Transcript 13.Hafta - Afyon Kocatepe Üniversitesi

TÜRK DİLİ I
HAFTA: 13
NOKTALAMA İŞARETLERİ
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
13. NOKTALAMA İŞARETLERİ
Noktalama işaretleri yazının anlaşılmasını kolaylaştıran işaretlerdir.
Cümle çeşitlerini gösteren, aynı değerde söz birliklerini ayıran, bazı
duraklama yerlerini belirten, yazıda ses ayarlamalarını gösteren,
dolayısıyla bir yandan okumayı kolaylaştıran, öte yandan sözün vurgu
ve ton gibi özelliklerini belirterek metnin doğru anlaşılmasını sağlayan
işaretlerdir.
Konuşmada, söze vurgu ve tonun yanında yeni anlamlar, yeni değerler
katan başka bir yol daha vardır: El, yüz ve gövde işaretleri (jestler ve
mimikler); kısa veya uzun duraklama. Konuşmada bol bol yaptığımız
bu ses ayarlama ve duraklamaları, el, yüz, gövde işaret ve
hareketlerinin ifade değerinden yazıda faydalanamayız. Yazıdaki bu
eksikliği gidermek için, konuşmadaki kadar anlamlı olmamakla birlikte,
noktalama işaretleri kullanılır. İşaretler anlamı aydınlatır, yanlış
anlaşılmaların önüne geçer, okumayı düzenler; durakları iyice belirtip
okuyucunun dikkatini artırarak sesin anlatıma kattığı değerin fark
edilmesini sağlar. Cümle aralarındaki virgül, noktalı virgül; cümle
sonlarındaki nokta, ünlem ve soru işaretinin görülmesi okuyucuyu
birkaç kelime önceden hazırlar; sesin duraklaması, yükselip alçalması,
okunan şeylerin etkileri noktalama işaretlerine göre ayarlanır.
Yazılardan noktalama işaretlerini atarsak anlam tam belli olmaz.
Şüphelere, yanlış anlamalara yol açılır; cümlenin ezgisi ve temposu
bozulur. Yazı, bu işaretlere dikkat edilmezse etkisini kaybeder, karma
karışık bir kelime yığınından ibaret olur.
Noktalama işaretlerinin bir kısmı doğrudan doğruya söz dizimi ile
ilgilidir: nokta, üç nokta, soru işareti, ünlem işareti, iki nokta, virgül,
noktalı virgül. Bunlardan, birinci görevleri cümle sonunda bulunmak
olan ilk dördü nokta değerindedir; yani bunların bulunduğu yerde soluk
alıp verecek kadar duraklamak gerekir. Diğer noktalama işaretleri olan
kısa çizgi, uzun çizgi, eğik çizgi, tırnak işareti, tek tırnak işareti,
denden işareti, parantez, köşeli parantez, kesme işareti ise başka
durumları belirtmeye yarayan yardımcı işaretlerdir.
 Noktalama İşaretleri, Türk Dil Kurumunca hazırlanan Yazım Kılavuzu
(Ankara 2005) dikkate alınarak hazırlanmıştır.
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
13.1. Nokta ( . )
13.1.1. Yazıda asıl görevi cümlenin sona erdiğini bildirmektir.
Dolayısıyla bir fikri, bir hükmü tam olarak bildiren cümlelerin sonuna
konur. Soluk alma yerini gösteren işarettir. Noktadan sonra ses
tamamen kesilir ve uzun bir duraklama yapılır, bir kez soluk alıp verilir.
Ses, bir sonraki cümleye kesinlikle taşırılmaz.
“Türkiye Cumhuriyetinin temeli kültürdür.” M.Kemal Atatürk
Ancak, duraklamanın daha az yapıldığı sıralı cümlelerde nokta yerine
virgül veya noktalı virgül konur:
“At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.”. Atasözü
13.1..2. Bir veya birkaç kelimenin ilk harfleri veya bir iki harflik kısımları
kısaltma halinde yazılırsa bu kısaltmaların sonuna konur.
Kısaltmaların, okuyucular tarafından kolayca anlaşılacak kadar
genelleşmiş olması şarttır: Dr. (doktor), Yard. Doç. (yardımcı doçent),
Prof. (profesör), Cad. (cadde), Sok. (sokak), s. (sayfa), sf. (sıfat), vb.
(ve başkaları, ve benzerleri, ve bunun gibi); Ancak, bazı kısaltmalarda
nokta kullanılmaz: TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi), TDK (Türk Dil
Kurumu), KB (Kültür Bakanlığı), MEB (Millî Eğitim Bakanlığı); TA (Türk
Ansiklopedisi), TDAY (Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten), TD (Türk
Dili); B (batı), GD (güneydoğu); cm (santimetre), g (gram), kg
(kilogram), l (litre), hl (hektolitre).
