Transcript Środki stylistyczne

Środki stylistyczne
środki używane w literaturze, mające
na celu wywołanie u czytelnika
określonych emocji, pobudzenie jego
wyobraźni.
ŚRODKI SŁOWOTWÓRCZE
NEOLOGIZM:

Wyraz nowo utworzony najczęściej z potrzeby
nazwania rzeczy lub zjawisk dotąd nie
występujących w rzeczywistości danego języka,
wyrażenia uczuć. Bogaci wypowiedź, staje się
cechą stylu poety.
„Nie wiedziała, jak pieścić – nie wiedziała, jak
nęcić?
Jakim śmiechem pośmieszyć, jakim smutkiem
posmęcić?”
B. Leśmian
ZDROBNIENIE:
Wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu
oznaczającego rzecz albo osobę mniejszą od nazywanej
wyrazem podstawowym.
 Zdrobnienia mają często mocne zabarwienie
emocjonalne (przeważnie pozytywne, czasem ironiczne,
pogardliwe):
 wielkość: kot → kotek,
 stosunek pozytywny: usta → usteczka,
 stosunek pogardliwy: bunt → buncik,
 stosunek pozytywny: Karolina → Karolinka.

ZGRUBIENIE:
Wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego
formantu oznaczającego rzecz albo osobę
większą od nazywanej wyrazem podstawowym.
Zgrubienie może oznaczać pogardliwy stosunek
do omawianego obiektu, szczególnie gdy wiąże
się ze zmianą rodzaju, np. baba → babsko.
Przykłady:
 wielkość: pies → psisko; jabłko → jabłucho,
 stosunek pogardliwy: nos → nochal

ZŁOŻENIE:
Wyraz, który powstał poprzez połączenie
co najmniej dwóch słów. W języku polskim
towarzyszy im zwykle tzw. morfem łączący
-o- (niekiedy zwany interfiksem lub bardziej
neutralnie formantem)
 np. w wyrazach listonosz, ciemnoczerwony.
 Możliwe są także złożenia bez morfemu
łączącego, np. bawidamek, różanopalca
/Jutrzenka/

ŚRODKI SEMANTYCZNE
(tropy)
EPITET (OKREŚLENIE):
Wyraz (najczęściej jest nim przymiotnik)
określający rzeczownik: "niegrzeczny
kochanek", "słodki całus".
 Ma on wpływ na znaczenie wyrazu, do którego
się odnosi: poszerza je bądź zacieśnia, czasami
nadaje inny nieco odcień lub określa stosunek
wypowiadającego do danego przedmiotu lub
zjawiska.
 epitet: stały– szybkonogi Achilles /Homer/
metaforyczny – szklanna równina /o jeziorze/

PORÓWNANIE:

Zestawienie dwu zjawisk, z których jedno określa drugie.
Łącznikiem zespalającym człony porównania są
wyrażenia: jak, jakby, jako, jak gdyby, podobny, niby, na
kształt.

Porównanie poetyckie: Idzie zmierzch jak tłum cieni.

Porównanie homeryckie- bardziej rozbudowane porównanie, w
którym człon określający rozrasta się w obraz poetycki np. Jak dzik
otoczony broni się białymi kłami i tnie zajadłą psiarnię, tak ów tabor
wśród chmary tatarskiej bronił się z rozpaczą i nadzieją, że z obozu
pomoc większa od Wierszułłowej im przyjdzie.
Metafora (przenośnia):
obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą
składniowo zestawione, tworząc związek
frazeologiczny o innym znaczeniu, niż dosłowny
sens wyrazów np. "od ust sobie odejmę", lub
"podzielę się z wami wiadomością".
 Noc – kryształ czarny. Iskrzą się gwiazdy nad
borem.

Animizacja (ożywienie)
 nadanie
przedmiotom, roślinom, stanom
lub pojęciom cech istot żywych np. ryk fal,
wycie wiatru.
PERSONIFIKACJA (uosobienie)
 nadanie
przedmiotom, zwierzętom,
stanom lub pojęciom cech ludzkich
 Wiatr gwizdał.
 Fale wyciągną ręce i zaczną w ferworze
klaskać...".
METONIMIA

(zamiennia) – zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska
nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności.

