Transcript Jerzy_Niewodniczanski_-_Unia_horodelska_i_inne_unie

UNIA HORODELSKA
(W SZEŚĆSETNĄ ROCZNICĘ JEJ ZAWARCIA)
I INNE UNIE POLSKO-LITEWSKIE
Jerzy Niewodniczański
1
2
W 1325 roku pierwszy sojusz polsko-litewski (pomiędzy
Władysławem Łokietkiem i Giedyminem) zawarto po
licznych starciach polsko-litewskich, w których zginęli
między innymi (po stronie polskiej) książęta Siemowit I
Mazowiecki i Kazimierz II Łęczycki. Przymierze zostało
poparte ślubem zawartym pomiędzy córką Giedymina
Aldoną i synem Władysława Łokietka – Kazimierzem III
(Wielkim). Inna córka Giedymina – Elżbieta poślubiła
jednego z książąt płockich, Wacława.
Sojusz zaowocował dwiema wspólnymi wyprawami
przeciw Nowej Marchii, lecz spowodował zarazem protest
w Rzeszy Niemieckiej (Święte Cesarstwo Rzymskie), gdyż
uznano go za sprzymierzanie się z poganami. W
konsekwencji tego Władysław Łokietek powziął decyzję o
zerwaniu sojuszu.
W roku 1342 (?) wybuchła ponowna wojna polsko –
litewska, zwana „wojną o Księstwo Halicko3
Włodzimierskie”.
Przyczyny tej wojny?
W 1340 bojarzy otruli księcia halicko-włodzimierskiego
Bolesława Jerzego II Trojdenowicza. Był spokrewniony
zarówno z Kazimierzem Wielkim, jak i z książętami
litewskimi, więc obie strony rościły sobie pretensje do
zwolnionego tronu księstwa. Polacy powoływali się
na obietnicę księcia Bolesława daną na zjeździe w
Wyszehradzie w 1339 roku przekazania tronu Kazimierzowi
Wielkiemu, w razie bezpotomnej śmierci księcia (bracia
zamordowanego - książęta mazowieccy: Siemowit III,
Kazimierz I i Jerzy II w układzie z Kazimierzem Wielkim
zrzekli się praw do spadku). Pretensje Litwinów wynikały z
faktu małżeństwa syna Giedymina – księcia litewskiego
Lubarta z córką księcia włodzimierskiego Andrieja
Jurijewicza. Ponadto - w 1339 roku zmarła żona Kazimierza
Wielkiego – córka Giedymina Aldona Anna, a w 1341 zmarł
Giedymin – utrzymujący poprawne stosunki z Polską.
4
Wojna zakończyła się rozejmem (najstarszym spisanym i
zachowanym układem polsko-litewskim, 1352), mającym
obowiązywać do 24 czerwca 1355 roku. Podzielono w nim
m.in. Ruś Halicko-Włodzimierską, Polska otrzymała ziemię
halicką, przemyską i sanocką, a Litwa włodzimierską, łucką,
bełską, chełmską i brzeską. Układ ten został zerwany przez
Lubarta (najmłodszego syna Giedymina) już w 1353 roku
(m.in. najechał Zawichost). Jednak, nie licząc drobnych
wypraw, spokój utrzymywał się aż do 1366 (było to związane z
rozwiązywaniem problemów z Krzyżakami), kiedy to Polacy
przeprowadzili wielką wyprawę przeciwko Litwie, zakończoną
sukcesem (wojska polskie zdobyły m.in. Włodzimierz, Łuck,
Bełz i Chełm) i podpisaniem kolejnego układu jesienią 1366,
tym razem pokojowego. Lubart otrzymał ziemię łucką i część
ziemi włodzimierskiej, a do Polski przyłączono ziemię
chełmską, bełską, pozostałą część włodzimierskiej oraz część
Wołynia.
5
Pierwszym z aktów unijnych podpisanych między Wielkim
Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim była
Unia w Krewie
Jej potrzeba wynikła z zagrożenia, jakie dla Polski i Litwy
stworzył zakon krzyżacki. Nazwa „Unia w Krewie” (lub
„Unia krewska”) związana jest z miejscem, w którym 14
sierpnia 1385 Jagiełło (Wielki Książe Litewski) przekazał
poselstwu polskiemu dokument („akt krewski” - list do
królowej Węgier Elżbiety Bośniaczki) określający warunki
unii; dokument ten stał się podstawą unii, która czyniła z
Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego
organizm połączony unią personalną.
