SISTEMET E PENSIONEVE Kopje PUNOI : ESMA PECA LEKTORI UDHEHEQES : BRUNILDA LIÇAJ “Sistemet e pensioneve “

PËRMBAJTJE ABSTRAKT PASQYRA E LËNDËS LISTA E TABELAVE LISTA E FIGURAVE LISTA E SHKURTESAVE FALENDERIME HYRJE :

PENSIONET , PJESË E SIGURIMEVE SHOQËRORE RËNDËSIA DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT

KAPITULLI I: STUDIM I ASPEKTIT SOCIAL TË PENSIONEVE

1.1 POPULLSIA PËRFITUESE DHE KONTRIBUESE 1.2 SHPËRNDARJA GJEOGRAFIKE ,PIRAMIDA E POPULLSISË DHE GJINIA SI BAZA TË SISTEMIT TË PENSIONEVE

KAPITULLI II: EVOLUIMI I SISTEMIT TË PENSIONEVE NË SHQIPËRI

PENSIONEVE

Kopje

2.3.2 ANALIZË E KARAKTERISTIKAVE EKONOMIKE NË SISTEMIN SHQIPTAR TË PENSIONEVE , NË SEKTORIN RURAL

KAPITULLI III STUDIM I POLITIKAVE QEVERITARE NË FUSHËN E PENSIONEVE.

3.1 QËNDRUESHMËRIA FISKALE PËRMES OBJEKTIVAVE AFATSHKURTRA TË QEVERISË 3.1.1 DISKUTIM I OBJEKTIVAVE : DEFEKTE T Ë SKEM Ë S AKTUALE N Ë Q Ë NDRUESHM Ë RIN Ë FINANCIARE 3.2 OBJEKTIVA TË TJERË AFATSHKURTËR DHE AFATMESËM TË QEVERISË NË LIDHJE ME SISTEMIN E PENSIONEVE 3.3 ANALIZË PËR NJOHJEN E PROJEKTLIGJIT TË RI 3.3.1 PROJEKTLIGJI I RI PËR SISTEMIN SHUMËKOLLONËSH TË PENSIONEVE 3.3.2 ‘ AMF’ DHE PROJEKTLIGJI MBI PENSIONET SUPLEMENTARE PRIVATE NË SHQIPËRI

“Sistemet e pensioneve “

KAPITULLI IV: REFORMIMI NË FUSHËN E PENSIONEVE NË VENDE TË NDRYSHME

4.1 SISTEMET E PENSIONEVE NË VENDET E EUROPËS JUGLINDORE 4.1.1 BULLGARIA 4.2.2 KOSOVA 4.2.3 RUMANIA 4.2.4 GREQIA 4.2 SISTEMET E PENSIONEVE, MË SHUMË SHEMBUJ NGA BOTA

KAPITULLI VI : PËRMBLEDHJE FINALE KONKLUZIONE SKEMA E PROPOZUAR DHE REKOMANDIME SHËNIME BIBLIOGRAFI SHTOJCA

Kopje “Sistemet e pensioneve “

SHKURTIME DHE AKRONIME

ECA Evropa dhe Azia Q ë ndrore GDP Produkti i Brendsh ëm Bruto ILO Organizata Nd ë rkomb ët are e Pun ë s OECD Organizata p ë r Bashk ë punim Ekonomik dhe Zhvillim ISSH Instituti i Sigurimeve Shoq ë rore OJQ Organizata Joqeveritare INSTAT Instuti i Statistik ë s AMF PAYG Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare Sistemi ‘ Pay as You Go ‘ EJL Europa Jug Lindore BE UE VKM SKZHI ISKSH IME CEF Bashkim Europian Unioni Europian Vendim i K ë shillit t ë Ministrave.

Q ë

Kopje “Sistemet e pensioneve “

HYRJE Sigurimet shoqërore, si skema të sigurisë kolektive , masive , të garantuara nga shteti , kanë filluar për herë të parë në Gjermani në vitet 1817-1823. Mbi bazën e këtij parimi,për herë të parë në vitin 1839 Von Bismark në Gjermani formuloi të ashtuquajturën skemë të sigurimeve shoqërore mbi parimin e solidaritetit e vazhdimësisë së brezave,ku të gjithë personat e punësuar derdhnin kontribute deri në një moshë të caktuar, për të mbeshtetur me të ardhura personat e moshuar.