13.1.3. Sayılardan sonra sıra bildirmek için konur. Bu durumda –inci, nci ekinin yerin tutar: 1. (birinci), 15. (on beşinci), IV. (dördüncü);
UYARI: Arka arkaya sıralanan, virgülle veya çizgiyle ayrılan
rakamlardan sadece sonuncu rakama nokta konur: 3, 4 ve 7.
maddeler; XII – XIV. yüzyıllar arasında.
13.1.4. Yazılarda bölüm, sıra ve maddeleri göstermek için kullanılan
rakam veya harflerden sonra konur:
I.KISIM 1.BÖLÜM A.Hayatı a.Doğum Tarihi gibi.
13.1.5. Bibliyografik künyelerin sonuna konur:
Ali Nihat Tarlan, Fuzuli Divanı Şerhi, Ankara 1985.
13.1.6. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıların arasına
konur: 30.9.1922, 23.IV.1923.
13.1.7. Saat ve dakika gösteren sayıların arası ile üçlü gruplara
ayrılarak yazılan büyük sayılarda gruplar arasına konur:
09.05, 12.30; 74.550.000,7462.586.660.
13.1.8. Matematikte çarpma işareti yerine kullanılır: 3.2 =6
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
13.2.Virgül (, )
Virgül, genellikle ana cümlenin anlamı ve yapısıyla yakından ilgili
kelime veya cümleleri işaret etmek için kullanılır. Konuşmadaki kısa
duraklamayı belirten işarettir. Bu yüzden virgülde nokta kadar
duraklamamak, sesi çok kesmeyip kısa duraklama ile birlikte hemen
sonraki kelimeye bağlamak gerekir. Bu kısa duraklama ile kelimeler,
kelime grupları veya cümlecikler birbirinden ayrılmış olur. Noktalama
işaretlerinin kullanılmadığı dönemlerdeki metinlerde ve kelimesi virgül
yerine kullanılırdı. Bu sebeple metin içinde ve, veya, yahut
bağlaçlarından önce de sonra da, özel vurgulu ifadeler hariç, virgül
konmaz.
13.2.1. Art arda sıralanan eş görevli kelime ve kelime gruplarının
arasına konur: “Uzun boylu, sarı saçlı, mavi gözlü güzel bir kızdı.”
13.2.2. Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur:
“Arkadaşım dersine çalıştı, ödevini hazırladı, sınıfını geçti.”
13.2.3. Cümlede özel olarak vurgulanması gereken öğelerden sonra
konur:
13.2.4. Yüklemden uzak düştüğü için cümle vurgusunu üzerine çeken
öznelerden sonra konur:
“Fikret, mal namına denilebilir ki hiçbir şeye malik değildi.”
13.2.5. Cümle içinde ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için konur.
Bu ara sözleri ve cümleleri, araya sıkıştırıldığını belli etmek için biraz
seri, acele söylemek gerekir.
“Örnek olsun diye, örnek istemez ya, söylüyorum.”
13.2.6. Anlama güç kazandırmak için tekrarlanan kelimeler arasına
konur:
Ancak, ikilemelerde kelimeler arasına virgül konmaz: akşam akşam,
yavaş yavaş, bata çıka, koşa koşa.
13.2.7. Tırnak içinde olmayan aktarma cümlelerden sonra konur:
13.2.8. Konuşma çizgisinden önce konur.
“Hatta bahçede gezen hanımefendi bile işin farkına varıp,
– Nen var senin çocuğum, diye sormak zorunda kaldı.”
Haldun Taner
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
13.2.9. Kendisinden sonraki cümleye bağlı olarak ret, kabul ve teşvik
bildiren hayır, yok, yoo, evet, peki, pekâlâ, tamam, olur, hayhay, baş
üstüne, öyle, haydi, elbette gibi kelimelerden sonra konur: Peki,
gideriz. Olur, ben de size katılırım. Hayhay, memnun oluruz. Haydi,
geç kalıyoruz.
“— Yoo, güvercinlerime dokunmayınız, dedi.”
13.2.10. Bir kelimenin kendisinden sonra gelen kelime veya kelime
gruplarıyla yapı ve anlam bakımından bağlantısı olmadığını göstermek
için kullanılır: “Bu gece, eğlenceleri içlerine sinmedi.”
Bu cümle “Bu, gece eğlenceleri içlerine sinmedi.” şeklinde de olabilirdi.
“Bu, tek gözlü, genç fakat ihtiyar görünen bir adamcağızdır.”
13.2.11. Hitap için kullanılan kelimelerden sonra konur:
“Efendiler, bilirsiniz ki, hayat demek, mücadele, müsademe demektir”
Sevgili öğrenciler,
13.2.12. Yazışmalarda, başvurulan makamın adından sonra konur:
Afyon Kocatepe Üniversitesi Rektörlüğüne,
13.2.13. Yazışmalarda, yer adlarını tarihlerden ayırmak için konur:
Kuşadası, 7 Şubat
13.2.14. Sayıların yazılışında, kesirleri ayırmak için konur: 38,6 (otuz
sekiz tam, onda altı), 25,33 (yirmi beş tam, yüzde otuz üç), 0,45 (sıfır
tam, yüzde kırk beş).