6
Nos Jagalo, virtute Dei dux magnus Litwanorum Rusiaeque dominus et haeres
naturalis, notum facimus quibus expedit universis, praesentium tenorem
inspecturis, nobis memoriale dicendorum a serenissima principe Dei gratia E.
regina Ungariae, Poloniae, Dalmaciae etc, per honorabiles et nobiles
viros dominos Stephanum praepositum Chanadiensem, Ladislaum filium
Kakas de Kaza castellanum de Potok, Wlodconem pincernam Cracoviensem,
Nicolaum castellanum Zavichostiensem et Cristinum tutorem Kazimiriensem.
…
…Wielu cesarzów, królów i różnych książąt pragnęło wejść w stałe
stosunki pokrewieństwa z tymże wielkim księciem litewskim; lecz
Bóg wszechmogący zachował to dla osoby waszej królewskiej
mości. Przeto, najjaśniejsza pani, spełnij to zbawienne polecenie,
przyjmij wielkiego księcia Jagiełłę za syna i oddaj mu w
małżeństwo najukochańszą córkę swoją, Jadwigę, królowę polską.
Ufamy, że z tego związku wyniknie chwała Bogu, zbawienie
duszom, cześć ludziom a pomnożenie królestwu. Nim zaś to, o czem
mowa, do końca stosownego dojdzie, wielki książę Jagiełło ze
wszystkimi swoimi braćmi, jeszcze nie ochrzczonymi, tudzież z
krewnymi, ze szlachtą, ziemianami większymi i mniejszymi, w
ziemiach jego zamieszkałymi, chce, życzy i pragnie przyjąć wiarę
7
katolicką świętego Rzymskiego Kościoła…
Inne postanowienia:
- wielki książę Jagiełło obiecuje sumę, zaręczoną między królową
węgierską a księciem Austryi, mianowicie dwakroć sto tysięcy
florenów, złożyć i wypłacić…
- wielki książę Jagiełło obiecuje i zaręcza własnym kosztem i
staraniem przywrócić królestwu polskiemu wszystkie kraje, przez
kogokolwiek oderwane od niego i zabrane…
- wielki książę Jagiełło obiecuje wrócić pierwotną wolność
wszystkim chrześcijanom, zwłaszcza ludziom obojej płci, z ziemi
polskiej, obyczajem wojennym zabranym i przesiedlonym …
- wielki książę Jagiełło obiecuje ziemie swoje litewskie i ruskie na
wieczne czasy do korony Królestwa Polskiego przyłączyć
(applicare)...
-W rezultacie:
- 14 lutego 1386 w Krakowie Jgiełło (Jogaila Algirdaitis) przyjął chrzest (i imię
„Władysław”) i wziął 17 lutego 1386 roku ślub z 12-letnią Królową Polski Jadwigą, a
4 marca 1386 roku został koronowany na Króla Polski
- w lutym 1387 roku założono biskupstwo w Wilnie (pierwszy biskup – Polak Andrzej
herbu Jastrzębiec), a wiosną i latem 1387 roku przy udziale Jagiełły nastąpił
powszechny chrzest ludności (Auksztoty)
8
Unia wileńsko-radomska (1401)
W roku tym w Wilnie wielki książę litewski Witold
Kiejstutowicz (Aleksander Witold) wystawił dokument
uznający zwierzchnictwo Jagiełły i Korony oraz
zobowiązywał się wraz z bojarami litewskimi do
przyłączenia ziem litewskich do Królestwa Polskiego.
Biorąc pod uwagę śmierć królowej Jadwigi (1399) i brak
potomstwa z jej małżeństwa z Władysławem II Jagiełłą,
bojarzy litewscy zastrzegli, że w przypadku bezpotomnej
śmierci króla wspólnie z panami polskimi wybiorą nowego
monarchę. Układ wileński potwierdziła rada koronna w
Radomiu, przyznając równocześnie dożywotnio Witoldowi
tytuł wielkiego księcia litewskiego.
