliştirme,

Güvenilir öngörülerde bulunma,

Hataları ve peşin hükümleri ortadan kaldırma,

Sonraki kuşaklara bilimi öğretme,
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
10
Bilimin Hedefi
Pratik Hedefler:

Mühendislik, tıp, ekonomi, tarım
uygulamalı alanlarda problem çözme,

İnsan sağlığı ve mutluluğu,

Doğanın kontrol altına alınması,

Teknolojinin gücü,
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
vb
11
En Genel Düzeyde
ETİK İLKELER

Temel İlke: Genel Ahlaka uygunluk
Bilimsel etik genel ahlaki standartlara aykırı
olamaz!

İkinci İlke: Örnek olma rolü
Bir akademisyenin, öğrencisine, asistanına,
meslektaşına ve hatta bütün topluma örnek
olma sorumluluğu vardır.
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
12
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Dürüstlük:
Bilim İnsanları;



Bilgi ve sonuçları saptırmamalı,
Yalanlara dayandırmamalı ve yanlış
sunmamalıdır.
Araştırma sürecinde her açıdan
objektif,
tarafsız,
ve
dürüst
olmalıdır.
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
13
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Tahrifat:

Uydurma: Hipotezi desteklemek için

Kırpma: Hipotezi destekleyen sonucun

Bulandırma: Sonuçları olduğundan daha
hayali sonuç uydurma,
yazılması, diğer sonuçların gizlenmesi;
iyi gösterme
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
14
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Dikkat:




Dikkatsizlik hatalara yol açar.
Bazı hatalar ciddi bir suç sayılmaz ama, hata
ortaya çıktığında, kabul etmek, bir düzeltme
yayınlamak, hatayı belirtip geri çekmek
gerekir.
Danışmanlık sistemi doğru işlediğinde
hatalar en aza indirilebilir.
Tekrarlanan
hatalar
ise
ihmalkarlığı
gösterir.
15
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Açıklık:


Bilimsel araştırmalar açık veya ulaşılabilir
olmadıklarında bilim camiasının dışındaki
kişiler bilim camiasının dürüst olmadığını
düşünebilirler.
Halihazırda sürmekte olan araştırmalar ve
Askeri veya ticari amaçlı araştırmalar
hariç bilim ortamı açıklığı gerektirir.
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
16
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Özgürlük:



Özgün yeni fikirler üretilmesi için,
Sorunlar üzerinde yeni çözüm teknikleri
geliştirilmesi,
Sonuçta bilimin ilerlemesi için ÖZGÜRLÜK
ortamı şarttır.
Baskıcı,
otoriter
aşırı
planlamacı
ortamlarda bilimsel gelişme durur.
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
17
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Onur Payı:




Onur payı olmazsa motivasyon olmaz.
Sorumluluk ve onur payı bir paranın iki yüzü
gibidir.
Onur payına sahip olan insanlar sorumlulukları
da yüklenirler. Sonuçta daha özgün, daha özenli
işler ortaya çıkar
Tanınma, saygınlık, itibar, para ödül….her bilim
insanı için gereklidir ama, Haketmeyenlere onur
payı verilmesi adalet duygusunu zedeler.
18
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Eğitim:


Bilmediklerini
öğretmek…
öğrenmek,
bildiklerini
Bilim eğitimi usta-çırak ilişkisi gibidir.
Danışman örnektir ve çoğu şeyler
sezgisel olarak öğrenilir.
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
19
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Toplumsal Sorumluluk:




Yaptığımız bilimi önce kendi toplumumuz olmak
üzere bütün insanlık ailesi için yaptığımızın
bilincinde olmak,
Toplumsal tartışmalara katılmak,
(Gerektiğinde) Uzmanlık görüşü bildirmek,
Kötü bilimin çamaşırlarını ortaya çıkarmak,
Aksi halde akademisyenlik;
asistan, yard.doç, doç,
prof, ord. prof, multi prof., allame-i cihan olarak
uzayan hocalar topluluğuna mensubiyetten öte bir değer
ifade etmez.
20
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Yasallık:





Tehlikeli ve kontrole tabi maddelerin
kullanımı,
İnsan ve hayvanların kullanımı,
Araştırma ortamlarının sağlık ve güvenliği,
Telif hakları,
Patentler vb. konularda yasalara uymak
mecburi ve ahlaki bir görevdir.
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
21
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Fırsat:


Bilimsel
araştırma
ortamları;
ırk,
cinsiyet, memleket, milliyet, yaş, vb. gibi
bilimsel
yeterlikle
doğrudan
alakası
olmayan
hususları
dikkate
alarak
ayrımcılık yapmamalı, bilimsel yeterliğe
sahip olan herkese açık olmalıdır.
Fikir çeşitliliği farklı geçmişlerden gelen
insanların etkileşmesiyle mümkün olabilir.
22
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Karşılıklı Saygı:



Bilimin toplumsal dokusunu koruyabilmek için
karşılıklı saygı gerekir. Böylece bilimsel
hedeflere ulaşılması kolaylaşacaktır.
Bilim insanları fiziksel ve psikolojik olarak
birbirlerine zarar vermekten kaçınmalıdır.
Sinirli, huysuz ama aynı zamanda başarılı
bilim insanları olsa da bunlar bilim
topluluğunun tamamını temsil etmezler.
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
23
Bilimde Etik Tavrın
Standartları
Verimlilik:

Bilim insanları kaynakları ve
akıllıca
ve
verimli
bir
kullanmalıdır.
zamanı
şekilde

Araştırma bütçeleri abartılmamalıdır.

Araştırma ekibinin seçimi.
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007
24
Bilimsel Yazım Nedir ?
Bilimsel bir yazım, alıcıya açık bir sinyalin
iletilmesidir.
Bilimsel bilgi, etkin, açık kelimelerle ifade
edilmelidir.
Bu nedenle bilim insanı, başarılı olmak için
kültürlü olmalıdır.
25
Bilimsel Çalışmanın Doğası ve Bilim
İnsanlarının Görev ve Sorumlulukları
Bilimsel araştırmalar, bilim insanlarının zihinsel çabalarını ve
uygulamalarını, özgün araştırma sonuçlarını içerir.
Bilim tarihine bakıldığında,
yüzyıllar boyunca bilim etiğine dayalı güven ortamı büyük
ölçüde sağlanmıştı.
ANCAK,
bu güven ortamı özellikle, geçen yüzyılın son çeyreğinde,
çeşitli teknolojik gelişmeler ve toplumsal değişimler
sonucu birtakım sarsıntılara uğramıştır.
26
BAŞLICA NEDENLERİ .........................
BAŞLICA NEDENLERİ
1. Bilimsel araştırma destekleri giderek artmış ve
bilim insanları arasındaki yarış hızlanarak
büyümüştür.
2. Yayınlar bilimsel başarının ölçütü olarak daha
fazla önem kazanmış, bu da, bilim insanları
üzerinde
baskılar
yaratmıştır.
BÖYLECE,
enkısa yoldan veri ve sonuçlara ulaşma şeklinde
etik dışı davranışlar gelişmiştir.
27
Nedenler 1
Kariyer ve prestij


Akademik camiada kariyer; yapılan yayınlar, kazanılan
burslar, yürütülen projeler ve akademik görevlerle ölçülür.
Bilim insanları kariyerlerinin üst basamaklarına yükselirken
prestijlerini koruyabilmek için kendilerini yayın yapmak
zorunda hissetmektedirler.
Sonuçta bilim insanları arasında da etik kuralları
çiğneme eğiliminde olanlar çıkabilmektedir.
28
Nedenler 2
Bilimin denetim
mekanizmalarındaki eksiklikler