Rodzaje metonimii – podanie:
• przyczyny zamiast skutku, np. od kuli zamiast od ran spowodowanych
przez kulę
• autora zamiast dzieła, np. czytam Słowackiego, słucham Chopina
• miejsca, np. Biały Dom ogłosił... zamiast Prezydent USA ogłosił...
• narzędzia, np. najlepsza trąbka w historii zamiast najlepszy trębacz w
historii, pędzel zamiast malarz
• zawartości, np. kufel zamiast piwo
• symbolu, np. tron zamiast władza
• materiału zamiast zrobionego z niego przedmiotu (ryknęły spiże
zamiast ryknęły armaty, stół zastawiony porcelaną zamiast stół
zastawiony zastawą z porcelany, pić ze szkła zamiast pić ze szklanki).
SYNEKDOCHA

Odmiana metonimii, polega na określeniu
całości przez część (np. "dziesięć szabel"
zamiast "dziesięciu kawalerzystów"), części
przez całość (np. "wygrała Polska" zamiast
"wygrała drużyna polska"), rodzaju przez
gatunek („armia" zamiast "wojsko"), gatunku
przez rodzaj ("młode stworzenie" zamiast
"młoda dziewczyna"), przedmiotu przez materiał,
z którego jest wykonany ("płótno historyczne"),
użyciu l. poj. zamiast l. mnogiej („włos mi się
zjeżył na głowie”)
Oksymoron:

zestawienie wyrazów o przeciwstawnych,
kłócących się ze sobą znaczeniach.
 Oksymoron najczęściej składa się z rzeczownika
i określającego go przymiotnika
np. gorący lód, żywy trup,
albo z czasownika i określającego go
przysłówka np. spieszyć się powoli.
 Jest odmianą paradoksu o znaczeniu
metaforycznym.
PERYFRAZA:

polega na zastąpieniu wyrazu przez szereg
innych, które byłyby jego równoważnikiem
znaczeniowym. Charakterystyczną peryfrazą
posłużył się Mickiewicz:
Drugi stambulskie oddycha gorycze
Lub pije chińskich ziół ciągnione treści.
EUFEMIZM
peryfrazy – celem jest
złagodzenie znaczenia określonych
wyrazów
 np. kłamstwo - mijanie się z prawdą
 Umrzeć – rozstać się z tym światem
 Odmiana
HIPERBOLA (przesadnia):

wyolbrzymienie, przejaskrawienie cech
przedmiotów, osób, zjawisk. Może dotyczyć
ilości, rozmiaru, stosunku emocjonalnego,
przyczyny, znaczenia lub skutku. Stosowany dla
wywarcia mocnego wrażenia, spotęgowania
ekspresji, wytworzenia nastroju np. grozy.
 Hiperboli używa się również w mowie potocznej,
np. gigantyczny zamiast duży, Powtarzałem ci to
tysiąc razy!
SYMBOL
 środek
stylistyczny, który ma jedno
znaczenie dosłowne i różną liczbę
znaczeń ukrytych. Może nim być
występujący w dziele sztuki motyw
lub obraz, który jest znakiem naddanych
treści, niejasnych i ukrytych,
a stanowiących przesłanie, ideę dzieła.
 Symbol nie może być interpretowany
całkowicie dowolnie.
ALEGORIA
 postać,
motyw lub fabuła mające, poza
znaczeniem dosłownym, stały jednoznaczny umowny sens przenośny
np. kobieta z przewiązanymi oczami,
mająca w jednej ręce wagę, a w drugiej
miecz - alegoria sprawiedliwości ,
lis w potocznym odczuciu kojarzy się
z chytrością
IRONIA


zamaskowana kpina; drwina zawarta w pozornej
aprobacie; ujęta w wypowiedź, której zamierzony sens
jest odwrotnością dosłownego znaczenia słów, np. w
zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie
ulewy.
Wybrane funkcje ironii:
•
•
•
•
•

wykpienie poglądów, postępowania, postawy, cech przeciwnika
(funkcja satyryczna);
wzmocnienie myśli, argumentu;
urozmaicenie wywodu;
okazanie dystansu wobec zjawisk, osób – również wobec
samego siebie (autoironia);
zacieśnienie więzi z grupą, zjednanie sobie publiczności
Ironia nasycona goryczą i szyderstwem daje sarkazm.
ŚRODKI SKŁADNIOWE
Powtórzenie:
 wielokrotne
użycie tego samego elementu
językowego (wyrazu, zespołu wyrazów,
wersów lub zwrotek) celem uzyskania
rytmizacji, podkreślenia znaczenia,
zwiększenia ekspresji.
 Przykład: "Zieleń, zieleń, coraz więcej
zieleni i przestrzeni".
PARALELIZM SKŁADNIOWY