Më vonë skema të tilla gjejmë në Austri në vitin 1888,Luksënburg 1901, Sërbi 1910,Rusi 1911,Britani 1911, Rumani 1912, Poloni 1920, Greqi 1922 etj,.

Për herë të parë pensioni posaçem I është dhënë shkrimtarit William Shekspir në vitin 1566.

Sigurimet për pensione kanë lindur për herë të parë në France , në vitin 1910 për punëtoret, më herët ky pension ekzistonte për ushtarët e luftës.

1) ‘Nderi I kombit fillon me t ë moshuarit dhe mbaron t e fëmijët’

është zhvilluar duke ndjekur këto probleme sociale.

Abraham Linkoln.

2)

Kështu , Sigurimet Shoqërore në Shqipëri, janë krijuar në vitin 1947, por elementë të sigurimeve shoqërore në vendin tonë i gjejmë që nga viti 1923. Për herë të parë në historinë e saj Shqipëria u bë me një sistem publik sigurimesh shoqërore në vitin 1927, në kohën e mbretit Zog. Sistemi, nga i cili përfitonin vetëm nëpunësit e administratës civile, u ngrit sipas modelit, që krijoi në vitin 1889 në P

e

randorinë Gjermane Bismarck -u, burri i shquar gjerman i shtetit, i shek.19-të. Motori i atij sistemi ishte parimi i solidaritetit mes brezave. parimi i cili vazhdon të mbetet zemra e tij. Sistemi sot përfaqësohet nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore, një institucion i pavarur publik, i drejtuar nga një Këshill Administrativ dhe i kontrolluar nga Ministria e Financave. Elementë të rinj sociale i janë shtuar legjislacionit aktual e të tjerë pritet ti shtohen duke e pasururar këtë legjislacion e duke e sjellë stade të reja zhvillimi.. Projektligji i ri i cili po hartohet nga Ministria e Financave dhe partnerë të saj bashkëpunues në këtë projekt është një tjetër sfidë për të cilën ka vlerë të diskutosh sot . 1) Prof .Sherif Bundo,’Leksione’, lënda “Taksim” ,program masteri financë-kontabilitet UMB 2) A.Linkoln , ish-president i Shteteve të Bashkuara të Amerikes.

“Sistemet e pensioneve “

Është çasti i duhur të reflektojmë përpara një projektligji , që në mënyre të pashmangshme ka një ndikim në jetët tona.Ju prezantoj studimin tim dhe ju ftoj në debat. Ka dy aspekte shumë të rëndësishme fokusimi i këtij studimi : aspekti social dhe ai ekonomik, të cilët shtjellohen në kapitullin 1 e më pas. Kështu në pjesën e parë të studimit , do të fokusohemi në evidentimin e parametrave sociale, duke studiuar dhe marë në analizë tregues socialë. Pjesa e dytë e studimit do të fokusohet në problematikë ekonomike,duke analizuar tregues ekonomikë, karakteristikë për Shqipërinë.Në vazhdim do të prezantojmë objktivat qeveritare dhe modelin e propozuar.Anketa , do të sjellë zërin intelektual në këtë diskutim dhe do të nxisë debatin.Nuk do të mungojnë shembujt nga vendet e rajonit e më gjerë. Së fundmi diskutimit do t’ja lënë vendin sugjerimeve tona e konkluzioneve të nxjerra në lidhje me sistemin e pensioneve.

PENSIONET , PJESË E SIGURIMEVE SHOQËRORE

Janë 3 sistemet e sigurimeve shoq

ë

rore

Sistemi bazë Sistemi suplementar

Kopje

Sistemi/et bazë përgjithësisht janë sisteme të detyrueshme,aplikohen për të gjithë , mbrojnë qytetarët nga sëmundjet, invaliditëti , pensionet dhe garantohen nga shteti.