Danışmanlık, yayınlama ve cevap hakkı gibi- kendini düzeltme
mekanizmaları; hataları ve sahtekârlıkları ortaya çıkarmaya çoğu
kere yeterli olmaz.
Hakemlerin; hataları ve hileleri tespit etmek için detaylı bir
inceleme yapacak zamanları olmayabilir.
Makalelerin çoğu okunmaz ve deneylerin çoğu tekrarlanmaz.
Bütün bu sıralanan nedenler,
kariyer kazanmak isteyen bazı kişileri
cesaretlendirebilmektedir.
29
Nedenler 3
Bilim Etiğinin Öğretilmemesi


Etik değerler de görgü kurallarına benzerler. Görgü
kuralları öğretilmeyen bir insanın, “ görgüsüz ”
davranışlarını normal karşılamak gerekir.
Tıpkı bunun gibi, öğrencilere nasıl etik değerlere saygı
gösterileceği öğretilmezse, onların bilim kariyerlerinde
bu değerlere aykırı tavır sergilemesini de normal
karşılamak gerekecek mi?
30
Nedenler 4
Teoriye ve literatüre çok sıkı bağlılık


Öğrenci, sonuçların nerelerde çıkması
önceden tahmin edebiliyorsa, verileri
kırpıp, uydurarak hocasına getirebilir.
gerektiğini
bulandırıp,
Hoca ise bunu kabul etmeye zaten hazır olduğundan,
bu uydurma sonuçlarla çalışmayı yayın haline
getirecektir.
31
Bilimsel makale yazılırken bazı
aşamalarda etik sorunlar çıkabilir

Yazarların sıralanması

Materyal ve yöntemler

Kaynak gösterme

Makaleyi bölme

Duplikasyon
(metodoloji)
32
Yazarların sıralanmasında
ortaya çıkan etik sorunlar
İlkeler:


Yazarlar,araştırmayı tümüyle yapan insanlar olmalıdır.
Yazar isimleri, çalışmaya en büyük katkısı olan ve mümkün
olduğunca da genç araştırıcıları ön plana geçirecek tarzda
sıralanmalıdır.
Olmaması gerekenler:


Çalışmaya hiç katkısı olmayan bir kişinin kariyer kazanması için
makaleye adının yazılması,
Çalışmanın daha kolay yayına kabul edilebilmesi için, çalışmayla
hiç ilgisi olmayan prestijli bir ismin bir makaleye adının yazılması,
etiksel bir davranış değildir.
33
Metodolojide
karşılaşılan etik sorunlar



Takip edilen metot, genel kabul görmüş bir metottan
farklılıklar içeriyorsa, açık olarak belirtilmelidir. “Kabul
görmez” endişesiyle, metodu gizlemek ve kabul edilmiş
bir metoda atıfta bulunmamak, etik dışı bir davranıştır.
Veriler üzerinde oynama yapmak, işine gelmeyenleri
ayıklamak, hayâli veriler yazmak, etik dışı bir davranıştır.
Geliştirilen metodun başarılı kısımını yazarken, başarısız
noktaları “ küçük düşerim ” , “ yayına kabul edilmez ” ,
“ başka birisi yapabilir, bana negatif atıf yapar ”
endişesiyle gizlemek de bilimin “açıklık” ilkesine uymaz.
34
Kaynak Göstermede (Atıfta)
Karşılaşılan Etik Sorunlar

“ Büyük adamlar başkalarının çalışmalarına/fikirlerine
atıfta bulundukları için büyük adamlar olmuşlardır. Küçük
adamlar ise başkalarını görmezden geldikleri ve hep
kendi fikirlerini söyledikleri için küçük adamlar olarak
kalmışlardır.”Amerikalı bir filozof
Olmaması gereken