9
W wyniku spotkania Jagiełły w marcu 1412 roku na zamku w Lubowli
na Spiszu z królem węgierskim Zygmuntem Luksemburskim
(początkowo optującym za zerwaniem unii polsko-litewskiej, co było
zbieżne z dążeniami Witolda, znajdującymi wyraz w powracających
planach koronacji księcia na króla Litwy - 1410, 1412, 1429)
postanowiono, że odbędzie się zjazd regulujący stosunki między
Polska a Litwą. W końcu listopada król spotkał się ze szlachtą polską
na wielkim zjeździe w Niepołomicach, a potem objeżdżał jeszcze inne
miasta. Podobne zjazdy odbywały się na Litwie z udziałem Witolda.
Następnie Jagiełło udał się na Litwę (gdzie zjawił się również papieski
pośrednik w sprawach między Koroną a Zakonem, Benedykt Makrai)
i razem ze stryjecznym bratem ustalał dalszy kształt stosunków
między oboma państwami. Król i książę działali zatem na rzecz
wypracowania najbardziej kompromisowego rozwiązania między
inkorporacyjnymi dążeniami strony polskiej a separatystycznymi
strony litewskiej.
10
Ostateczny tekst traktatu –
Unii horodelskiej
uzgodniono 2 października 1413 roku w Horodle nad Bugiem.
Określał on charakter związku między oboma krajami i nadawał
szereg przywilejów bojarom wielkiego księstwa, ale tylko tym, którzy
będą używać herbów nadanych im przez szlachtę polską. Choć użyto
formuł inkorporacyjnych, zastępując przy tym zawarte w akcie unii
krewskiej słowo applicare bardziej precyzyjnym incorporare, nie
wcielono wielkiego księstwa do Polski - w innej części dokumentu
zagwarantowano bowiem polityczną niezależność Litwy.
Stwierdzono, że porozumienie zostało zawarte, by wspólnie bronić
interesów sygnatariuszy przez zakusami Zakonu oraz innymi
nieprzyjaciółmi, którzy myślą o spustoszeniu ziem Polaków i
Litwinów. Układ zawarto „na wieczne czasy, aby zawżdy były
zjednoczone”, co nadawało unii charakter trwały i było wstępem do
dalej idących zmian w przyszłości.
11
Najważniejszy zapis dotyczył sprawy wyboru wielkiego księcia po
śmierci Witolda. Na mocy postanowień z 1401 roku urząd ten miał być
dożywotni i przysługujący tylko Witoldowi, tymczasem w Horodle
postanowiono, że po jego śmierci wybrany zostanie nowy wielki
książę, ale tylko taki, którego polski monarcha i jego potomkowie za
radą panów i prałatów polskich i litewskich będą chcieli powołać.
Godność ta stawała się zatem instytucją stałą, co pieczętowało
odrębność polityczną Księstwa.
Kolejny z dokumentów zawierał przyrzeczenie bojarów litewskich
wierności szlachcie polskiej, Koronie, królowi Władysławowi i
Witoldowi. W razie śmierci tego ostatniego Litwini obiecali przyjąć
tego, kogo im dadzą król Władysław lub jego następcy i szlachta
polska. Podobny dokument wydała w swoim imieniu szlachta polska.
Potwierdzała przyjęcie 47 bojarów litewskich do swych herbów wraz z
dokładnym wskazaniem, kto do jakiego herbu został zaadoptowany.
12
W dokumencie bojarów litewskich znalazł się zapis, że po śmierci
Jagiełły i jego prawnych następców panowie polscy nie wybiorą króla
bez zgody Litwinów. Zapisu takiego brak w dokumencie szlachty
polskiej. Można to rozumieć jako opór wobec zapisu o dziedziczności
tronu w Polsce przez ewentualnych synów Jagiełły. Panowie polscy
chcieli utrzymać elekcyjność władzy królewskiej.
Z przywilejów horodelskich wyłączone zostały ziemie ruskie i wszyscy
prawosławni, przez co Litwa zyskiwała potężniejszy prymat w
księstwie. Nowe prawa nadano natomiast części bojarów żmudzkich,
aby pokazać, że Żmudź jest integralną częścią Litwy.
Unia w Horodle pokazała Europie, a w szczególności Zakonowi, że oba
państwa stanowią jedność. Sprawa unii w Horodle miała także szerszy
kontekst europejski - blok luksemburski połączony został z całą
dynastią jagiellońską. Polsce wyznaczono zatem bardzo dobre miejsce
w Europie, a zarazem uzyskano szerokie poparcie międzynarodowe dla
nowego związku Polski i Litwy. Unia okazała się fundamentem związku
dwóch państw, który przetrwał z obopólną korzyścią aż do rozbiorów.