Parimet kryesore të sistemit bazë:

1. Universaliteti 2. Uniformiteti 3. Kompleksiteti 4. Mjaftueshmëria 5. Garancia 6. Pjesmarrja e shtetasve në sigurimet bazë. 7. Metoda e Financimit “Pay as you go”

“Sistemet e pensioneve “

Sistemi bazë në Shqipëri

Programi i sigurimeve shoqërore në Shqipëri ishte pjesërisht i trashëguar nga e kaluara dhe ishte i hartuar në mënyre të tillë që ofronte sigurim gjithpërfshirës për vjetërsi, paaftësi, vdekje, sëmundje afatshkurtra, shëndet të ligësht dhe papunësi në bazë të kontributit në bazë si nga i punësuari, ashtu edhe nga punëdhënësi. Ky lloj sistemi funksionon relativisht mirë në kontekstin e një pjesmarrjeje të lartë të krahut të punës në sektorin formal. Megjithatë, pas tranzicionit, pjesëmarrja në tregjet zyrtare të punës në Shqipëri ka rënë ndjeshëm, duke ngritur pikëpyetje nëse kuadri i sigurimeve shoqërore është faktikisht struktura e duhur për sigurimin e përfitimeve të mbrojtjes sociale në të ardhmen për të gjithë popullsinë. Në sigurimin shoqëror në Shqipëri futën : 1. Sëmundjet 2. Barrëlindjet 3. Pensionet 5. Papunësia.

Kopje

Le ti shohim në aspektin kohor : Përveç pensioneve, që përfaqësojnë sigurimet afatgjata, sistemet e sigurimeve shoqërore në Shqipëri gjithashtu ofrojnë sigurime afatshkurtra në rast sëmundjeje dhe leje lindjeje përmes Institutit të Sigurimeve Shoqërore. Për sigurimet në rast sëmundjeje sot mbahet 0.3 përqind e pagës dhe 1.4 përqind mbahet për leje lindjeje. Gjithashtu, punëdhënësit paguajnë 0.3 përqind të borderose për aksidentë në punë dhe sëmundje profesionale. Për sigurimet në rast sëmundjeje, 14 ditët e para të sëmundjes mbulohen nga punëdhënësi, ndërsa sigurimi për sëmundjen fillon vetëm në ditën e 15 të një sëmundjeje specifike dhe vazhdon deri në 6 muaj. Shuma e pagesës është 70 përqind e pagës së vitit të kaluar në rast se individi është i siguruar për më pak së 10 vjet dhe 80 përqind në rast se individi është i siguruar për mbi 10 vjet.

“Sistemet e pensioneve “

Po kështu, përfitimet për leje lindjeje mbulojnë një vit të plotë, me një minimum ditësh përpara lindjes dhe 42 ditë pas lindjes. Gratë marrin 80 përqind të pagës mesatare të vitit të fundit për 165 ditët e para të lejes së lindjes dhe 50 përqind për pjesën tjetër të përiudhës. Kontributet për pagesën e papunësisë mblidhen nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore dhe tëorikisht transferohen në Fondin Kombëtar të Punësimit, që administron përfitimet. Për të përfituar pagesë, nëj individi i duhet të këtë 12 muaj kontribute, të këtë qënë aktivisht në kërkim të një vendi pune dhe të mos i takojë përfitim tjetër afatgjatë apo afatshkurtër për sigurime shoqërore, me përjashtim të përftimit për paaftësi të pjesshme. Në tabelën e mëposhtme jepet numri i përfituesve të kësaj skeme në Shqipëri.

RËNDËSIA DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT

Kopje

nënshtrohet një shqyrtimi që merr parasysh, përvojat e vendeve të kontinentit tonë e të Perëndimit në përgjithësi.Zhvillimit ndërkombetare në këtë fushë , përfshijnë proçese reformatore ku ne duhet të jemi palë.Vetëm kështu mund të hedhim me shpejtësi hapat e duhur në një botë që është në proçesin e globalizimit , ku ,ky proçes i vendos vendet , shoqëritë, insitucionet dhe njerëzit në pozita konkuruesë.

