Transcript WDS-2013-2014-nr-2 - Instytut Socjologii UW

Rzeczywistość społeczna (I) – socjalizacja,
kontrola i role społeczne
(WDS 2013/2014 nr 2)
Socjalizacja

w socjologii socjalizacja (łac. socialis, czyli „społeczny”) to
proces uczenia się, dzięki któremu stajemy się członkami
danego społeczeństwa i kultury;

aby zrozumieć społeczeństwo, należy zrozumieć jednostkę – jak
ona staje się „społeczna”?;

z badaniem socjalizacji związane jest poszukiwanie odpowiedzi
na takie pytania:
•
w jaki sposób stajemy się zdolni do życia w „naszym”
społeczeństwie i kulturze?:
•
jak „wchodzimy” w kulturę danego społeczeństwa?:
•
jak społeczeństwo wpływa (określa nas, definiuje itp.) na
nas?
Stadia procesu socjalizacji

socjalizacja trwa od urodzin aż do śmierci jednostki (poszczególne
etapy życia to także określone problemy):

dzieciństwo;

młodość (w historycznie istniejących społeczeństwach młodość nie
zawsze istniała jako odrębna faza życia, celem młodości jest przede
wszystkim zbudowanie stabilnej identyfikacji siebie);

wczesna dojrzałość („pokonywanie problemu miłości i pracy”,
rozpoczęcie pracy i założenie rodziny);

wiek średni („okres mglisty” w życiu jednostki, koncentracja na
pracy i rodzinie, kryzys wieku średniego);

starość (kwestia społecznej definicji, różne społeczne znaczenia
„starości”, znaczenie przejścia na emeryturę);

śmierć (umieranie, jest ono obecnie bardziej zorganizowane i
odpersonifikowane).
Wybrane koncepcje procesu socjalizacji (1)
 „behawiorystyczna”/ społecznego uczenia się (osobowość to wyuczony repertuar
zachowań, jednostka jako „czarna skrzynka”):
 mechanizmy uczenia się:
 wzmacnianie – mechanizm nagród i kar (tworzenie hierarchii
nawyków);
 naśladowanie – reakcje otoczenia społecznego (fazy: „naśladujące
zachowanie”, zapamiętywanie go, przyswojenie - „gra w wyobraźni”,
motywacja do jego realizacji);
 przekaz symboliczny.
 „psychoanalityczna” (model „tłumionych potrzeb”):
 Zygmunt Freud (1856-1939):
 model konfliktowy (antyspołeczne popędy a zinternalizowana przez nas
tradycja społeczna i kulturowa);
 rozwój osobowości (społecznej) to kontrola nie akceptowanych popędów;
 części osobowości: id, ego i superego.
Wybrane koncepcje procesu socjalizacji (2)
 „rozwoju poznawczego” (Jean Piaget, 1896-1980):
 rozwój poznawczy i umiejętności posługiwania się symbolami (rozwój

myślenia jako podstawa socjalizacji) - etapy:
 ”sensomotoryczny” (do 2 lat, poczucie „stałości przedmiotu”);
 „przedoperacyjny” (ok. 2-7 lat, rozwój mowy i egocentryzmu);
 „operacji konkretnych” (ok. 7–12 lat, myślenie o rzeczach konkretnych);
 „operacji formalnych” (>11 lat, myślenie abstrakcyjne, o „myślach”).
„socjologiczna” (koncepcja stadiów socjalizacji, G. H. Mead, 1863-1931):
 rozwój umiejętności wchodzenia w role społeczne - etapy:
 etap wstępnych przygotowań (rozwój sensomotoryczny);
 „zabawy” (przyjmowanie różnych ról, pierwsze obrazy siebie);
 „gry” (przyjmowanie wielu ról społecznych, patrzenie na siebie jako
odrębny podmiot – kształtowanie się naszego „ja”);
 „uogólniony inny” (pojawienie się „jaźni”/self, zdolność do refleksyjnej
samooceny).
„Socjalizacja” w rozumieniu M. Tomasello
(Kulturowe źródła ludzkiego poznania, Warszawa 2002/1999)
 „wartość dodana” w świecie ludzi to rozumienie świata w kategoriach
intencjonalności / przyczynowości:
 rozumienie tego, że inni ludzie posiadają stany intencjonalne, na




