Transcript SŁOWOTWÓRSTWO

SŁOWOTWÓRSTWO
Słowotwórstwo – dział
językoznawstwa zajmujący się
sposobami powstawania nowych
wyrazów w języku i ich
znaczeniem.
WYRAZ może być:
• samodzielny
znaczeniowo
dom, pies, szkoła
• niesamodzielny
znaczeniowo
nie oznaczają nic, ale
za pomocą tych słów
określamy np.: relacje
miedzy przedmiotami,
kolejność wydarzeń
itp.
w, na, pod, zaraz
ANALIZA SŁOWOTWÓRCZA
to badanie budowy wyrazów,
wyodrębnienie ich elementów
składowych.
Polega na porównaniu ze sobą
wyrazu podstawowego i
pochodnego.
wyraz
• Podstawowy
od którego został
utworzony inny wyraz
• Pochodny
wyraz utworzony od
wyrazu
podstawowego
Kot
Góra
Ława
krew
Kotek
Góral
Ławka
pokrewny
DOM - EK
POPDSTAWA
SŁOWOTWÓRCZA
FORMANT
Część wspólna wyrazu
podstawowego i
pochodnego
Cząstka za pomocą
której tworzymy nowy
wyraz.
PRZEDROSKI
Na początku wyrazu
pochodnego (przed
podstawą słowotwórczą) PRZYROSTKI
Na końcu wyrazu
Jeść  z -jeść
pochodnego
Dom  dom- ek
ŚRÓDROSTEK
wrostek, interfiks
FORMANTY
( - o -, - i -, - y -)
ZEROWE
- łączy dwie

podstawy
Występują w rzecz. słowotwórcze w
wyrazach
utworzonych od
złożonych
czasowników
Biegać  bieg - 
Prost – o - kat
Jak tworzymy nowe wyrazy?
Formant
Podstawa
+
(przedrostek)
prze Podstawa
słowotwórcza
+ czytać
+
drzew(o) +
Formant
(przedrostek)
+
=
=
drzewko
Formant
słowotwórcza
+
Wyraz
pochodny
=
(przyrostek)
Podstawa
u-
przeczytać
Formant
- ko
=
słowotwórcza
Wyraz
pochodny
+
(przyrostek)
mocn(y) -
+
- ić
Wyraz
pochodny
=
=
umocnić
TWORZENIE WYRAZÓW POCHODNYCH
OD DWÓCH WYRAZÓW PODSTAWOWYCH
Podstawa
słowotwórcza
Formant
+
+
(interfiks)
żyw -
+
sam
+
pięć
Podstawa
+
-o-
słowotwórcza
+
-o-
-o-
płot
+
+
lot
kąt
=
Wyraz
pochodny
= żywopłot
= samolot
= pięciokąt
Ćwiczenie 1.
Za pomocą różnych przedrostków
utwórz po 4 czasowniki pochodne:
Skoczyć, szyć, grać, bić, myć
np.:
jechać: zjechać, nadjechać,
pojechać, wyjechać, podjechać.
• Utwórz po 2 wyrazy pochodne od
podanych wyrazów, dodając przyrostek i
przedrostek:
czytać, szkoła
Np.: mówić :
mówi –enie; za-mówić
d) Wpisz wyrazy, od których powstały
następujące rzeczowniki, a następnie
uzupełnij zdanie.
Naramiennik, zapiecek, zalesie, podhale,
nadbrzeże, podkolanówka, podkoszulek,
przedpołudnie, zagłówek, podzamcze.
Naramiennik <- na ramieniu
Rodzina wyrazów
• Rodzina wyrazów - to grupa wyrazów
pokrewnych. Wyrazy pokrewne mają
wspólny rdzeń.
• Rdzeń (morfem słowotwórczym)- temat,
który jest najmniejszą, niepodzielną już
podstawą słowotwórczą.
GÓRA
GÓR - SKI
GÓR - AL
GÓR - KA
ZA - GÓRSKI
GÓRAL - KA
GÓRAL - SKI
GÓRA
GÓR - SKI
GÓR - AL
Rdzeń
GÓR - KA
ZA - GÓRSKI
GÓRAL - KA
GÓRAL - SKI
LAĆ
LAN -IE
ZA -LAĆ
POD-LAĆ
OD-LAĆ
WY-LAĆ
PRZE-LAĆ
ROZ-LAĆ
LAĆ
LAN -IE
ZA -LAĆ
POD-LAĆ
OD-LAĆ
WY-LAĆ
PRZE-LAĆ
ROZ-LAĆ
ODLEW
ZALEW
PRZELEWKI
WYLEW
ZALANIE
PODLEWANIE
PODLEWACZKA
ROZLEWNIA
ROZLEWAĆ
……………………………………
ZACHODZIĆ
………………………..
…………………………..
PODCHODZIĆ
POCHODZENIE
PRZYCHODNIA
……………………….
………………………..
…………………
KROPIDŁO
KROPKOWAĆ
…………………..
………………..
POKROPIĆ
………………….
……………………..
