Transcript Lifandi veröld - Helga Snæbjörnsdóttir

Lifandi veröld
7. kafli - Hryggleysingjar
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
7-1 Einkenni hryggleysingja



Hryggleysingi er dýr án hryggjar.
Hryggleysingjar eru sá hópur dýra sem hefur
flestar tegundir: rúmlega 90% dýrategunda
eru hryggleysingjar
Við fjöllum um eftirfarandi fylkingar
hryggleysingja:






Svampdýr
Holdýr
Orma
Lindýr
Liðdýr
Skrápdýr
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
2
7-2 Svampdýr
Þróunin:
 Svampdýrin eru elstu fjölfruma dýrin
sem nú byggja jörðina ( komu fram
fyrir um 580 milljónum ára.)
 Þau eru einföldustu fjölfrumu
hryggleysingjarnir
Tengsl við manninn:
 Svampdýr eru stundum þurrkuð og
notuð til þvotta og annarra þrifa.
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
3
7-2 Svampdýr, frh.
Helstu einkenni:




Lifa oftast í sjó
Föst við undirlag, þ.e. þau hreyfa sig ekki úr stað
Svampdýr hafa ekki sérhæfða vefi, hver fruma
lifir sjálfstæðu lífi og svampdýrið er klasi þessara
frumna sem lifa saman.
Líkami svampdýra er alsettur litlum opum sem
sjór streymir um. Þar taka frumur dýrsins upp
súrefni og næringarefni
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
4
7-3 Holdýr
Þróunin:
 Holdýr eru meðal
frumstæðustu dýra, komu
fram fyrir um 500 milljónum
ára
 Holdýrin hafa það framyfir
svampdýrin að búa yfir
sérhæfðum vefjum, t.d.
tauganeti, vöðvavef
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
5
7-3 Holdýr, frh.
Helstu einkenni:
 Lifa flest í sjó en einhverjar tegundir lifa í
ferskvötnum.
 Hafa eitt meltingarhol og á því er bara eitt op.
Eru eins og skál í laginu.
 Í kringum munnopið eru griparmar og á þeim eru
brennifrumur sem gefa frá sér eitur til að drepa
bráðina og til að verja holdýrið.
 Hafa geislóttan líkama, þ.e. hægt er að skipta
líkamanum í nokkra nákvæmlega eins hluta
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
6
7-3 Holdýr, frh.
Holdýr skiptast í 2 flokka:

Holsepar: sem festa
neðri hluta líkamans
við undirlag og eru
uppréttir með
munnopið og
griparmana við efri
hluta líkamans, t.d.
armslöngur, kóraldýr
og sæfíflar
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
7
7-3 Holdýr, frh.

Hveljur: snúa
munnopi og örmum
niður og synda um
frjáls í sjónum, t.d.
marglyttur
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
8
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
9
7-3 Holdýr, frh.
Æxlun holdýra er tvenns konar:
 Kynæxlun: framleiðsla sáðfruma og eggfruma
sem sameinast
 Kynlaus æxlun: knappskot þar sem nýr
einstaklingur vex út úr þeim eldri, t.d. hjá
armslöngum
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
10
7-4 Ormar
Við fjöllum um 3 fylkingar
orma:
 Flatorma
 Þráðorma
 Liðorma
Allir ormar hafa tvíhliða
líkamsgerð, þ.e. skipta má
líkama þeirra í 2 hluta sem
eru spegilmynd hvor
annars.
Glósur úr Lifandi veröld
Skeri er liðormur
sem er algengur í
íslenskum fjörum
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
11
7-4 Ormar, frh.
Flatormar:
 Þeir eru flatir og lifa í sjó og ferskvatni. Þeir
skríða á botninum eða synda um.
 Þeir hafa aðeins eitt op á líkamanum þar sem
fæða fer inn og úrgangur út
 Þeir verða fæstir stærri en 1 cm en samt sem
áður eru til flatormar eins og bandormar geta
orðið allt að 10 m langir.
 Sumir flatormar, t.d. margir bandormar, eru
sníklar og lifa í eða á líkömum annarra lífvera
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
12
Iðormur, mikið stækkað
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
13
7-4 Ormar, frh.
Þráðormar:
 Eru aflangir, sívalir og mjókka til beggja enda.
 Hafa 2 op á líkamanum, munnop við annan endann
og saurop við hinn.
 Lifa í rökum jarðvegi, fersku vatni og sjó
 Eru fæstir lengri en einn millimetri.
 Margar tegundir eru sníklar í öðrum lífverum. Dæmi
um þráðorma sem sýkja menn: njálgur og
spóluormur
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
14
Mannspóluormur
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
15
Njálgur
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
16
7-4 Ormar, frh.
Liðormar:
 Líkaminn þeirra er byggður úr mörgum liðum.
 Lifa ýmist í jarðvegi á landi, í sjó eða vötnum
Ánamaðkurinn
er dæmigerður
liðormur
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
17
7-4 Ormar, frh.
Ánamaðkar eru þekktustu liðormarnir:
 lifa i jarðvegi á alls kyns lífrænum úrgangi sem þeir breyta í mold.
 hafa stutta bursta og slímugan líkama til að auðvelda ferðir um
jarðveginn
 hafa talsvert þróaðan meltingarveg
 hafa lokaða blóðrás og vísi að hjarta sem dælir blóði
 hafa ekki öndunarfæri, loftskipti fara fram um raka húðina
 búa yfir einföldu taugakerfi og eru mjög næmir á umhverfi sitt. Geta
sent öðrum ánamöðkum boð með sérstakri lykt
 eru tvíkynja, þ.e. hvert dýr hefur bæði karl- og kvenkynfæri. Tveir
ánamaðkar æxlast með því að skiptast á sáðfrumum:
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
18
7-5 Lindýr