które możemy wpływać.
„rewolucja dziewiątego miesiąca” - stajemy się „ludzcy” w okolicach 9-12
miesiąca naszego życia;
socjalizacja jest procesem, który kieruje uwagę na określone rzeczy i
każe je odpowiednio rozumieć;
mechanizmy socjalizacji:
 instrukcje, naśladownictwo, uczestnictwo w „dialogu”.
decydujące znaczenie dla socjalizacji ma nauka języka (jest to zawsze akt
społeczny), ale nauka ta dotyczy zawsze konkretnego języka i dzieje się
zawsze w konkretnym miejscu.
„Socjalizacja” w rozumieniu Judith Rich Harris
(Geny czy wychowanie, Warszawa 2000 / 1998)
 w procesie socjalizacji ważne są geny i rodzice, ale najważniejszy
jest jednak wpływ „grupy rówieśniczej”;
 krytyka „mitu rodzicielskiego wychowania”;
 najważniejszy dla socjalizacji (ukształtowania osobowości
dziecka) jest okres między 6 a 15 rokiem życia, gdyż:
 dziecko większość swojego czasu spędza z rówieśnikami i
podlega obowiązkowi szkolnemu;
 dzieci w tym wieku bardziej się identyfikują z rówieśnikami z
klasy szkolnej niż rodzicami i modyfikują swoje zachowania
odpowiednio do grupy rówieśniczej.
Podstawowe prawidłowości procesu socjalizacji
 wczesna socjalizacja jest najważniejsza (socjalizacja „pierwotna” i „wtórna”);
 osoby najbliższe pozostają naszymi głównymi wzorcami osobowymi;
 najważniejsze są wpływy socjalizacyjne w grupach „pierwotnych”;
 największy wpływ wywierają długotrwałe związki z „innymi”;
 typy socjalizacji: resocjalizacja, kontr-socjalizacja (socjalizacja dewiacyjna),
socjalizacja antycypująca (wyprzedzająca), socjalizacja odwrotna;
 socjalizacja polityczna, kulturowa, językowa itp.;
 akulturacja (adaptacja do innej kultury);
 socjalizacja a inne (bliskie jej) pojęcia takie, jak: „wychowanie”, „internalizacja” i
enkulturacja – nauka kultury; .
 socjalizacja a stabilność porządku społecznego:
 funkcje socjalizacji - transmisja kultury i stabilizacja ładu społecznego;
 problem - odpowiedzialność osobista za czyny a rola najbliższego środowiska
towarzyskiego (społecznego) – „prze-socjalizowana koncepcja człowieka”?
Główne spory związane z socjalizacją
 biologia a socjalizacja – czy w człowieku jest ważniejsza „natura”, czy