Yazarların kendilerinden önce yapılmış olan benzer bir çalışmayı
görmezden gelmeleri,
Başka bir makalede gösterilen bir kaynağı, kendisine veya güvenilir bir
veri tabanından özetine ulaşılmaksızın kaynak göstermek,
06.11.2015
etik dışı bir davranıştır.
35
Makalelerin Teşekkür Kısmında
Karşılaşılan Etik Sorunlar
Bazı Teşekkür Örnekleri:





We thank Atatürk University Scientific Research Foundation (BAP 2004/12) for
support of this work.
We thank EPSRC for provision of analytical services (at the University of Swansea)
and the University of Reading and F. Hoffmann-LaRoche, Ltd., for financial
support, and we acknowledge the mentorship provided by Mr. G. Buchman and Mr.
K. Mathieson.
We thank Cong Liu and Xiaoqing Han for performing some preliminary experiments.
We thank Prof. Michael Fröba for continuous support, Günter Koch for valuable
help in recording the TEM images, and Dr. Jan Hanss (University of Augsburg) for
carrying out the thermal analysis.
This research is part of the TÜBİTAK (The Scientific and Technical research
Council of Turkey) project was spported by grand no: MİSAG-145. The authors
would like to thank TUBİTAK for funding the project.
36
Makalenin Parçalanması


Daha çok yayın yapmak için; çalışmayı
bölüp parçalayıp bir çok parça halinde
yayınlamak da bilim etiğinin kabul
edemeyeceği bir durumdur.
Bu hususta akademik kurumların kariyer
kazanmada, “ niteliği niceliğin ” , önüne
geçirecek bir değerlendirme sistemi
geliştirmeleri önemlidir.
37
Aynı çalışmayı
iki farklı yerde yayınlamak





(Duplikasyon)
Duplikasyon, bilim etiğine aykırıdır.
Duplikasyon yapan bir bilim insanının itibarı sıfıra iner.
Dergiler tarafından kara listeye alınır.
Hemen-hemen her makalesinin en azından özetine web
ortamından erişmenin mümkün olduğu günümüzde,
duplikasyon bir bilim insanı için intihar anlamına gelir.
Bilim insanları, hangi nedenle olursa olsun duplikasyona
zemin hazırlayacak, “ aynı çalışmayı iki farklı dergiye
birden sunma” girişiminde katiyen bulunmamalıdır.
38
Bilimsel bir makalenin yayınlanma
sürecinde karşılaşılan
etik sorunlar





Editör, çalışmayı, yazar(lar)la çıkar ilişkisi olan hakemlere
göndermemelidir.
Hakem, çalışmanın dili-içeriğiyle ilgili tenkitleri yönetmeli,
raporunda küçük düşürücü ifadelere yer vermemelidir.
Hakem, çalışmanın yayınlanmasına ilişkin olumsuz görüş
sahibi ise, hangi nedenlerle olumsuz olduğunu açıkça
belirtmelidir.
Hakem, bir makaleyi haksız yere geciktirmemelidir.
Yazarlar, hakem tarafından istenilen görüşler çerçevesinde
yeni deneyler varsa, muhakkak yapmalı, “ yapmış gibi
göstermezsek yayınlanmaz” endişesiyle, hayâlî sonuçlar ile
deneyleri
yapmış gibi göstermemelidir.
06.11.2015
39
Bilimde Etik Dışı Davranış
Karşısında Neler Yapılabilir?



Sözkonusu etik dışı davranışın cinsi ve kategorisi iyi tanımlanmalı.
Bilimde etik dışı davranış belirlendiğinde, yapılan/yapılacak
soruşturmada “yanlışlık ile kötü niyet” iyi irdelenmeli.
Ön ve temel araştırmanın yapılması, Eylemin ispatlanması
durumunda uygulanacak kurallar tanımlanmış olmalı (Kurumun Etik
kuralları oluşturması gerekir).