13
Unia grodzieńska
15 października 1432 roku w Grodnie Zygmunt (Kiejstutowicz, Wielki Książe Litewski
po Witoldzie – swoim bracie i Świdrygielle – bracie Jagiełły), popierany przez Jagiełłę,
wystawił akt potwierdzający wcielenie Litwy do Polski (unia ta zrównała też w
prawach bojarów obu wyznań ). Zygmunt odnowił zapisy „złączenia i poddania” Litwy
Koronie, też w Grodnie, 27 lutego 1434 roku. Mimo tych deklaracji, więzi między
Królestwem Polski a Wielkim Księstwem Litewskim zanikały i zostały ostatecznie
zerwane 29 czerwca 1440 roku, gdy bojarzy, bez porozumienia z Polakami, obwołali
11-letniego królewicza Kazimierza Jagiellończyka Wielkim Księciem Litewskim. W
1447 roku unia Polski z Wielkim Księstwem Litewskim została ponownie
wprowadzona jako unia personalna, kiedy Kazimierz Jagiellończyk został koronowany
na króla Polski. Unia ta trwała do 1492 roku (do śmierci Kazimierza IV).
Władysław II Jagiełło
Kazimierz IV Jagiellończyk
14
Herb rodowy Jagiellonów
W roku 1492 Kazimierz Jagiellończyk zmarł, władzę
zaś przejęli jego synowie – w Krakowie Jan Olbracht,
a w Wilnie - Aleksander Jagiellończyk. Podział
władzy był równoznaczny z kolejnym przerwaniem
unii między obydwoma państwami.
Unia krakowsko – wileńska
podpisana w Krakowie 6 maja i w Wilnie 24 lipca 1499 roku, zwana
też układem wileńskim . Dokument nawiązywał do Unii
horodelskiej z 1413 roku, pomijał jednak przepis o inkorporacji
Litwy. Główne postanowienia - to zobowiązanie do wzajemnej
pomocy militarnej, wypowiadanie wojny państwu trzeciemu
wyłącznie za zgodą obu stron oraz udział drugiej strony w
wybieraniu władcy jednego z państw. Unia ta była legitymizacją
stanu trwającego od czasu panowania Kazimierza Jagiellończyka,
czyli ścisłego sojuszu dwóch suwerennych państw.
15
Wielcy Książęta Litwy
1292-1296 Pukuwer
1296-1315 Witenes (syn)
1316-1341 Giedymin (brat)
1341-1345 Jewnut Iwan (syn)
1345-1377 Olgierd (brat)
1377-1401 Władysław Jagiełło (syn)
1401-1430 Witold Aleksander (syn Kiejstuta)
1430-1432 Świdrygiełło Bolesław (syn Olgierda)
1432-1440 Zygmunt (syn Kiejstuta)
1440-1492 Kazimierz (syn Władysława Jagiełły)
1492-1505 Aleksander (syn)
1506-1548 Zygmunt Stary (brat)
1522-1572 Zygmunt August (syn)
16
Jagiellonowie na tronie Polski
•Władysław II Jagiełło
•Władysław III Warneńczyk
•Kazimierz IV Jagiellończyk
•Jan Olbracht
1386-1434
1434-1444
1447-1492
1492-1501
•Aleksander Jagiellończyk
1501-1506
•Zygmunt I Stary
•Zygmunt II August
1506-1548
1548-1572
•Anna Jagiellonka
1576-1596
17
Unia mielnicka
Po śmierci Jana Olbrachta w 1501 roku otworzyła się możliwość
objęcia tronu polskiego przez jego brata, Wielkiego Księcia
Litewskiego Aleksandra i przywrócenia unii personalnej. W
dokumencie podpisanym przez Aleksandra w Mielniku 3 października
1501 roku władca zgodził się na przepis, dotyczący połączenia Litwy i
Polski w jedno „nierozerwalne ciało, aby był jeden lud, jeden naród,
jedno braterstwo i wspólne narady”. Od tej pory król miał być
wybierany przez senatorów obu krajów, co stało w sprzeczności z
dotychczasową dziedzicznością praw Jagiellonów do tronu litewskiego
i praw polskiej szlachty do elekcji własnego króla. Aleksander
zablokował wejście tej Unii w życie (choć ją podpisał), gdyż zastrzegł,
że jej postanowienia wejdą w życie dopiero po uzyskaniu akceptacji
społeczeństwa litewskiego. Zgoda taka nigdy jednak nie nastąpiła,
gdyż na Litwie nie było sejmików wojewódzkich, a sejm litewski został
przez króla oczyszczony ze zwolenników unii.