kultura?;
długość procesu socjalizacji - czy socjalizacja jest procesem
permanentnym, trwającym przez całe nasze życie?
„nieudane” skutki socjalizacji:
 przyczyny
(wielość
kręgów
socjalizujących
i
skutki
„równoczesnego uczestnictwa”, zwiększenie liczby i dostępności
środowisk kontr-kulturowych, spadek skuteczności tradycyjnych
środowisk socjalizacyjnych – grup pierwotnych, osłabienie
kontroli społecznej);
 czy potrzeba zawsze resocjalizacji?
socjalizacja a indywidualność jednostki:
 sprzeciw wobec „prze-socjalizowanej” koncepcji jednostki.
socjalizacja a wolność człowieka:
 problem „nisz” społecznych/kulturowych w społeczeństwie.
Kontrola społeczna a konformizm społeczny
(dostosowanie się do innych)
 dostosowywanie własnego zachowania i myślenia do zachowania
i myślenia „innych” (grupy, społeczeństwa);
 dlaczego jesteśmy konformistyczni (lub inaczej, dlaczego
zachowujemy się tak jak inni?)?:
 naśladowanie (imitowanie) innych;
 obawa kary (głównie ze względu na świadomość jej
nieuchronności);
 opinio communis - dążenie do akceptacji przez „innych” dlaczego?:
 gdyż jest to związane z naszą samooceną, budową i
funkcjonowaniem naszej tożsamości społecznej;
 a także związane jest z głęboką potrzebą „bycia z innymi”
(argument socjo-biologiczny).
Pozycja (status społeczny) i rola społeczna
 pozycja (status) społeczna to usytuowanie jednostki w zbiorowości
(to jej „adres” społeczny) - pozycje mogą być:
 przypisane i osiągane, centralne (naczelne, czyli „widoczne” społecznie)
i „drugorzędne”.
 rola jako element „dynamiczny” pozycji - w odniesieniu do pozycji
może być ona traktowana jako:
 zespół praw i obowiązków (oczekiwań, regulacji) związanych z
daną pozycją (normatywny aspekt roli);
 schemat zachowań („scenariusz postępowania”) związanych z
daną pozycją (interakcyjny aspekt roli).
 elementy roli:
 nakazane i zakazane, „margines swobody”;
 inne ważne pojęcia związane z rolą społeczną:
 „rola złożona”, „zespół ról”, „rola kluczowa”, „konflikt ról”, „napięcie
roli”, „dobór ról”, „dystans do roli”.
Role społeczne a kontrola społeczna - czy jesteśmy „wolni” w
społeczeństwie?
 jest to „termin pierwotny” w socjologii (stosuje się go do wyjaśniania
zjawisk społecznych, ale się go nie definiuje) – ogólnie to mechanizmy
wymuszające współdziałanie, utrzymujące i stabilizujące porządek społeczny;
 jest to jedno z najstarszych pojęć w socjologii (stosował je już A. Comte);
 ewolucja znaczenia pojęcia „kontroli społecznej”:
 przed II wojną światową – społeczeństwo dominuje nad jednostką,
kontrola społeczna ma charakter zamierzony (intencjonalny), normy
społeczne stanowią „szkielet” społeczeństwa, a celem kontroli jest
harmonijne funkcjonowanie społeczeństwa, a nie przywracanie ładu
społecznego;
 po II wojnie światowej – rola jednostki, większy nacisk na mechanizmy,
które przywracają ład społeczny niż go kreują, kontrola społeczna jako
reakcja na zachowania odbiegające od norm, przeciwdziałanie dewiacjom
(akcent pada na „kontrolującą” / opresywną rolę instytucji).
Interpretacje „roli społecznej”
 ujęcie funkcjonalno-strukturalne role (R. K. Merton, 1910-2003):
 są czymś „zewnętrznym” wobec nas, klasyfikują i porządkują
rzeczywistość;
 perspektywa „socjologiczna” - traktowanie zbiorowości (społeczeństwa,
struktury społecznej itp.) jako „układu ról”, odgrywanie ról „stabilizuje”
(„organizuje”) społeczeństwo;
 ujęcie interakcyjne / ”dramaturgiczne” (Erving Goffman, 1922-1982):
 główne pytanie to, jak rola (-e) jest (są) odgrywana (-e)?;
 powstaje (-ą) w interakcjach z innymi osobami i otoczeniem, a elementy
„roli” to „scena” i „kulisy”, rola „fasady” („blef”/ bluff);
 zachowania niewerbalne, „margines swobody” i „dramatyzacja” roli;
 perspektywa „socjologiczna” - społeczeństwo jest „tworzone”, jest to
dynamiczna i „ludzka” rzeczywistość.
Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat socjalizacji, kontroli i ról
społecznych
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. VI. Socjalizacja i roz.
VII. Kontrola społeczna);
 Marek M. Kamiński, Gry więzienne. Tragikomiczny świat polskiego
więzienia, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 60-85 (Rozdział 3.
Inicjacja).
 Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN
Warszawa 1982, s. 413-427;
 Erving Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, PIW Warszawa
1981 (rozdział I. Występy).