13.2.15. Bibliyografik künyelerde yazar, eser, basım evi vb.
maddelerden sonra konur:
Falih Rıfkı Atay, Tuna Kıyıları, Remzi Kitap Evi, İstanbul 1938.
Yazarın soyadı önce yazılmışsa soyadından sonra da virgül konur:
Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Ankara 1958.
Sayfa elementleri
13.3.Noktalı Virgül ( ; )
Nokta ile virgül arasında bir değere sahiptir; daha çok virgüle benzer.
Fakat ses, bu işaretle virgülden biraz daha uzun kesilir.
13.3.1.Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden
ayırmak için konur: Erkek çocuklara Doğan, Tuğrul, Aslan, Orhan; kız
çocuklara ise İnci, Çiçek, Gönül, Yonca adları verilir.
13.3.2. Öğeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden
ayırmak için konur:
“Böyle kızlar görmüş , böyle günler tatmışım;
Kendimi el değmeden kucaklara atmışım;
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
13.3.3. Virgülle ayrılmış örnekleri farklı örneklerden ayırmak için konur:
Türkiye, İngiltere, Azerbaycan; İstanbul, Londra, Bakû.
13.3.4. Farklı öğeleri olan ama anlamca birbirine bağlı cümleleri
ayırmak için kullanılır. Cümle, ancak bu durumda bir fikri tam olarak
anlatır duruma gelir:
“Kılıç ve saban; bu iki fatihten birincisi, ikincisine daima mağlup oldu.”
13.3.5. Kendilerinden evvelki cümleyle ilgi kuran ancak, böylece,
yalnız, fakat, lâkin, çünkü, yoksa, bundan dolayı, binaenaleyh, sonuç
olarak, meselâ, bununla birlikte, öyleyse vb. cümle başı bağlama
edatlarından önce konur.
“Halis bir şiir fena okunabilir; lâkin sahte bir şiir iyi okunamaz.”
13.3.6. Sözlüklerde kelimenin farklı anlamlarını belirtmek için konur:
San: Emel, arzu; zan, tahmin, tasavvur; şöhret, ün.
13.3.7. Kanun, yönetmelik, tüzük ve benzerlerinin madde, fıkra veya
bentleri arasında bağ olduğunu belirtmek için bunların sonuna konur:
“B) Fikir ve Sanat Eserlerinin Çeşitleri
I- İlim ve Edebiyat Eserleri
Madde 2- İlim ve edebiyat eserleri şunlardır:
13.4. İki Nokta ( : )
İki nokta, okuyucuların ileride geleceklere dikkatini çekmek amacıyla
konulur. Kendisinden sonra bir açıklama yapılacağını ve örnek
verileceğini gösteren bir işarettir. İki nokta, noktalı virgül gibi, iki
parçayı birbirine bağladığından, noktalı virgül kadar duraklamak
gerekir. Sesi uzunca kesmeyip sonraki kelimeye geçerek cümle veya
kelimeyi sonrakine bağlamak gerekir. İki noktadan sonraki kelime
büyük harfle başlar. Eğer iki noktadan sonra örnekler sıralanıyorsa ilk
harf küçük yazılır.
13.4.1. Bir cümlede ifade edilen hükmü açıklamak, daha iyi anlatmak
veya ayrıntılarını vermek için cümlenin sonuna konur; iki noktadan
sonra gelen cümle bir öncekini açıklar:
“Bu kararın istinat ettiği en kuvvetli muhakeme ve mantık şu idi: Esas,
Türk milletinin haysiyetli ve şerefli bir millet olarak yaşamasıdır.”
13.4.2. Örneklerle açıklanacak kuralların ve kural değerindeki
cümlelerin sonuna konur:
13.4.3. Kendisinden sonra örnek verilecek cümlenin sonuna konur:
“Bu üç zaferle beraber Anadolu dağlarının üç tepesini hatırlayacağız:
Metristepe, Duatepe, Kocatepe.”
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
13.4.4. Birbirine bağlaçla bağlanmayan ve ikincisinin birinciyi açıkladığı
iki bağımsız cümle arasına konur:
“Artık masal ve hikâye türü kitaplar okumak hoşuna gitmiyordu: Eline
birçok roman geçmişti ve bunların büyük bir kısmı dünya edebiyatının
seçkin örnekleriydi.”
13.4.5. Bir yerden veya bir kimseden nakledilen ve tırnak içinde verilen
bir sözden önce konur:
“Ve o zaman Başkumandanın emri bütün zabit ve neferlerin beyninde
dolaşıyor: -Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri!-“
13.4.6. Bir kitabın adı ve alt bölümü veya bölümleri arasına konur:
Fevziye Abdullah Tansel, İyi ve Doğru Yazma Usûlleri III: EdebiyatKompozisyon, İlmî Araştırma ve Metodları, Kubbealtı Neşriyatı,
İstanbul 1978.