18
W rezultacie zapisy unii mielnickiej nie zostały
zrealizowane (realizacja jej postanowień doprowadziłaby
do faktycznego połączenia obu państw w jedno, czyli do
unii realnej) - nie powołano wspólnej rady (sejmu), nie
ujednolicono monety i w praktyce związek łączący Polskę i
Litwę pozostał unią personalną, podobnie jak w okresie
panowania Kazimierza Jagiellończyka. Do realizacji
postanowień nie dopuścił nie tylko sam król Aleksander,
ale i przeważająca w elitach politycznych Wielkiego
Księstwa opcja antyunijna. Układ nie wszedł w życie
również wobec sprzeciwów ze strony Władysława II
Jagiellończyka, króla Czech i Węgier, oraz Zygmunta
Jagiellończyka (późniejszego króla Zygmunta I Starego),
będącego wówczas namiestnikiem Śląska.
19
Ukoronowaniem dążeń zjednoczeniowych Polski i Litwy była
Unia Lubelska
zawarta (podpisana) 1 lipca 1569 roku na sejmie w Lublinie 1569,
ratyfikowana przez króla Zygmunta II Augusta 4 lipca 1569 roku. Na jej
mocy Korona i Litwa stanowiły odtąd Rzeczpospolitą Obojga Narodów,
ze wspólnie obieranym królem, wspólnym sejmem i wspólną polityką
zagraniczną. W odróżnieniu od poprzednich unii personalnych unia
lubelska była unią realną (związek dwóch lub więcej monarchii będący
podmiotem prawa międznarodowego). Korona i Litwa zachowały
odrębne urzędy centralne, oddzielny skarb, oddzielne armie, a także
oddzielne urzędy ziemskie i sądy oparte na odrębnych statutach.
Wspólne były: monarcha (król), sejm i polityka zagraniczna.
Wzajemna tolerancja narodowościowa i wyznaniowa oraz
równe prawa stanowe na ziemiach polskich i litewskich miały
20
stanowić o trwałości unii.
21
Do Korony włączono Wołyń, Podole i Kijowszczyznę
(województwa: bracławskie, kijowskie, podlaskie i wołyńskie),
ziemie zamieszkałe przez Rusinów, a należące dotychczas do
Wielkiego Księstwa. Było to spełnienie pragnień panów
polskich – widzących w ziemiach ukrainnych przestrzeń do
ekspansji, a także rodów ruskich, chcących korzystać z
przywilejów przysługujących obywatelom Korony. Korona
dawała też większe niż Wielkie Księstwo gwarancje
bezpieczeństwa przed wzrastającymi apetytami
terytorialnymi Moskwy.
Polityczny kontrakt zawarty przez Litwinów, Polaków i Rusinów w Lublinie
dawał wcale niezłe widoki na przyszłość. Nieszczęściem dla niego była
unia brzeska zawarta w 1596 roku. Mimo, że uzgodniona w dobrej wierze i
dająca szanse na stworzenie podwalin pod „narodowy kościół” ukraiński,
stała się przyczyną podziału społeczeństwa ruskiego. Nie wszyscy
hierarchowie prawosławni chcieli poddać się władzy papieża i nadal
uznawali zwierzchność patriarchy konstantynopolskiego, co było de
jure nielegalne.
22
Jednymi z najzagorzalszych obrońców starego wyznania byli kozacy.
Władysław IV, rozumiejąc rolę kozaków we wschodniej i południowej
polityce Rzeczypospolitej, na początku panowania zalegalizował kościół
dyzunicki. Niestety istniał już wówczas patriarchat moskiewski (1589). Po
śmierci hetmana Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego wśród kozaków
zaczęły szerzyć się bunty, których apogeum było powstanie
Chmielnickiego. Wtedy właśnie powstało, na ziemiach ruskich,
autentyczne państwo kozackie, będące podstawą ukraińskiej tradycji
narodowej. Przetrwało ono jedynie kilka lat – do ugody perejasławskiej
(1654), która poddawała kozaczyznę pod zwierzchność Moskwy.
