Transcript Elementy wyobraźni socjologicznej

Badania socjomedyczne - ich zastosowanie
w ocenie potrzeb zdrowotnych i zachowań
w systemie zdrowia
Andrzej Boczkowski
1
Socjologię można określić jako systematyczne badanie grup i
społeczeństw ludzkich, w szczególności analizę nowoczesnych,
uprzemysłowionych systemów społecznych
Socjologia należy do rodziny nauk społecznych, obejmującej
także historię, psychologię społeczną, antropologię, ekonomię,
nauki polityczne, geografię społeczną
Podziały między różnymi naukami społecznymi nie są klarowne
ani precyzyjne; wszystkie posiadają pewien zakres wspólnych
zainteresowań, pojęć i metod badawczych
2
Socjologia poszukuje wyjaśnień dotyczących natury
porządku społecznego i zakłóceń tego porządku
Poszukiwania te ukierunkowane są zawsze na jakiś
system społeczny
System społeczny jest całokształtem związków (w tym
zależności) między ludźmi, którzy wzajemnie na siebie
oddziałują. Związki te - interakcje - zachodzą zawsze
według pewnych względnie stałych wzorów
Można zatem powiedzieć, że system społeczny jest to
stały wzór interakcji między dwoma lub większą liczbą
ludzi
3
Socjologia jest dziedziną refleksji o ważnych implikacjach
praktycznych: może przyczyniać się do wzrostu społecznego
krytycyzmu i praktycznych reform społecznych poprzez:
* lepsze zrozumienie określonego zestawu okoliczności
społecznych, co częstokroć daje większą szansę na
kontrolowanie tych okoliczności
* dostarczanie sposobów powiększania wrażliwości kulturowej,
co umożliwia oparcie działań o charakterze politycznym na
świadomości rozbieżnych często wartości kulturowych
* badanie zamierzonych i niezamierzonych konsekwencji
przyjęcia określonych programów politycznych
* funkcję “oświatową” (czy “oświeceniową”) - oferując grupom i
jednostkom coraz więcej możliwości zmiany warunków życia
4
Praktykowanie socjologii wymaga
* neutralności - odseparowania się od potocznych
(przyjmowanych z “dobrodziejstwem inwentarza”,
często stereotypowych) idei dotyczących życia
społecznego
* umiejętności “myślenia imaginacyjnego”,
posługiwania się wyobraźnią socjologiczną
5
Elementy wyobraźni socjologicznej
(wg C. Wrighta Millsa i Piotra Sztompki)
1. Wszelkie zjawiska społeczne są skutkiem (zamierzonym
lub nie, natychmiastowym lub skumulowanym, bezpośrednim lub pośrednim) jakichś działań, decyzji, wyborów
podjętych przez jednostki bądź zbiorowości, czyli podmioty
społeczne
[Wyobraźnia socjologiczna przeciwstawia się fatalizmowi,
determinizmowi, prowidencjalizmowi]
6
Elementy wyobraźni socjologicznej
(wg C. Wrighta Millsa i Piotra Sztompki)
2. Świadomość czynników (np. ukrytych zasobów, barier
strukturalnych i kulturowych), które wyznaczają szanse
działań podmiotowych
[Wyobraźnia socjologiczna zwalcza mit absolutnej wolności
człowieka, przeciwstawia się woluntaryzmowi]
7
Elementy wyobraźni socjologicznej
(wg C. Wrighta Millsa i Piotra Sztompki)
3. Rozpoznawanie we wszelkich zjawiskach społecznych
skumulowanego dziedzictwa przeszłości (tradycji społecznej
i kulturowej), która wpływa na działania współczesnych
[Wyobraźnia socjologiczna preferuje historyzm i sprzeciwia
się prezentyzmowi]
8
Elementy wyobraźni socjologicznej
(wg C. Wrighta Millsa i Piotra Sztompki)
4. Postrzeganie życia społecznego (w tym wszystkich
pozornie trwałych instytucji, organizacji, reżimów politycznych czy gospodarczych) w ich ciągłej zmienności, w
procesie stawania się
[Wyobraźnia socjologiczna akcentuje dynamikę życia
społecznego i odrzuca statyczny punkt widzenia]
9
Elementy wyobraźni socjologicznej
(wg C. Wrighta Millsa i Piotra Sztompki)
5. Akceptacja ogromnej różnorodności form, w jakich przejawiać
się może życie społeczne
[Wyobraźnia socjologiczna sprzyja tolerancji i sprzeciwia się
dogmatyzmowi czy etnocentryzmowi]
10
Wspólne korzenie socjologii i zdrowia publicznego można odnaleźć
w pierwszych badaniach empirycznych nad warunkami socjalnymi,
zdrowiem i ubóstwem ludności; badania te miały stanowić bazę dla
reform społecznych.