13.4.7. Kütüphanecilik alanında yazar adı ile eser başlığı arasına
konur:
Yahya Kemal Beyatlı: Kendi Gök Kubbemiz, Falih Rıfkı Atay: Çankaya,
Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Kiralık Konak, Faruk Nafiz Çamlıbel:
Han Duvarları.
13.4.8. Ses biliminde uzun ünlüyü göstermek için kullanılır:
a:lem, ka:til, husu:si:, i:cat.
13.4.9. Edebî eserlerdeki karşılıklı konuşmalarda, konuşan kişinin
adından sonra konur:
13.4.10. Matematikte bölme işareti olarak kullanılır: 56:8=7, 100:2=50.
13.5. Üç Nokta ( . . . )
Duraklama süresi nokta kadardır; yani bir soluk alıp verecek kadar
duraklamak, sese ara vermek gerekir. Üç noktada ses, yerine göre
kesilebileceği gibi uzatılabilir de. Üç nokta aralıklı olarak; yani ( . . . )
şeklinde değil de ( . . . ) şeklinde konulmalıdır. Üç nokta gerektiren
cümlenin sonuna dört nokta konur; bunlardan ilki cümlenin sonuna
konulan (., ?, ! vb) işaretlerdir.
13.5.1. Tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur:
“Ne çare ki, çirkinliği hemencecik ve herkes tarafından görülüveriyordu
da, bu yanı . . . ”
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
13.5.2. Kaba sayıldığı için veya bir başka sebepten ötürü açıklanmak
istenmeyen kelime ve bölümlerin yerine konur:
“Kılavuzu karga olanın burnu b . . . tan çıkmaz.” (Kaba sayıldığı için . .
. ile yazılmış.)
13.5.3. Alıntılarda (başta, ortada veya sonda), alınmayan kelime ve
bölümlerin yerine konur:
“Mümtaz, bu dükkâna bakarken hiç farkında olmadan Mallarmé'nin
mısraını hatırladı: "Meçhul bir felâketten buraya düşmüş . . . "
Alınmayan kelime ve bölümlerin yerine parantez içinde üç nokta
konması da mümkündür.
13.5.4. Sözün bir yerde kesilerek geri kalan bölümün okuyucunun
muhayyilesine bırakıldığını göstermek veya ifadeye güç katmak için
konur:
“Karşı sahilde mor, fark olunmaz sisler altındaki dağlar, korular, beyaz
yalılar . . . Ve bütün bunların üzerinde bir esatir rüyasının havaî
hakikati gibi uçan martı sürüleri . . . ” Ömer Seyfettin
13.5.5. Soru, ünlem ve seslenmelerde anlatımı pekiştirmek için konur:
“Gölgeler yaklaştılar. Bir adım kalınca onu kıyafetinden tanıdılar:
— Koca Ali . . . Koca Ali, be! . . . ” Ömer Seyfettin
13.5.6. Karşılıklı konuşmalarda, herhangi bir bekleme, duraklama,
kesinti veya benzeri bir belirtmek için kullanılır:
“— Kimsin?
— Ali . . .
— Hangi Ali?
— ...
— Sen misin, Ali usta?
13.5.7. Yazıda belirtilen örneklerden fazlasının varlığına işaret etmek
için kullanılır. Bu durumda vs., vb., ilah. anlamındadır:
Bölgede yetiştirilen ürünler patates, soğan, buğday, arpa . . . idi.”
13.6. Soru İşareti ( ? )
13.6.1. Soru bildiren cümle veya sözlerin sonuna konur:
Ne zaman tükenecek bu yollar, arabacı? Faruk Nafiz Çamlıbel
13.6.2. Bilinmeyen yer, tarih vb. durumlar için kullanılır:
“Yunus Emre (1240?-1320), (Doğum yeri: ?).
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
13.6.3. Bir bilginin şüpheyle karşılandığı veya kesin olmadığı
durumlarda parantez içinde soru işareti kullanılır:
“Ankara'dan Konya'ya 1,5 (?) saatte gitmiş.”
“1496 (?) yılında doğan Fuzulî . . . ”
UYARI : mı / mi eki -ınca / -ince anlamında zarf-fiil işleviyle kullanıldığı
zaman soru işareti konmaz:
“Bahar gelip de nehir çağıl çağıl kabarmaya başlamaz mı içimi geri
kalmış bir saat huzursuzluğu kaplardı.” Haldun Taner
“Akşam oldu mu sürüler döner. Hava karardı mı eve gideriz.”
UYARI : Soru ifadesi taşıyan sıralı ve bağlı cümlelerde soru işareti en
sona konur:
Çok yakından mı bu sesler, çok uzaklardan mı?
Üsküdar'dan mı, Hisar'dan mı, Kavaklar'dan mı?Yahya Kemal Beyatlı
“Ruhunu karartan neydi, yağmur mu yağıyordu; yoksa şimşekler mi
çakıyordu?”