Ostatnim wielkim aktem historii związków Ukrainy z Rzeczypospolitą była
ugoda hadziacka (porozumienie podpisane pomiędzy atamanem kozackim
Wyhowskim a Rzeczpospolitą w 1658 w Hadziaczu na Ukrainie). Zakładała ona
powstanie Rzeczypospolitej trojga narodów i uszlachcenie tysiąca rodzin
kozackich. Niestety późniejszy przebieg wojny z Rosją (1654-1667) i rozejm
w Andruszowie (zawarty w1667 roku w Andruszowie koło Smoleńska,
kończący wojnę polsko-rosyjską 1654-1667,przyznawał Rosji zdobyte przez nią
ziemie: smoleńską, czernihowską, siewierską oraz Lewobrzeżną Ukrainę, a
także oddawał pod jej panowanie na 2 lata Kijów wraz z przyległym okręgiem)
na ponad 300 lat rzuciły Ukrainę w objęcia Moskwy.
23
20 października 1791 roku Sejm Czteroletni uchwalił
Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów – szczegółowe
przepisy wykonawcze do Konstytucji 3 maja.
Były wyjaśnieniem niesformułowanych w Konstytucji 3
maja przepisów, dotyczących stanu Unii polsko-litewskiej.
Zaręczenie Wzajemne, kładło kres istniejącej od 1569 r. unii
realnej między Koroną Królestwa Polskiego i Wielkim
Księstwem Litewskim, ustanawiając „bezpodziałowy
związek Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa
Litewskiego”, nazwany odtąd Rzeczpospolitą Polską.
Powoływało wspólny zarząd nad wojskiem i skarbem
(Komisja Wojskowa Obojga Narodów i Komisja Skarbowa
Obojga Narodów miały się składać z równej liczby
przedstawicieli Korony i Litwy).
Zaręczenie weszło w skład pacta conventa i zobowiązywało
Stanisława Augusta Poniatowskiego i każdego następnego
24
monarchę Rzeczypospolitej.
Stanisław August Poniatowski
Ignacy Potocki
Adam Stanisław Krasiński
Rzeczpospolita w latach 1789 - 1792,
po zrzuceniu protektoratu rosyjskiego
25
Po III rozbiorze Polski (1795) - Litwa w Rosji
„Wznowienie niepodległości”.
11 grudnia 1917 r. decyzja 20-osobowej Rady Litewskiej (Taryby) o „wznowieniu
niepodległości państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie i rozwiązaniu wszelkich
państwowych połączeń, jakie istniały pomiędzy nim a innymi narodami” (choć
uzgodniona z rządem niemieckim, ale Niemcy, okupujące Litwę, tej decyzji nie
uznały). Ponownie Taryba (przewodniczący – Jonas Basanovicius) proklamowała akt
niepodległości Litwy 16 lutego 1918 roku. Politycy litewscy nie wyobrażali sobie
rezygnacji z Wilna i zarazem odrzucali możliwość związków państwowych z Polską.
Zbrojny konflikt o granicę z Polską wybuchł w sierpniu 1919 roku na
Suwalszczyźnie. Powstańcy z POW i wojsko litewskie walczyli m.in. o Sejny. Traktat z
lipca 1920 roku między Litwą a bolszewicką Rosją oddawał Wilno Litwie. Wojska
litewskie wkroczyły wówczas do Wilna. Litwini nie chcieli żadnych związków z Polską,
nie zgadzali się na utratę obszarów, które litewskimi etnicznie nie były. Do tych
obszarów należała Wileńszczyzna a także większa część Suwalszczyzny. We wrześniu
1920 roku ponownie doszło do walk polsko - litewskich na Suwalszczyźnie.