Şikayet eden ve edilen taraflar arasında çatışmanın olmamasına
dikkat edilerek, her iki tarafın hakları korunmalı.
Etik ihlallerine ilişkin araştırma/soruşturma gizli tutulmalıdır.
Eğer bir araştırmada, bilim insanı hakkında kuşku veya şikayet
varsa, bir bilge-uzman veya küçük bir araştırma komisyonu
görevlendirilmesi önerilebilir.
Sonuçta, kusurlu davranışın çeşidine göre, yönetmenlik ve kurallara
göre uygun bir cezalandırma sözkonusu olacaktır.
Olay,
etik dışı davranışın çeşidine göre yargıya intikal ettirilebilir.
06.11.2015
40
Etik dışı davranışları
en aza indirmek için…

En başta genç bilim insanı adaylarının, bilimin ve
araştırmanın akademik ilerleme veya sosyo-ekonomik
yükselmeye hizmet eden bir araçtan çok,
insanları yücelten bir hayat tarzı, uğraş ve bir ülkü
olduğuna inanmaları etik dışı davranışları en aza
indirecektir.
“Âlimlerin
çürüdüğü bir toplumda sağlam adam aramaya lüzum yoktur”
Bir bilgelik sözü.
41
Bilim İnsanlarının Sorumlulukları
Bilimsel ve Teknolojik bir Araştırmaya Katılanlar, Her Zaman ve
Ayrıcalıksız Olarak Aşağıdaki Temel İlkelere Bağlı Olmalıdırlar.
1. Araştırmanın tasarımı ve
standartlara sahip olmak.
yürütülmesinde
en
yüksek
mesleki
2. Araştırmanın yapılışı ve bulguların analizi sırasında özeleştiri,
dürüstlük ve açıklığı elden bırakmamak.
3. Aynı konu üzerinde araştırma yapmış ve yapmakta olan diğer
araştırmacıların katkılarını teslim edici bir tavır içinde olmak; bu
tavırlarını yazılı-sözel-görsel sunumlarda tam olarak korumak.
4. Bir araştırmacı yalnız kendisinin değil, içinde bulunduğu araştırma
gurubunun tüm üyelerinin de bilimde etik dışı davranışlara
girmesini kesinlikle önlenmelidir.
42
Bilim Kurumlarının Sorumlulukları
İstenilen düzeyde güvenilir bilimsel araştırmaların yapılabilmesi için,
bilim insanlarının çalıştığı bilim kurumlarının da bu yönde:

Kurumların ilk sorumluluğu:
Kuralları,
Gerekli altyapıları ve,
Saydam yönetimleri
olmalıdır.
Kurum içinde bilim insanlarının nitelikli bilimsel araştırma
yapabilmeleri için elverişli kurallar geliştirmeli ve uygun bilimsel
ortam sağlamalıdır.
Bilimsel kurum vb ortamlarda etik kurum ve kurallar korunmalı ve
onların etkin ve bağımsız olarak çalışabilmeleri sağlanmalıdır.
43
TEŞEKKÜR
Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğüne…
İlginiz için sizlere…
Çocuklarımıza bilimsel yöntemi gerekli kılan
nedenleri öğretmeliyiz.
Böylelikle belli bir ahlak ve tevazu düzeyine
erişilir, topluluk ruhu gelişir.
Kaynaklar:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Bilimsel bir makale nasıl yazılır ve yayımlanır, Robert A. Day, TÜBİTAK yayını.
Bilimsel araştırmada etik ve sorunları, TÜBA yayını
Akıl Oyunları, Sylvia Nasar
Bilim tarihi yazıları-I, A. Koyre, TÜBİTAK yayını
Bilimin arka yüzü, A. Berry, TÜBİTAK yayını
Karanlık bir dünyada bilimin mum ışığı, C. Sagan, TÜBİTAK yayını
Bir mühendisin dünyası, James L. Adams, TÜBİTAK yayını
Bilim Etiği, Davit B. Rensik
44
Hasan Seçen, Bilim Etiği, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007