13.7. Ünlem İşareti ( ! )
Ünlem (seslenme) olan kelimelerden ve içinde ünlem bulunan
cümlelerden sonra kullanılır. Bu işaretin bulunduğu yerde nokta kadar
duraklamak gerekir. Ancak ünlem işareti kelime ve cümleleri biraz
yüksek seslendirmeyi de işaret eder. Sesimize, hissî cümlelerdeki
duyguyu yansıtacak bir yapı kazandırmamızı sağlar. Ancak ünlem
işareti de sıkça kullanıldığı zaman etkisini kaybeder. Bir başka
noktalama işareti yeterince ve yerinde olarak aynı hizmeti görecekse
ünlem işaretini kullanmamak gerekir.
13.7.1. Sevinç, kıvanç, heyecan, ürperme, acı, korku, şaşma, vurgu
gibi durumlarla güçlü duyguları anlatan cümlelerin sonuna konur:
“Ne mutlu Türküm diyene!” Mustafa Kemal Atatürk
13.7.2. Seslenme, hitap ve uyarı sözlerinden sonra konur:
“Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri!” Mustafa Kemal Atatürk
13.7.3. Bir söze alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırmak
için parantez içinde ünlem işareti kullanılır.
“İsteseymiş bir günde bitirirmiş (!) ama ne yazık ki vakti yokmuş (!)
Adam, akıllı (!) olduğunu söylüyor.”
Alay, kinaye ve küçümseme daha da kuvvetlenirse soru (!?) ile birlikte
kullanılır.
Yarıda kesilen ünlemli cümlelerden sonra (! . . . ) işareti konur
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
13.8. Kısa Çizgi ( - )
13.8.1. Satıra sığmayan kelimeler bölünürken satır sonuna konur:
Ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için kullanılır:
“Bekleriz – düşünerek en tatlı masalları –
Bizi kanatlarına alacak kartalları.” Ali Nihat Tarlan
13.8.3. Dil bilgisinde kökleri ve ekleri ayırmak için konur: bak-ış, yat-ak,
gör-gü-süz-lük, al-, dur-, ver-; başar-, yaşa-, okut-.
13.8.4. Dil bilgisinde eklerin başına konur: -den, -lık, -ış, -ak.
13.8.5. Dil bilgisinde heceleri göstermek için kullanılır: a-raş-tır-ma, bile-zik, du-ruş-ma, ku-yum-cu-luk, ya-zar-lık, prog-ram.
13.8.6. Eski harfli metinlerin yeni yazıya aktarılmasında Arapça ve
Farsça kurallara göre yapılmış tamlamaların, birleşik ve türemiş
kelimelerin öğelerini ayırmak için kullanılır: dârü'l-fünûn, resm-i geçit,
Cemiyet-i Akvâm, Hâkimiyet-i Milliye, Servet-i Fünûn, hokka-bâz,
13.8.7. Kelimeler arasında “-den . . . -a, ve, ile, ilâ, arasında”
anlamlarını vermek üzere kullanılır: Türkçe-Fransızca Sözlük, Aydınİzmir yolu, Ankara-İstanbul uçak seferleri, Türk-Alman ilişkileri, UralAltay dil grubu, 09.30 - 10.30, Beşiktaş-Fenerbahçe karşılaşması.
13.8.8. Bazı terim ve kuruluş adlarında kelimeler arasına konur: sıfatfiil, zarf-fiil; Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Fen-Edebiyat Fakültesi.
13.8.9. Yabancı özel adlarda ve henüz dilimize mal olmadığı için
özgün imlâlarıyla yazılan yabancı kelimelerde kullanılır: Joliot-Curie,
13.8.10. Adres yazarken semt ile şehir arasına konur: Çankaya – ANK
13.8.11. Matematikte çıkarma işareti olarak kullanılır: 50 - 20 = 30
UYARI : Satır sonundaki kelime bölmelerinde, kesme işaretinden
sonra ayrıca – konmaz.
Sayfa elementleri
13.9. Uzun Çizgi (—)
Yazıda satır başına alınan konuşmaları göstermek için kullanılır. Buna
konuşma çizgisi de denir.
13.9.1. Konuşanın değiştiğini göstermek için sesi değiştirmek gerekir.
Arabamız tutarken Erciyes'in yolunu:
“Hancı dedim bildin mi Maraşlı Şeyhoğlu'nu?”
Gözleri uzun uzun burkuldu kaldı bende,
Dedi: — Hana sağ indi, ölü çıktı geçende! Faruk Nafiz Çamlıbel
UYARI: Konuşmalar tırnak içinde verildiği zaman uzun çizgi
kullanılmaz.