Lindýr eru oftast smávaxin dýr með mjúkan líkama.
Flest lindýr hafa skel úr kalki utan um líkamann.
Mörg lindýr hafa vöðvaríkan fót sem þau nota til að
hreyfa sig og/eða loka skelinni.
Utan um líkama lindýrsins vex möttullinn, og út frá
honum myndast skelin.
Skel lindýra vex með dýrinu.
Flest lindýr lifa í sjó en sum lifa í ám og vötnum eða
jafnvel á landi.
Fylkingu lindýra má skipta í þrjá flokka; samlokur,
snigla og smokka.
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
19
7-5 Lindýr, frh.
Sniglar:



Hafa flestir eina skel (kuðung)
Hafa tungu í munninum sem
minnir á þjöl eða rasp;
skráptunga, notuð til að rífa
vefi eða dýr sem snigillinn
kyngir síðan
Helstu sniglar á íslandi:


Dæmigerður snigill
Án kuðungs: brekkusnigill,
svartsnigill og bertálknar
Með kuðungi: beitukóngur,
nákuðungur, klettadoppa
klettadoppa
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
20
7-5 Lindýr, frh.
Samlokur:




Hafa 2 skeljar sem umlykja
líkamann
Hreyfa sig ýmist með því að
reka út fótinn, eða skella
saman skeljunum
Sía smádýr og fæðuagnir úr
vatninu
Samlokur á Íslandi:


Í sjó: kræklingur, kúfskel,
hörpuskel
Í ferskvatni: ertuskel (perluskel)
Glósur úr Lifandi veröld
Hörpuskel
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
21
7-5 Lindýr, frh.
Smokkar:





Geta orðið mjög stórir (20
metrar, 2 tonn)
Hafa arma til að afla fæðu og
hreyfa sig
Eru fljótir í förum. Geta skotist
mjög hratt með
,,þrýstivatnshreyflum”
Sumir verjast með dökku
litarefni (bleki) sem ruglar
óvininn
Margir geta skipt litum til að
fela sig
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
22
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
23
7-6 Liðdýr
Fylking liðdýra:
 Hefur fleiri tegundir en aðrar fylkingar dýraríkisins
samanlagt
 Liðdýr lifa hvarvetna á jörðinni, á landi og í vatni,
bæði fersku og söltu.
 Helstu flokkarnir eru:





Krabbadýr
Margfætlur
Þúsundfætlur
Áttfætlur
Skordýr
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
24
7-6 Liðdýr
Helstu einkenni liðdýra
eru:
 ytri stoðgrind (hörð
skel)
 liðskiptur líkami
 útlimir með liðamótum
(oft eitt par útlima á
hverjum lið líkamans)
Á marflónni má sjá helstu
einkenni liðdýra
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
25
7-6 Liðdýr - krabbadýr
Krabbadýr:
 Liðskiptur líkami
 Lifa í fersku vatni eða sjó og
anda með tálknum
 Búa yfir getu til að láta sér
vaxa nýjan líkamshluta.
 T.d. einbúakrabbi,
bogakrabbi, humar og
rækja.
Kuðungakrabbinn fær kuðung
,,að láni” frá lindýrum og gerir
sér bústað í þeim
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
26
margfætlur og þúsundfætlur
Margfætlur:
 Hafa eitt
fótapar á
hverjum
lið
líkamans
 Rándýr
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
27