stosowanie ciągów zdań o takiej samej
lub podobnej budowie. Jest to równoległe
występowanie podobnych zdań
lub poszczególnych słów w obrębie fragmentu
tekstu.
"Jeśli nie masz miłości, cóż jest, co ja czuję?
Jeśli miłość jest, co to przebóg takowego? Jeśli
dobra, skąd skutku nabywa tak złego? Jeśli zła,
czemu sobie mękę tak smakuję?"
Francesco Petrarca, Jeśli nie masz miłości...
Anafora:
 Celowe
powtórzenie tego samego słowa
lub zwrotu na początku kolejnych
segmentów wypowiedzi.
 Z czasem wszystko przemija, z czasem
bieżą lata,
Z czasem państw koniec idzie, z czasem
tego świata.
Z czasem stawa dowcip i rozum niszczeje,
Z czasem gładkość, uroda, udatność
wiotczeje.
Epifora:
 powtórzenie
tego samego słowa lub
zwrotu na końcu kolejnych segmentów
wypowiedzi
 np.: Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak
dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak
dziecko.
PRZERZUTNIA:
 Niezgodność
między porządkiem
składniowo-intonacyjnym
a wersyfikacyjnym w wersie; przeniesienie
wyrazu lub części zdania do następnego
wersu (lub strofy) w celu zaakcentowania
wypowiedzi bądź zwiększenia dynamiki.
Jej celem jest pobudzenie wyobraźni
osoby czytającej.
"Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję
Płaczu? Czemu tak z ogniem postępuję? (...)"
INWERSJA
 Szyk
przestawny w zdaniu, służy
podkreśleniu danego słowa lub uzyskaniu
uroczystego tonu
 Np. Od niebieskiej piękniejsza kolorów
obręczy, Ciebie, Irydo, wielbię pod
imieniem tęczy.
ELIPSA:

Opuszczenie elementu zdania oczywistego ze
względu na kontekst wypowiedzi (elipsa
kontekstowa) lub ze względu na sytuację
wypowiedzi (elipsa sytuacyjna), który przy
odbiorze daje się zrekonstruować. Często
występuje w postaci równoważnika zdania.
 Najczęściej używana w mowie potocznej (skrót
myślowy np. nie chcę do kina!), a także jako
środek artystyczny, umożliwiający kondensację
treści i dynamizowanie wypowiedzi literackiej.
 One śnią: że szyba?...to – posadzka!
One nucą: „Stąpaj, bez poręczy,
W objęcia Fantazji, co się wdzięczy...”
----cacka – cacka!!
APOSTROFA:
 Bezpośredni,
uroczysty, patetyczny zwrot
do osoby, rzeczy, bóstwa
 np. Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi
się podziała?
 "Młodości! Ty nad poziomy wylatuj!"
Pytanie retoryczne
 Pytanie
niewymagające odpowiedzi
np. Jak żyję, serca już nie mając?
aNTYTEZA
 Wypowiedź
złożona z elementów
znaczeniowo przeciwstawnych
np. Bóg się rodzi, moc truchleje
 Antyteza to nie oksymoron!
W przeciwieństwie do niego przeciwstawia
sobie pojęcia lub sądy, które nie odnoszą
się bezpośrednio do siebie.
WYKRZYKNIENIe:

Inaczej eksklamacja - wyraz, grupa wyrazów lub
zdanie wykrzyknikowe, często urwane, wtrącone
w tok wypowiedzi bądź będące wyrazem
emocjonalnego zaangażowania mówiącego
(często ma formę apostrofy).
 Przykłady wykrzyknień: "Ojej!", "Och!", "Ach!”
Litwo! Ojczyzno moja!
Wyliczenie
 Polega na wyliczeniu kolejnych elementów z tej
samej kategorii, posiadających pewien wspólny
mianownik. Służy przede wszystkim zwróceniu
uwagi na konkretne treści, szczególnie przydaje
się w zabiegach perswazyjnych.
„To powiedziawszy milczał. Toż Eneasz mówił,
Toż Pantus i Tymetes, zgadzał się i Lampon,
I Ukalegon z nimi (...)”
Gradacja:
 polega
na uszeregowaniu słów lub
sformułowań według tego, jak się nasila
lub słabnie ich intensywność znaczeniowa
lub ekspresywna; stopniowanie np.:
pij sok pomarańczowy firmy "Eden",
nie dlatego, że jest smaczny, nie dlatego,
że gasi twoje pragnienie, ale dlatego,
że zawiera dużo witamin i jest bardzo
zdrowy.
Środki fonetyczne
Onomatopeja:




