Transcript Sözcükte Anlam Ders Sunusu (Volkan KIRANTA)

SÖZCÜKTE ANLAM
www.edebiyatogretmeni.net
SÖZCÜK
Bir anlamı olan,belirgin bir anlamı olmasa da
cümle içinde anlam kazanan veya
cümlede bir görev yüklenen bağımsız dil
birimlerine sözcük denir.
ANLAM BAKIMINDAN SÖZCÜKER
1.TEMEL(GERÇEK)ANLAM
2.YAN ANLAM
3.MECAZ ANLAM
4.TERİM ANLAM
5.DEYİM ANLAM
TEMEL(GERÇEK) ANLAM
Sözcüğün konuluş anlamıdır.İlk anlamıdır.
Başka bir deyişle sözlüklerde birinci
maddede açıklanan anlamdır.
YAN ANLAM
Sözcüğün temel anlamından uzaklaşarak
cümle içinde kazandığı yeni
anlamdır.Anlam sözcüğün yan anlamı ile
temel anlamı arasında biçimsel veya
işlevsel bir benzerlik ilişkisi bulunur.
MECAZ ANLAM
Sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle
uzaklaşarak cümle içinde kazandığı yeni
anlama denir.
GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM
ÖRNEKLERİ
Yediği yemekten ağzı yandıktan sonra dilinde kabarcık gibi
yaralar çıktı.
Adamın dilinden İstanbullu olmadığı anlaşılıyordu.
O hep yazı dilini kullanıyordu.
İncir ağacının kökü epeyce toprağın dibine gitmişti.
Dişimin kökü çürümüş.
Bu işi kökünden temizlemek gerekiyor.
GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM
ÖRNEKLERİ
Dün annemin çok sevdiği vazo kırıldı.
Çantamdaki dosyalar kırıldı.
Arkadaşıma söylediği kaba sözlerden dolayı çok kırıldım.
Yün ipi makaraya sardık.
Ordu düşmanı sardı.
Bu iş beni hiç sarmadı.
GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM
ÖRNEKLERİ
Dolaptaki portakallar çürümüş.
Bisikletten düştükten sonra oluşan ezilen ayak dokusu
çürümüş.
Böyle çürümüş fikirlerle bana gelmeyiniz.
Odadaki ışık yeterli değildi.
Saat on bir de sokaktaki ışıklar söndü.
Öğretmenimiz seviyorduk;çünkü Atatürk’ün bilgi ışığıyla
aydınlanmıştı.
GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM
ÖRNEKLERİ
Kitabı ters tutmuşsun.
Bıçağın ters tarafıyla kesemezsin
Soruma ters bir cevap verdi.
Elindeki yüklerin ağırlığı fazlaydı.
Ağır taşıtlar köprüden geçemez.
Babası çok ağır bir işte çalışıyormuş
TERİM ANLAM
Bilim,kültür,sanat vb. alanlarda özel bir
kavramı anlatan sözcüklere terim denir.
Şiir,bir söz sanatıdır.(Edebiyat)
Bu üçgeni yeniden çizelim.(Geometri)
Oyunculara göre dekor çok sadeydi.(Tiyatro)
Maçta iki penaltı atıldı.(Futbol)
DEYİM ANLAM
Yapıca kalıplaşmış anlamca belli bir durumu
karşılayan söz grubuna deyim denir.
Küplere binmek
Göze batmak
Kulak kesilmek
Ayaklarına kara sular inmek
SÖZCÜKTE ANLAM İLİŞKİLERİ
1.ANLAMDAŞ(EŞ ANLAMLI) SÖZCÜKLER
Yazılışları farklı,anlamları aynı olan sözcüklerin arasındaki ilişkiye
denir.Bu ilişki ,dile yabancı dillerden giren sözcüklerle aynı anlama
gelen o dili öz sözcükleri arasında olur.
Öznel-subjektif
Okul-mektep
Soru-sual
Gezi-seyahat
Uygun-müsait
2.KARŞIT ANLAMLI SÖZCÜKER
Anlamca birbirine ters noktalarda bulunan sözcüklere karşıt
anlamlı sözcük denir. Karşıt anlamlılık ilişkisi daha çok
sıfatlarda,zarflarda ve bazı fiillerde görülür.
İyi- kötü
Güzel-çirkin
Büyük-küçük
İç-dış
Az-çok
Aşağı-yukarı
Gel-git
Ağla-gülTut-bırak-
3.SESTEŞ(EŞ SESLİ)SÖZCÜKLER
Yazılışları ve okunuşları aynı,anlamları farklı sözcüklere
denir.
Yüzünde ben vardı.
Ben onu aramadım.
Ona,düşüncelerini yaz,demiştim.
Bu yaz Antalya’ya gideceğiz.
Uyarı:Ünlüsü üzerinde düzeltme (^ )işareti bulunan
sözcükler sesteş sayılmaz.
Yar-yâr / kar-kâr
4.SOYUT-SOMUT ANLAMLI SÖZCÜKLER
Duyularımızla algılayabildiğimiz varlıkları anlatan sözcükler
somut ;duyularımızla algılayamadığımız,var olduklarını
düşünce yoluyla bilebildiğimiz varlıkları anlatan sözcükler
soyut anlamlıdır.
Somut
Toprak
Su
Hava
Ses
Işık
Koku
Soyut
ruh
akıl
sevinç
devlet
insanlık
üzüntü
UYARI:Somut anlamlı bir sözcük cümlede
mecazlaşarak soyut anlam kazanabilir.
Bu işi yapmaya yürek ister.
Onda beyin yok kardeşim.