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
13.10. Eğik Çizgi ( / )
13.10.1. Şiirlerden yapılan alıntılarda, mısraların yan yana yazılması
gereken durumlarda mısraları belirlemek için kullanılır:
“ Ne sen, ne ben / Ne de hüsnünde toplanan bu mesâ / Ne de âlâm-ı
fikre bir mersâ / Olan bu mâî deniz / ..” Ahmet Haşim
13.10.2. Adres yazarken apartman numarası ile daire numarası
arasına konur: Altay Sokağı, Nu.: 21/6
13.10.3. Adres yazarken semt ile şehir arasına konur: Altay Sokağı,
Nu.: 21/6 Kurtuluş / ANKARA
13.10.4. Dil bilgisinde eklerin farklı şekillerini göstermek için kullanılır: a/-e, -an /-en, -lık /-lik, -madan /-meden.
13.10.5. Bölme işareti olarak kullanılır: 70 /2 = 35
13.11. Tırnak İşareti ( “ . . . ” )
13.11.1.Başka bir kimseden veya yazıdan olduğu gibi aktarılan sözler
tırnak içine alınır. Bu durumdaki cümleyi okurken, konuşanın
değiştiğini belirtmek için sesi farklılaştırmak gerekir:
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin ön cephesinde Atatürk'ün “Hayatta
en hakikî mürşit ilimdir.” vecizesi yer almaktadır. Ulu önderin “Ne mutlu
Türküm diyene!” sözü her Türk'ü duygulandırır.
UYARI : Aynen alınmayan söz ve yazılar tırnak içinde gösterilmez.
UYARI : Tırnak içindeki alıntının sonunda bulunan işaret (nokta, soru
işareti, ünlem işareti vb.) tırnak içinde kalır. Tırnak işaretinden sonra
eğer cümle sona ermemişse yazıya küçük harfle başlanır:
“Akıl yaşta değil baştadır.” atasözü yüzyılların tecrübesinden süzülüp
gelen bir gerçeği ifade etmiyor mu?
UYARI : Uzun alıntılarda her paragraf ayrı ayrı tırnak içine alınır.
13.11.2. Özel olarak belirtilmek istenen sözler tırnak içine alınır.Özel
olarak belirtilmek istenen sözler tırnak içine alınmadan koyu yazılarak
veya altı çizilerek de gösterilebilir: Yeni bir “barış taarruzu” başladı.
13.11.3. Şaşırma, alay, eleştiri gibi durumları belirtmek istenirse kelime
ve kelime grubu ilk yazıldığı yerde tırnak içinde yazılır. Sonraki
yazılışları tırnak içinde olmaz:
“Biliyorum, dergisine o şiiri almakta özrü vardı; onu yazan kendisini
övebilecek, iyiliği dokunabilecek kimselerdendi. Böyle bir “fayda”
karşısında serbest nazım düşmanlığı mı kalır?” Nurullah Ataç
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
13.11.4. Kitapların ve yazıların adları ve başlıkları tırnak içine alınır:
Yahya Kemal'in bazı şiirleri “Kendi Gök Kubbemiz” adı altında çıktı.
Ahmet Hamdi Tanpınar
UYARI : Tırnak içine alınan sözlerden sonra kesme işareti kullanılmaz:
Yahya Kemal’in “Kendi Gök Kubbemiz”i okudunuz mu?
13.12. Tek Tırnak İşareti ( ‘ . . . ’ )
13.12.1. Tırnak içinde verilen ve yeniden tırnağa alınması gereken bir
sözü belirtmek için kullanılır:
Edebiyat öğretmeni “Şiirler içinde ‘Han Duvarları’ gibisi var mı?” dedi
13.12.2. Dil yazılarında verilen örneğin anlamını göstermek için
kullanılır:
“Göktürk Anıtları'nda geçen fakat günümüze ulaşmayan bazı örnekler:
bodun ‘millet, kavim’, sab ‘söz’, eçü apa ‘ecdat, atalar’, tüketi ‘
13.13. Denden İşareti (")
Bir yazıdaki maddelerin sıralanmasında veya bir çizelgede alt alta
gelen aynı sözlerin veya söz gruplarının tekrar yazılmasını önlemek
için kullanılır:
13.14. Parantez ( ( ) )
13.14.1. Cümlenin anlamı ve yapısıyla doğrudan doğruya ilgili olmayan
açıklamalar için kullanılır. Böyle, parantez içinde verilen kelime veya
cümleler olmasa da anlam eksik kalmaz. İçinde parantez bulunan ana
cümlelerin noktalaması yapılırken parantez içindeki kelime ve cümleler
dikkate alınmaz; sanki parantezdeki ibare yokmuş gibi hareket edilir.