Onomatopeja czyli wyraz dźwiękonaśladowczy, takie dobieranie
wyrazów (istniejących w mowie lub neologizmów), aby naśladowały
one swym brzmieniem opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane
przez opisywany przedmiot.
onomatopeje naturalne, które mają podobne brzmienie do odgłosów
akustycznych występujących w naturze, np. bulgotać, ćwierkać,
brzęczeć, kukać, turkotać, warczeć, szczekać, świstać, zgrzytać
onomatopeje sztuczne (świadome wprowadzenie do utworu
elementów fonetycznych, które oddają dźwięki naturalne i w ten
sposób wywołują pożądane wrażenie), np. w wierszu Juliana
Tuwima "Bal w operze" czytamy: "Przy bufecie - żłopanina/
Parskanina, mlaskanina"
Dobrym przykładem jest "Lokomotywa" Juliana Tuwima:
(...)
I dudni, i stuka, łomocze i pędzi,
A dokąd? A dokąd? A dokąd? Na wprost!
(...)
Do taktu turkoce i puka, i stuka to:
Tak to to, tak to to, tak to to, tak to to.
instrumentacja gŁoskowa
(eufonia)
 celowe
powtarzanie tych samych głosek
w bliskim sąsiedztwie,
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni
jesienny i pluszcze miarowy, jednaki,
niezmienny.
Środki leksykalne
archaizm
wyraz, forma wyrazu, konstrukcja
składniowa, które wyszły z użycia
i obecnie są przestarzałe. W literaturze
pięknej stosowany w celach stylizacji
lub wzmocnienia ekspresji.
 np. pręgierz, dyby, wrócił do rodzinnych
pieleszy, niewiasta, kajet, turbować

Barbaryzm

wyraz lub zwrot (zapożyczenie lub kalka
językowa), pochodzący z innego języka niż ten,
w którym sformułowana jest dana wypowiedź.
Kontrastując z innymi wyrazami, barbaryzm
zyskuje szczególną wartość stylistyczną,
charakteryzuje postacie i środowiska.

Użycie barbaryzmów było powszechne np. w XVII w.
i w czasach saskich (latynizmy w Pamiętnikach
J. Ch. Paska). W XIX w. użycie zwrotów francuskich,
rosyjskich, niemieckich charakteryzowało ludzi
i środowiska np. w Nad Niemnem E. Orzeszkowej, Lalce
B. Prusa.
dialektyzm
 wyraz,
zwrot, wyrażenie, forma
gramatyczna pochodząca z określonego
dialektu, użyta jako świadomy środek
stylizacji gwarowej.
 Dialektyzacja służy odtworzeniu lokalnego
kolorytu, charakterystyce środowiska
lub poszczególnych bohaterów, np. Chłopi
W. Reymonta
kolokwializm




wyrazy zaczerpnięte z języka potocznego, często
wyraziście nacechowane emocjonalnie.
Kolokwializacja – świadome wprowadzenie do tekstu
swobodnego języka potocznego, obrazowego,
nacechowanego ekspresywnie.; często wprowadza skrót
składniowy a nawet błąd językowy dla oddania
dynamizmu i kolorytu języka codziennego, mówionego.
Służy stylizacji środowiskowej (charakteryzuje bohatera
lub środowisko: Ty, ten, tego! Skocz no po Heńka,
migiem! Nie rycz, łeb mi pęka.
Jest narzędziem opisu rzeczywistości i stanów
emocjonalnych. Rycz, mała, rycz, płacz, maleńka płacz;
masz to u mnie od dziś.
wulgaryzm

wyraz, wyrażenie lub zwrot odczuwany
współcześnie przez użytkowników języka
ogólnonarodowego jako ordynarny, prostacki,
o ujemnym zabarwieniu emocjonalnym, obecny
w gwarze więziennej, w językach środowiska
uczniowskiego, subkultur młodzieżowych, np.
chlej w znaczeniu pij, żryj w znaczeniu jedz.
Stosowany także jako świadomy chwyt
stylistyczny, środek ekspresji językowej w poezji
dwudziestolecia międzywojennego, np. w
wierszu Mieszkańcy Tuwima.