5.GENEL-ÖZEL ANLAMLI SÖZCÜKLER
Aralarında ortak özellik bulunan varlıkları topluca anlatan
sözcüklere genel anlamlı,bunların içinde tek tek varlıkları
anlatan sözcüklere de özel anlamlı sözcükler denir.
Genel ve özel anlamlılık ilişkisi görecelidir.Biri diğerine göre
özel ya da genel anlamlı olabilir.
Varlık – bitki – ağaç – söğüt
Not :Bu sıralamada “bitki”; varlık sözcüğüne göre özel,
ağaç sözcüğüne göre genel addır.
SÖZCÜKLERDE ANLAM OLAYLARI
1.DEYİŞ AKTARMASI
Bir benzerlik ilişkisinden yola çıkarak bir kavramın ,başka
bir kavram yerine kullanılmasıdır.Değişik biçimlerde
yapılabilir:
a)Doğadan İnsana Aktarma:
Derin düşünce , yoğun ilgi , boş gözler
b)İnsandan doğaya aktarma
Kör kuyu, hırçın deniz, dağın başı
c)Bir duyudan başka bir duyuya aktarma
Acı çığlık , sert bakış ,
sıcak sesli
ç)Somut anlamdan soyut anlama geçiş
Çürük yargılar
,
hevesini kırmak
2.AD AKTARMASI (MECAZ-I MÜRSEL)
Bir adın benzetme amacı güdülmeden kendisiyle ilgili
başka bir ad yerine kullanılmasına ad aktarması denir.
İstanbul,bu başkandan çok memnun.(İstanbul halkı)
Sen hiç Halit Ziya’yı okudun mu?(Halit Ziya’nın eselerini)
Sinemaya gideceğimizi eve haber vermeliyim.
Vapur Pendik’e yanaştı.
Üç tabak yedi,yine doymadı.(tabaktaki yemek)
Dershane anneme geç kaldığımı bildirmiş.(Dershanedeki
görevliler)
3.SOMUTLAŞTIRMA
Soyut bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla somut
anlam kazanmasıdır.
İstanbul güzel bir şehir.
Seher vakti bir güzele vuruldum.
4.SOYUTLAŞTIRMA
Somut bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla soyut
anlam kazanmasıdır.
Çocuğun parmağı incinmiş.
Bu işte kesinlikle onun parmağı var.
4.DOLAYLAMA
Tek bir sözcükle anlatılabilecek bir varlığı birden fazla
sözcükle anlatmaya dolaylama denir.
Kıbrıs – Yavru vatan
Kömür –Kara elmas
Balık – Derya Kuzusu
Top- Meşin Yuvarlak
Turizm – Bacasız Sanayi
Aslan – Ormanlar Kralı
5.GÜZEL ADLANDIRMA
Kimi varlıklardan,nesnelerden söz edildiğinde
korkma,ürkme,iğrenme gibi duyguların,olumsuz
çağrışımların önüne geçmek amacıyla bunları duygu
değeri olumlu olan sözcüklerle ifade etmektir.
Verem – İnce hastalık
Ölmek – Vefat etmek, İki eli yanına gelmek
Kefen – Yakasız gömlek
Tabut – Tahta at, imamın kayığı
Yarasa- Karanlık kuşu
ANLAM DEĞİŞMELERİ
Dillerde zaman içinde sözcüklerin anlamında
birtakım değişiklikler olabilir.Bu
değişmeleri beş altında toplayabiliriz.
1.ANLAM DARALMASI
2.ANLAM GENİŞLEMESİ
3.BAŞKA ANLAMA GEÇİŞ
4.ANLAM İYİLEŞMESİ
5.ANLAM KÖTÜLEŞMESİ
1.ANLAM DARALMASI
Bir sözcüğün kavram alanının küçülmesine denir.Genel
anlamlılıktan özel anlamlılığa geçiştir.
ÖRNEK
Eski Türkçe’de “davar” sözcüğü her türlü mal ve varlık için
kullanılırken bugün Anadolu ağızlarında büyük ve
küçükbaş hayvanları anlatmada kullanılmaktadır.
Hem kız hem de erkek çocuk yerine kullanılan “oğul”
sözcüğünün bugün erkek çocuk anlamında kullanılması
da buna örnektir.
2.ANLAM GENİŞLEMESİ
Anlam daralmasının tersidir.Eskiden bir
nesnenin,bir işin bir bölümünü veya bir
türünü gösteren sözcüğün zamanla o
nesnenin bütününü ,bütün ,türlerini anlatır
duruma gelmesidir.
ÖRNEK
Eskiden yalnızca güreşlerde verilen “mükafat” anlamında
kullanılan “ödül”sözcüğü,günümüzde her türlü
yarışmada verilen mükafat anlamında kullanılmaktadır.
Sözcüğün anlam alanı genişlemiştir.
3.BAŞKA ANLAMA GEÇİŞ
Sözcüğün,eskisinden bambaşka bir anlamı yansıtmasıdır.
ÖRNEK
Eskiden “kırmak,kesmek” anlamına gelen “üzmek”
sözcüğünün günümüzde “üzüntü vermek”anlamında
kullanıldığını görüyoruz.
4.ANLAM İYİLEŞMESİ
Bir sözcüğün olumsuz bir duygu değerinden olumlu bir
duygu değerine geçmesidir.
ÖRNEK
Eskiden “fena,kötü,perişan” anlamına gelen “yavuz”
sözcüğü bugün yiğit anlamında kullanılmaktadır.
5.ANLAM KÖTÜLEŞMESİ
Bir sözcüğün eskisine göre olumsuz bir anlama kaymasıdır.
ÖRNEK
Eskiden “garip,yoksul” anlamına gelen “miskin” sözcüğü
günümüzde “uyuşuk,tembel” anlamına gelmektedir.
www.edebiyatogretmeni.net