“Sistemet e pensioneve “

Misioni i sistemit të sigurimeve shoqërore

është mbulimi i të gjithë popullsisë me elementë të sigurimeve shoqërore dhe akordimi i përfitimeve për pension, paaftësi të përkohëshme në punë, barrëlindje, aksidente në punë dhe sëmundje profesionale e përfitime suplementare në momentin e lindjes të së drejtës dhe nevojës për to. Në shenjën e këtij misioni, sot nëpërmjet këtij studimi mund të nisim një debat publik mbi ‘rishikimin e sistemeve tona të sigurimeve , për përfitimin e pensioneve’. Natyrisht , që edhe në vitet e shkuara proçesi reformator në Shqipëri nuk ka mbetur në vend , janë njohur edhe zhvillime pozitive siç mund të jetë liberalizimi i tregut të insituteve të pensioneve, e kështu me rradhë.Ashtu si ka patur edhe zhvillime që kanë nevojë për korrigjim .Por ka munguar një strategji e qartë ,një qasje tërësore ndaj sistemeve të pensioneve dhe prespektivës së tyre. Projektligji i ri që po hartohet nga Ministria e Financave është një realitet tashmë,po a do të implementohet ai plotësisht dhe cilat janë kostot ? Në debatin tonë, mbi rrugën në të cilën do të ecin këto sisteme në realitetin shqiptar , individët. synohet të përfshihen të gjithë grupet e interesit,duke trajtuar të gjithë çështjet relevantë , me një kalendar të qartë, duke shqyrtuar legjislacionin korrent, duke shqyrtuar karakteristikat e vetë sistemit ,etj.

Kopje

Kushti i dytë : Të jetë një sistem që të sigurojë stimuj për formalizimin e tregut të punës. Kushti I tretë : Të jetë një sistem që të garantojë pensione të arsyeshme për të gjithë Rëndësia e studimit synon të prezantojë gjendjen aktuale, opinionë reformatore , skema të mundshme të implementimit të sistemit ideal të sigurimeve cila shprehet në: 1. Administrimin e sistemit të pensioneve në përgjithësi dhe të politikave pensionale në veçanti. 2. Mbulimin e popullsisë me skema të suksesshme të pensioneve në çdo vend dhe kohë kur lind kjo e drejtë. 3. Rritjen e numrit të kontribuesve. 4. Grumbullimin e të ardhurave nga kontributet e fermerëve dhe të siguruarit vullnetarë. 5. Përmirësimin e efiçiencës në menaxhimin e fondeve të sigurimeve shoqërore për sistemin e pensioneve, etj.

“Sistemet e pensioneve “

KAPITULLI I STUDIM I ASPEKTIT SOCIAL TË PENSIONEVE.

1.1 POPULLSIA PËRFITUESE DHE KONTRIBUESË

Popullsia zyrtare e Shqipërisë

, e regjistruar në Regjistrimin e Popullsisë dhe Banesave të vitit 2001 ishte 3,069,275 banorë.

3)

Jetëgjatësia është më e lartë në zonat urbane se sa ato rurale – si gratë ashtu edhe burrat, në zonat urbane, jetojnë afërsisht 3 vjet më gjatë së sa ata në zonat rurale.

4)

Më shumë se 98 përqind e popullsisë janë shqiptarë etnikë me grupe të vogla grekësh, maqedonësh,vllehësh, romësh, bullgarësh, dhe serbësh. Në bazë të të dhënave zyrtare, popullsia në Shqipëri deri në datën 1 janar, 2010 ishte 3.195.000 banorë. Ajo është vetëm 4.3% më e lartë së sa në vitin 1998 dhe siç mund të shikohet edhe nga grafiku, rritja ndër vite ka qënë me ritme të ngadalta. Dy faktorët kryesorë që kanë ndikuar në këto ritme rritjeje, e cila nuk e kalon asnjëherë masën 0.75% nga viti në vit, janë emigracioni i lartë dhe rënia e lindjeve.

Kopje

Burimi:INSTAT Viti 2011

Studimet mbi lindshmërinë në vend tregojnë së ky indeks ka përjetuar rënie të vazhdueshme që prej viteve ’90. Kjo tendencë vihet re kryesisht për femrat në moshë të re. Kështu, lindshmëria në grupmoshën 15-19 vjeç ka rënë nga 50 lindje për 1000 femra në vitin 93-94, në 20 lindje për 1000 femra në vitin 2008-2009, pra rreth 60% më pak 3) INSTAT, 2002. 4) INSTAT, 2008. Shënim sqarues : Për gjitha informacionet në këtë pjesë të studimit janë shfrytëzuar të dhënat e INSTAT