Þúsundfætlur:
 Hafa tvö fótapör á hverjum lið
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
28
7-6 Liðdýr - áttfætlur
Áttfætlur – helstu einkenni:
 Hafa 8 fætur
 Hafa sérstaka munnlimi:
klóskæri
 Bolurinn ýmis í einu lagi eða
tvískiptur
Helstu flokkar:
 Kóngulær
 Langfætlur
 Mítlar
 Sporðdrekar
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
29
Áttfætlur
Kóngulær:
 Lifa flestar á þurru landi
 Hafa spunakirtla sem
framleiða efni í vef.
Fljótandi silkið flæðir út um
spunavörtur aftast á
líkamanum
 Eru rándýr og drepa bráð
með eitri sem sprautast úr
oddi klóskæranna
 Hafa alltaf tvískiptan bol
 SLAGUR
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
30
7-6 Liðdýr - áttfætlur
Langfætlur:
 Hafa óskiptan bol
 Hafa tvö pör klóskæra,
en enga eiturkirtla
 Rándýr og hræætur
 Hafa mjög langa fætur
Sporðdrekar:
 Lifa í heitu og þurru
umhverfi
 Rándýr, drepa með eitri
 Veiða einkum á nóttunni
 Éta einkum aðrar áttfætlur
Mítlar:
 Lifa oft í jarðvegi
 Sumir eru sníklar á
mönnum eða dýrum, t.d.
kláðamaur
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
31
7-6 Liðdýr - skordýr
Líkamsgerð skordýra:
 Líkaminn skiptist í þrjá megin hluta;
 Höfuð
 Frambol
 Afturbol
 Hafa 6 fætur
 Flest eru vængjuð
 Hafa tvenns konar augu:
 Depilaugu greina mun dags og nætur
 Samsett augu, sérlega næm á hreyfingu
 Blóð flytur næringu um opið kerfi, þ.e. Blóðið er ekki alltaf innan
æða
 Súrefni og koltvísýringur er flutt um sérstakt loftæðakerfi
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
32
7-6 Liðdýr - skordýr
Vöxtur og þroski:


Skordýr vaxa hratt og þurfa reglulega að skipta um
ham (skurn) eins og önnur liðdýr
Á vaxtarskeiði taka skordýrin stakkaskiptum og er það
kallað myndbreyting:
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
33
Liðdýr – skordýr
- ófullkomin
myndbreyting
Egg
Gyðla
1.
2.
Stækkar við hver
hamskipti

3.

Egg
Fullorðið
Fullorðið dýr
Dæmi:


dýr
Lýs
Flær
Ungt dýr
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
34
Liðdýr – skordýr
- fullkomin myndbreyting 1.
2.
3.
4.

Egg
Lirfa
Púpa
Fullorðið dýr
Dæmi:


Flugur
Fiðrildi
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
35
7-6 Liðdýr - skordýr
Atferli:
 Flest skordýr eru ekki félagslynd nema þegar
mökun á sér stað.
 Kvendýr margra skordýra gefa frá sér ilmefni
(ferómón) sem laða karldýrin að
 Önnur skordýr eru félagslynd og lifa í flóknum
samfélögum þar ákveðin verkaskipting ríkir,
t.d. bíflugur og maurar
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
36
7-6 Liðdýr - skordýr
Varnir skordýra gegn óvinum:
 Stungur, t.d. geitunga og býflugna
 Felugervi





Litir
Lögun
Myndir á líkamanum (t.d. sem líkjast augum)
Lykt: fælir frá
Eitur: ertir og fælir frá
Glósur úr Lifandi veröld
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
37
7-7 Skrápdýr






Lifa í sjó og ferðast hægt eða alls
ekki neitt um
Yfirleitt fimmgeislótt
Stoðkerfi þeirra er skrápur sem vex
með dýrinu
Hafa sjóæðakerfi: æðar sem eru
fullar af sjó og breyta
vökvaþrýstingnum til að geta hreyft
útlimina
Hafa sogfætur sem annast
hreyfingu og veiði
Algeng í kringum Ísland:
krossfiskar, ígulker og sæbjúgu
Glósur úr Lifandi veröld
Hér sést skrápdýrið
marflækja
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
38
7-7 Skrápdýr
Krossfiskar:
 Eru rándýr
 Nota sogfætur til að ráðast á
bráð, t.d. opna skeljar lindýra
 Geta látið vaxa nýja
líkamshluta.
 Algengir hér í fjörum.
Glósur úr Lifandi veröld
Krossfiskur er skrápdýr –
fimmgeislótt lögunin sést
vel
Hlíðaskóli
Helga Snæbjörnsdóttir
39