Ancak noktalama işareti sadece parantez içindeki cümleye değil bütün
cümleye ait ise noktalama parantez kapatıldıktan sonra konur. Eğer
noktalama işareti sadece parantez içindeki ifadeye aitse parantez
kapatılmadan konulur. Parantez içindeki cümle müstakil değilse büyük
harfle başlamaz:
“Yurdumuzda “dil inkılabı” adına yapılan çalışmalarda uzun yıllardan
beri Türkçedeki yabancı sözler (bu sözlere alıntı adını veriyoruz)
üzerinde duruldu.” Hasan Eren
UYARI : Hakkında açıklama yapılan söze ait ek, parantez kapandıktan
sonra yazılır: “Yunus Emre (1240?- 1320)'nin . . . ”
UYARI : Yani ile yapılan açıklamalar parantez içine alınmaz.
13.14.2. Cümle ile uzaktan ilişkili malzemeyi ilave etmek veya bir
kelime veya ibareyi tanıtmak için kullanılır:
Şevket Rado, Eşref Saat (İstanbul 1956) adlı eserini Kâzım Taşkent’e
ithaf etmiştir.
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
13.14.3. Konuşanın hareketlerini, durumunu açıklamak ve göstermek
için kullanılır:
“─İşte, diye 261 rakımlı tepeyi gösterdiler. (Defteri bıraktı). Filhakika
düşmanın bir avcı hattı 261 rakımlı tepeye yaklaşmış ve kemal-i
serbestî ile ileriye doğru yürüyordu. Şimdi vaziyeti düşünün.
(Gülümsedi).” Ruşen Eşref Ünaydın
13.14.4. Alıntıların aktarıldığı eseri veya yazarı göstermek için
kullanılır:
“Cihanın tarihi, vatanı uğrunda senin kadar uğraşan, kanını döken bir
millet daha gösteremez. Senin kadar kimse kendi vatanına sahip
olmağa hak kazanmamıştır. Bu vatan ya senindir, ya kimsenin.”
13.15. Köşeli Parantez ( [ ] )
13.15.1. Parantez içinde parantez kullanılması gereken durumlarda
parantezden önce köşeli parantez kullanılır:
13.15.2. Bilimsel çalışmalarda, metinde bulunmayan veya silinmiş
olan, fakat araştırıcı tarafından tamamlanan bölümler ile bibliyografik
künyelere sonradan eklenen bazı ayrıntıları göstermek için kullanılır:
“Babam kağan öldüğünde küçük kardeşim Kül-tegin ye[di yaşında
kaldı . . . ].”
13.16. Kesme İşareti ( ' )
13.16.1. Özel adlara getirilen iyelik ve hâl eklerini ayırmak için konur:
Fatih Sultan Mehmet'e, Atatürk'üm, Türkiye'm, İnönü'den,
Yurdakul'dan, Kâzım Karabekir'i, Yunus Emre'yi, Ziya Gökalp'tan;
Türk'e, Alman'ı; Jüpiter'den, Venüs'ü; Türkiye'de, Van Gölü'ne, Ağrı
Dağı'nın; Ziya Gökalp Bulvarı'nda, Çankaya Köşkü'ne, Sait Halimpaşa
Yalısı'ndan; Kiralık Konak'ta, Sinekli Bakkal'ı.
Ancak aşağıda belirtilen özel adlardan sonra kesme işareti kullanılmaz:
a) Kurum ve kuruluş adları: Türkiye Büyük Millet Meclisine, Türk Dil
Kurumundan, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığına, Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Dekanlığına.
b. Akım, çağ ve dönem adları: Eski Çağın, Yükselme Döneminin.
c. Kişi adlarından sonra kullanılan unvanlar: Mustafa Kemal Paşaya.
ç. Ay ve gün adları: 29 Ekime . . . , 30 Ağustos Çarşambadan sonra
d. Deyimlerde geçen özel adlar: Allahtan hayırlısı, Allaha emanet.
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
UYARI : Ahmet, Halit, Mehmet, Murat, Recep; Gazi Antep, Sinop, gibi
örneklerde kesme işareti kullanılır. Ancak kelimeler, Ahmeti, Haliti,
Mehmeti, Muratı, Recepi, Gazi Antepi, Sinopu, Zonguldakı şeklinde
telâffuz edilmez; Ahmedi, Halidi, Mehmedi, Muradı, Recebi, Gazi
Antebi, Sinobu, şeklinde telâffuz edilir.
UYARI : Özel adlar yerine kullanılan"o" zamiri cümle içinde büyük
harfle yazılmaz ve kendisinden sonra gelen ekler kesme işaretiyle
ayrılmaz.
13.16.2. Yabancı özel adlardan sonra getirilen çokluk ve yapım ekleri
kesme işaretiyle ayrılır: Nice'ler, Lille'li, Bordeaux'lu, Honolulu'lu.
UYARI : Yabancı özel adlar dışındaki özel adlara getirilen yapım ekleri
ve çokluk eki kesmeyle ayrılmaz: Türklük, Türkleşmek, Türkçü,
Avrupalılaşmak, Aydınlı, Konyalı, Bursalı; Ahmetler, Mehmetler
Ayrıca bu eklere gelen eklerden sonra da kesme işareti kullanılmaz:
Türklüğün, Türkleşmekte, Türkçenin, Müslümanlıkta, Hristiyanlıktan.