26
9.10.1920 r. Wilno zajęły oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego, który rzekomo
zbuntował się przeciw władzom polskim. Powstała w ten sposób „Litwa Środkowa”,
z odrębnym rządem (Tymczasowa Komisja Rządząca) i sejmem (wybranym 8.01.1922)
który 20.02.1922 r. przyjął Uchwałę „w przedmiocie przynależności państwowej Ziemi
Wileńskiej”. W pkt. 4 tej uchwały napisano: ”Ziemia Wileńska stanowi bez warunków
i zastrzeżeń nierozerwalną część Rzeczypospolitej Polskiej”. 6.04.1922 Sejm
Ustawodawczy RP przyjął ustawę "O objęciu władzy państwowej nad Ziemią
Wileńską” w kształcie proponowanym przez Sejm Wileński. 18 kwietnia w Wilnie
odbyły się uroczystości mające symbolicznie wprowadzić w życie ustawę o wcieleniu
Wileńszczyzny do Polski. Po utracie Wilna, Litwa uznała, że znajduje się w stanie
wojny z Polską. Stosunki dyplomatyczne zostały nawiązane - pod presją Polski - 31
marca 1938 roku.
27
10 października 1939 roku Związek Radziecki podpisał z Litwą traktat o wzajemnej
pomocy itd., w tym o przekazaniu Litwie Wilna i części ziemi wileńskiej (zagarniętych
przez ZSRR). 30 maja 1940 roku – ultimatum ZSRR (przyjęte przez rząd litewski),
oskarżające Litwę o „prowokacyjne działania” wobec ZSRR, żądające między innymi
zgody na wkroczenie 15 czerwca roku na Litwę Armii Czerwonej. 14 – 15 lipca 1940
roku „wybory” Sejmu Ludowego, który 21 lipca ogłosił Litwę Socjalistyczną Republiką
Radziecką.
1943 - porozumienie zawarte między gabinetem Sikorskiego a Litwą (rząd litewski
utworzony na terenie ambasady litewskiej w Waszyngtonie, którego pracami
kierował Stasys Lozoraitis, uznawany przez większość państw europejskich): Polska
godzi się na oddanie Wilna w zamian za uczestnictwo Litwinów w federacji
środkowoeuropejskiej.
22 września 1944 – podpisanie w Lublinie „Układu między rządem LSRR i Polskim
Komitetem Wyzwolenia Narodowego w sprawie repatriacji Litwinów z terytorium
Polski i obywateli Polski z terytorium LSRR”. Do 1 listopada 1945 roku wyjechało do
Polski 171 158 osób. W 1957 roku wznowiono akcję repatriacyjną (ogółem
wyjechało do Polski ok. 300 tys. osób) Spisy powszechne na Litwie wykazywały:
1959 r. – 8,6%, 1970 r. – 7,7%, 1979 r. - 7,3 % Polaków.
28 stycznia 1945 – ostateczne wyzwolenie Litwy spod okupacji niemieckiej (Wilno –
13 lipca 1944, ostatnim miastem zajętym przez Armię Czerwoną - Kłajpeda).
28
29
23 września 1989 – parlament litewski jednogłośnie uznał
za nieważne przyłączenie Litwy do ZSRR, a 11 marca 1990
roku proklamował Deklarację Niepodległości Litwy. W
odpowiedzi na „Akt Przywrócenia Państwa Litewskiego”
ZSRR wprowadził czołgi do Wilna. 13 stycznia 1991 roku
Armia Radziecka dokonała szturmu na ochranianą przez
ludność cywilną wieżę telewizyjną i na studio, w którym
do ostatniej chwili nadawany był program wolnej Litwy.
Ludzie kładli się na ziemię, tworząc żywe zapory przed
gąsienicami czołgów. Tego dnia zginęło w Wilnie 14 osób
(13 cywilów oraz żołnierz radziecki; 15. osoba zmarła w
lutym), a ponad 700 zostało rannych. Następnego dnia
Litwini przyszli tłumnie oddać hołd zabitym. Szturm na
parlament nie nastąpił.
21 sierpnia 1991 załamał się w Moskwie „pucz Janajewa”
i siły sowieckie opuściły wieżę telewizyjną w Wilnie.
Polska uznała niepodległość Litwy 26 sierpnia 1991 roku,
a 5 września 1991 r. nawiązano stosunki dyplomatyczne.
26 kwietnia 1994 roku, podczas spotkania prezydentów
obu państw – Lecha Wałęsy i Algirdasa Brazauskasa w
Wilnie podpisano „Traktat o przyjaznych stosunkach i
dobrosąsiedzkiej współpracy”. W październiku 1994 roku
układ ratyfikowały parlamenty Polski i Litwy.
Polacy są
najliczniejszą
mniejszością
narodową na
Litwie i stanowią
ok. 6,7% jej
mieszkańców
30