………………………
RUCH – RUCHOMY, NIERUCHOMY, PORUSZAĆ, RUCHLIWY,
RUSZAĆ, NIERUCHOMOŚĆ, WZRUSZAĆ, PORUSZONY,
WZRUSZONY, RUCHLIWOŚĆ
RUCH
CHORY – ROZCHOROWAĆ SIĘ, CHOROWAĆ, CHOROBA,
CHOROBOWY, ZACHOROWALNOŚĆ, SCHOROWANY,
CHOROBLIWY, PRZECHOROWAĆ, ODCHOROWAĆ,
ZACHOROWAĆ
CHORY
BIĆ – ZABIĆ, UBIĆ, PODBIĆ, BITNIEJSZY,
PRZYBIĆ, BITNY, BICIE, NAJBITNIEJSZY,
ZABICIE, ZABITY
BIĆ
BUDOWA DEFINICJI
SŁOWOTWÓRCZEJ
Aby ustalić, który z wyrazów jest
podstawowy, a który pochodny,
należy ułożyć definicje
słowotwórczą, tzn. tak
zdefiniować dany wyraz
pochodny, by znaleźć jego wyraz
podstawowy.
Chociaż w definicji słowotwórczej
zamieszczamy odmienne formy
gramatyczne wyrazów podstawowych,
przy analizowaniu bierzemy pod uwagę
ich formy podstawowe:
• - dla rzeczownika - M l.poj.
• - dla przymiotnika – M, l.poj, s. równy
• - dla czasownika – bezokolicznik
PAMIETAJ !!!!!!
Wyraz pochodny pochodzi od jakiegoś
wyrazu, ale może być także wyrazem
podstawowym dla innego wyrazu.
Układając definicję słowotwórczą pamiętaj
– szukamy najbliższego pokrewieństwa
GÓRA,
GÓRAL, (ten, kto mieszka w górach)
GÓRALKA (kobieta góral)
Ćwiczenie 3.
• Podaj definicje słowotwórcze wyrazów i
ich wyraz podstawowy.
Rybak
„ten, kto łowi ryby”
Definicja słowotwórcza
Wyraz
pochodny
-Powinien znaleźć się w
niej wyraz podstawowy
-Powinna być zapisana w
„ „
‘ ‘
ryba
Wyraz
podstawowy
KOLEJNOŚĆ CZYNNOŚCI PRZY
ANALIZIE SŁOWOTWÓRCZEJ
1. Sprowadź wyraz pochodny do jego formy podstawowej –
hasłowej.
2. Podaj jego znaczenie słowotwórcze (definicję słowotwórczą),
aby znaleźć wyraz podstawowy.
Uwaga! Końcówki fleksyjne i zakończenia
bezokoliczników nie biorą udziału w tworzeniu nowych
wyrazów (są wyjątki).
3.Zestaw wyrazy : podstawowy i pochodny.
TYPY NOWO
UTWORZONYCH
WYRAZÓW
1) Skrót – skrócony zapis wyrazu
lub wyrażenia
2) Skrótowce – wyrazy powstałe
przez skrócenie wyrazu dwu – lub
więcej wyrazowego
3) Uniwerbizmy – pojedyncze
słowa, które zastępują konstrukcje
złożone z rzeczownika i
przymiotnika
Podstawówka, motorówka,
odrzutowiec, ogólniak, zerówka,
Kablówka, mikrofalówka
4) Derywaty wsteczne – to wyrazy
powstałe w wyniku derywacji
wstecznej lub zerowej,
charakterystyczne dla języka
zawodowego, środowiskowego ale
także młodzieżowego, potocznego i
języka gwar ludowych
Wykop, przestój, zwis, kałach, merc,
komp, nara, dźwig, szpila
5) Hybrydy – wyrazy utworzone z
cząstek słowotwórczych
należących do różnych języków
Ekosystem, domofon, fotokomórka,
hydrowęzeł, Rywin-gate,
Eurodeputowani, eurosceptycy
6) Eponimy - wyrazy utworzone
od nazwisk lub nazw własnych, np.
-prysznic - od nazwiska prekursora
wodolecznictwa, XIX wiek, Priessnitz
-król - od imienia Karol (Karol Wielki) (karl - kral
- król)
-cesarz - od imienia Juliusza Cezara (w okresie
rzymskim jako: cezar)
inne eponimy:
diesel, ford, amper, bel, britnejki, pamelki,
Bond, banderas, lenonki, arafatka, marlejki
7) Neologizmy
- Słowotwórcze – utworzone za pomocą
wyrazów już istniejących za pomocą
odpowiednich formantów
- Znaczeniowe – powstają przez nadanie już
istniejącym wyrazom nowych znaczeń
- Frazeologiczne – powstają przez połączenie
już istniejących wyrazów w związki, które
mają nowe znaczenie
- Zapożyczenia – wyrazy zaczerpnięte z
języków obcych
- Artystyczne – wyrazy wymyślone przez
pisarza lub poetę, stosowane jako środek
poetycki
Zadanie: Udowodnij, że podane
wyrazy mają homonimy
zamek, babka, granat, jasiek,
śmieć, rola, serwis, rakieta, klucz,
wywiad
Synonimy – wyrazy o podobnym
znaczeniu
Droga – szosa, aleja, trakt, szlak, szosa …
Piękny - wspaniały, cudowny, zachwycający,
śliczny, uroczy …
Zadanie: Ułóż po 2 synonimy:
Książka, bohater, autor, problem, losy
Antonimy – wyrazy o przeciwstawnym
znaczeniu
Rycerstwo polskie
Rycerstwo krzyżackie
-
-