13.16.3. Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmak için konur: TBMM'nin,
TDK'nin, BM'de, ABD'de, TV'ye.
UYARI : Küçük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde
kelimenin okunuşu; büyük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen
eklerde kısaltmanın son harfinin okunuşu esas alınır: kg'dan, cm'yi,
mm'den; BDT'ye, THY'de, TRT'den. Ancak kısaltması büyük harflerle
yapıldığı hâlde bir kelime gibi okunan kısaltmalara getirilen eklerde bu
okunuş esas alınır: ASELSAN'da, BOTAŞ'ın, NATO'dan, UNESCO'ya.
UYARI : Sonunda nokta bulunan kısaltmalarla üs işaretli kısaltmalar
kesmeyle ayrılmaz. Bu tür kısaltmalarda ek noktadan ve üs işaretinden
sonra, kelimenin ve üs işaretinin okunuşuna uygun olarak yazılır:
vb.leri, mad.si, Alm.dan, İng.yi, Nu.dan; cm³e (santimetre küpe), m²ye
(metre kareye), 64ten (altı üssü dörtten)
13.16.4. Sayılara getirilen ekleri ayırmak için konur:
“1919 senesi Mayısının 19'uncu günü Samsun'a çıktım.” 1985'te, 8'inci
madde, 2'nci kat; 7,65’lik, 9,65’lik.
UYARI : Sıra sayıları ekle gösterildiği zaman rakamdan sonra sadece
kesme işareti ve ek yazılır; ayrıca nokta konmaz: 8.'inci değil 8'inci,
2.'nci değil 2'nci.
UYARI : Üleştirme sayıları rakamla değil yazıyla gösterilir: 6'şar değil
altışar, 10'ar değil onar.
HAFTA
13
İÇERİK
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1. Nokta
2. Virgül
3. Noktalı Virgül
4. İki Nokta
5. Üç Nokta
6. Soru İşareti
7. Ünlem İşareti
8. Kısa Çizgi
9. Uzun Çizgi
10. Eğik Çizgi
11. Tırnak İşareti
12. Tek Tırnak İşareti
13. Denden İşaretİ
14. Parantez
15. Köşeli Parantez
16. Kesme İşareti
Sayfa elementleri
13.16.5. Dilimizde kolmak, netmek, neylemek, napmak gibi fiiller
yoktur. Ancak konuşmada ve vezin dolayısıyla şiirde bu tür kullanılışlar
ortaya çıkabilmektedir. Seslerin vezin dolayısıyla şiirde veya konuşma
sırasında düştüğünü göstermek için kesme kullanılır: K'oldu, N'oldu?
N'etsin? N'eylesin? N'apalım?
13.16.6. Bir ek veya harften sonra gelen ekleri ayırmak için konur:
A'dan Z'ye kadar, b'nin m'ye dönüşmesi, Türkçede –daş'la yapılmış
birçok söz vardır.
13.16.7. Özel adlar için parantez içinde bir açıklama yapıldığı takdirde
kesme işareti parantezden sonra konur: Yunus Emre (1240?-1320)'nin,
Yakup Kadri (Karaosmanoğlu)'nin.
Ancak, cins isimler için yapılan açıklamalarda parantezden sonra doğal
olarak kesme işaretine gerek yoktur: İmek fiili (ek fiil)nin geniş zamanı
şahıs ekleriyle çekilir
Bölüm (Hafta) Özeti
Noktalama işaretleri yazının anlaşılmasını kolaylaştıran işaretlerdir.
Cümle çeşitlerini gösteren, aynı değerde söz birliklerini ayıran, bazı
duraklama yerlerini belirten, yazıda ses ayarlamalarını gösteren,
dolayısıyla bir yandan okumayı kolaylaştıran, öte yandan sözün vurgu
ve ton gibi özelliklerini belirterek metnin doğru anlaşılmasını sağlayan
işaretlerdir.
Yazıdaki bu eksikliği gidermek için, konuşmadaki kadar anlamlı
olmamakla birlikte, noktalama işaretleri kullanılır. İşaretler anlamı
aydınlatır, yanlış anlaşılmaların önüne geçer, okumayı düzenler;
durakları iyice belirtip okuyucunun dikkatini artırarak sesin anlatıma
kattığı değerin fark edilmesini sağlar.
Değerlendirme
Kaynaklar
1. SARI, Mehmet, Türk Dili I-II, Okutman Yayıncılık, Ankara 2011.
2. GÜLSEVİN, Gürer vd., Türk Dili I-II, Afyon Eğitim, Sağlık ve Bilimsel
Araştırmalar Vakvfı Yayını, Afyonkarahisar, 2008.
3. Türk Dil Kurumu, İmla Kılavuzu, Ankara,2000.
4. Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Ankara, 2000
5. Türk Dil Kurumu, Yabancı Kelimelere Karşılıklar, Ankara, 1998.