Wielka Brytania: "Raport Królewskiej Komisji d/s Ustawodawstwa o Opiece
nad Ubogimi" (Report of the Royal Commission on the Poor Law) z 1834
roku. relacjonujący obszerne badania sytuacji ludzi ubogich oraz działania
podejmowane dla ich wspomożenia z inicjatywy rządowej komisji lustracyjnej.
Badania pod kierownictwem Edwina Chadwicka, ówczesnego sekretarza
Komisji d/s Ustawodawstwa o Opiece nad Ubogimi. Wyniki zostały
opublikowane w 1842 r. jako "Raport o sanitarnych warunkach życia ludności
pracującej" (Report on the Sanitary Conditions of the Labouring Population).
Na podstawie porównania wskaźników śmiertelności dla różnych terenów
Chadwick ustalił zasadnicze powiązanie między warunkami socjalnymi na
danym terenie i zdrowiem populacji oraz uznał, że zły stan zdrowia stanowi
ważną przyczynę nędzy.
Ostatecznym rezultatem "Raportu" była Ustawa o Zdrowiu Publicznym (Public
Health Act) z 1848 r., w której rząd brytyjski, po raz pierwszy w historii, wziął
na siebie odpowiedzialność za czuwanie nad zdrowiem ludności.
11
Socjologiczne zainteresowania zdrowiem i chorobą
obejmują
* analizę tych cech systemu społecznego i ekonomicznego,
które nie sprzyjają zdrowiu, bądź powodują choroby i
dolegliwości
* analizę grup zawodowych zajmujących się leczeniem i
opieką zdrowotną
* analizę ludzkich przekonań dotyczących przyczyn chorób
oraz reakcji związanych z doświadczaniem i wewnętrznym
przeżywaniem dolegliwości, chorób czy kalectwa
12
Badania poznawcze i aplikacyjne
Zazwyczaj dokonuje się rozróżnienia pomiędzy
* badaniami socjologicznymi, których głównym celem jest
bezpośrednie przyczynianie się do poprawy zdrowia populacji
oraz do organizacji i zabezpieczenia opieki zdrowotnej
* ... i takimi badaniami socjologicznymi, których pierwszoplanowym celem jest poszerzanie wiedzy socjologicznej poprzez
analizę zagadnień zdrowotnych i medycznych.
R. Strauss (1957) nazwał te dwie orientacje badawcze
"socjologią w medycynie" (sociology in medicine)
i "socjologią medycyny" (sociology of medicine).
13
Badania aplikacyjne
Wkład badań socjologicznych do sfery zdrowia publicznego
można rozpatrywać w kategoriach dwóch modeli
odnoszących się do wpływu badań naukowych na
mechanizmy i decyzje polityczne.
Pierwszy z nich określany jest jako model rozwiązywania
problemów lub model inżynieryjny, drugi – jako model
"oświeceniowy".
14
Badania ilościowe vs. badania jakościowe
ASPEKTY
Wizja świata
społecznego
Logika
badania
BADANIA ILOŚCIOWE
BADANIA JAKOŚCIOWE
Rzeczywistość społeczna istnieje w
Rzeczywistość społeczna jest doświadpostaci obiektywnych, mierzalnych
czana i interpretowana wyłącznie subiezjawisk, zewnętrznych wobec jednostki ktywnie
(pozytywizm)
Rozumowanie indukcyjne, pojmowanie
Rozumowanie dedukcyjne na podstawie weryfikacji hipotez w celu ustalenia procesów i zjawisk społecznych na
podstawie zgromadzonych danych
związków przyczynowych
empirycznych
Kształt
badania
Losowy dobór próby, gromadzenie
danych i analiza oparte są na procedurach naukowych zapewniających
powtarzalne i dające się mierzyć
rezultaty
Szczegółowa analiza przekonań i
zachowań np. grup interesów w celu
ujawnienia ich reakcji oraz ich interpretacji zjawisk, w których uczestniczą
Adekwatność
Odpowiada rzeczywistości obiektywnej
Odpowiada rzeczywistości subiektywnej
15
Źródła danych w badaniach socjologicznych
DANE WTÓRNE
DANE PIERWOTNE
Rutynowa statystyka (np. dane o
umieralności, statystyki szpitalne, etc.)
Kwestionariusz ustrukturyzowany
Rządowe spisy, przeglądy; inne
badania ad hoc
Kwestionariusz częściowo ustrukturyzowany
Źródła pisane (ze źródłami historycznymi i literackimi włącznie)
Metoda pamiętnikarska (dzienniczkowa)
Obserwacja
16
Perspektywy teoretyczne
Z ujęciem pozytywistycznym i stosowaniem ilościowych metod
badawczych związane są dwie główne perspektywy teoretyczne:
* perspektywa konsensualna, która podkreśla zgodę (consensus)
i wspólne wartości istniejące w społeczeństwie
* perspektywa konfliktowa (marksistowska bądź pluralistyczna),
która kładzie nacisk na konflikt występujący między różnymi
grupami w społeczeństwie, wypływający z różnic ich interesów
i celów
17
Perspektywy teoretyczne
Prawdopodobnie najwybitniejszym wkładem funkcjonalizmu
do socjologii zdrowia i medycyny (również do socjologii
zdrowia publicznego) jest Parsonsa koncepcja roli chorego,
która odnosi się do szczególnej pozycji społecznej
zajmowanej przez ludzi chorych oraz do szczególnej roli
lekarzy (Talcott Parsons, 1951)
18
Na wyjaśnianie zjawisk społecznych wpływa
przyjęta uprzednio perspektywa teoretyczna
Przykład 1
W ujęciu funkcjonalistycznym objaśnia się zróżnicowanie
ról mężczyzn i kobiet w kategoriach ich fizjologicznych
różnic płciowych. Wskazuje się mechanizmy, poprzez które
wynikający z tych różnic naturalny podział pracy przyczynia
się do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa.
Tymczasem analizy marksistowskie i feministyczne kładą
nacisk na społeczną interpretację różnic płciowych oraz
dominujący wpływ grup posiadających władzę na
określanie ról społecznych.
19
Na wyjaśnianie zjawisk społecznych wpływa
przyjęta uprzednio perspektywa teoretyczna
Przykład 2
W wyjaśnianiu różnic w zachowaniach zdrowotnych( np. w
grupach pracowników fizycznych występują wyższe wskaźniki
palenia tytoniu w porównaniu z pracownikami niefizycznymi)
można podkreślać rolę wykształcenia i wiedzy (perspektywa
konsensualna), bądź interpretować te różnice w kategoriach
reakcji na życiowe stresy oraz na inne aspekty pozycji społecznej
i ekonomicznej (przynależności klasowej – perspektywa
konfliktowa).
Sama zaś pozycja społeczno-ekonomiczna może być objaśniana
w kategoriach zarówno konsensualnej, jak i konfliktowej teorii
społeczeństwa.
20
Perspektywa interakcjonistyczna – dominacja
badań jakościowych
Za kluczową uznaje się tutaj problematykę społecznych znaczeń
przypisywanych różnym przejawom funkcjonowania medycyny
oraz doświadczeniom pacjentów.
Klasycznym już dzisiaj badaniem jest dokonana przez Ervinga
Goffmana analiza zjawiska stygmatyzacji, czyli społecznych
skutków występowania u ludzi cech i zachowań, które są
społecznie dewaluowane i postrzegane jako coś hańbiącego
czy też "naznaczającego" (piętnującego).
21
Perspektywa interakcjonistyczna – dominacja
badań jakościowych
Goffman wyróżnił trzy kategorie warunków (cech), które sprzyjają
stygmatyzacji:
(1) zniekształcenia fizyczne,
(2) upośledzenia charakteru lub umysłu (choroby umysłowe,
epilepsja, potwierdzone sądownie skłonności przestępcze)
(3) przynależność do pewnych grup rasowych bądź religijnych.
Zwracał jednocześnie uwagę na zmienność w czasie społecznych
znaczeń przypisywanych poszczególnym cechom, warunkom czy
zachowaniom.
22