“Sistemet e pensioneve “

Në një krahasim total në kohë, lindjet kanë rënë nga 82.000 në vitin 1990, në 36.000 në vitin 2008. Kjo ka ardhur si reflektim i ndryshimit të botëkuptimit lidhur me angazhimin ndaj fëmijëve, por edhe si pasojë e një përfshirjeje më të lartë të femrës në jetën sociale dhe dalja nga roli tipik i nënës në familje. Aktualisht, Shqipëria ka një indeks lindjeje prej 1.6 fëmijë për femra në moshë për të lindur, indeks ky i krahasueshëm me vendet e rajonit. Ajo që mund të thuhet në fund të kësaj analize është së ulja e lindshmërisë, e për pasojë edhe e ritmit të rritjes së popullsisë po ndikon në plakje të popullsisë. Kjo dukuri do të jetë më e dukshme në vitet e ardhshme, pasi Shqipëria vazhdon të ketë një popullsi me moshë të re, me një mesatare, 32 vjeç.

1.2 SHPËRNDARJA GJEOGRAFIKE ,PIRAMIDA E POPULLSISË DHE GJINIA SI BAZA TË SISTEMIT TË PENSIONEVE

Republika e Shqipërisë është një vend i vogël, që ndodhet në Gadishullin e Ballkanit në Europën juglindore. Vendi ka një sipërfaqe prej 28,748 kilometra katrorë. Ai ndan një kufi 172 km me Malin e Zi në veripërëndim, 115 km me Kosovën në verilindje, 151 km me Maqedoninë në veri dhe lindje dhe një kufi prej 282 km me Greqinë në jug dhe juglindje. Vija e tij bregdetare është 487 km e gjatë.

Kopje

grupmoshë që kanë emigruar. Nëse emigrantët e grupmoshave përkatësë i shtohen piramidës së popullsisë, atëhere kjo veçori nuk ekziston më. Modeli i dytë që bie në sy është baza më e vogël dhe maja më pak e mprehtë e piramidës së popullsisë, çka e përngjason më shumë me një drejtkëndësh sesa me një piramidë. Përqindja e ulët e fëmijëve në moshat 0-14 vjeç shpjegohet me përqindjet e ulëta të lindshmërisë në Shqipëri si dhe me faktin që një numër i konsiderueshëm fëmijësh lindin jashtë vendit nga prindër që kanë emigruar. Forma e piramidës së popullsisë të Shqipërisë po shndërrohet në piramidën e një popullsie që po plaket, prirje që vihet re në shumicën e vendeve europianë, sidomos në Europën Lindore. Duke pasur parasysh lindshmërinë e ulët dhe, në një masë më të ulët, rritjet në jetëgjatësinë mesatare – nga 71.4 vjeç në vitet 1990-1995 në 75.4 vjeç në vitet 2001-2051—ka gjasa që përqindja e personave të moshuar do të vazhdojë të rritet dhe ka gjasa ta kapërcejë përqindjen e personave në moshë të re. Ndikimi i emigracionit jashtë vendit – i cili përzgjedh persona të rinj në vitet e tyre të riprodhimit – e përshpejton proçesin e plakjes së popullsisë së gjithanshme edhe më tej. Prania e një strukture popullsie në plakje e sipër duhet ta nxisë Qeverinë e Shqipërisë që të

“Sistemet e pensioneve “

fillojë të planifikojë masa që do t’i siguronin strehim dhe kujdes për brezin e moshuar. Masa të tilla përfshijnë përmirësimin e kujdesit shëndetësor për të moshuarit, në spitale, ngritjen e shtëpive të kujdesit, si dhe trajnimin e personelit .

Figura nr 2 : Piramida e Popullsisë

Burimi :

‘

Studimi Demografik dhe Shëndetësor në Shqipëri 2008-09’ , INSTAT Mars 2010

Kopje

përqindjes së popullsisë mbi 65 vjeç, për një numër ekonomish.

Figura nr 3: P

ë

rqindja e popullsis

ë

mbi 65 vjeç midis vendeve t

ë

ECA-s

Burimi: Banka Botërore 2010

5)Ky klasifikim i vendeve bëhet për qëllime studimi, përdoret nga Banka Botërore.

“Sistemet e pensioneve “

Sistemi shqiptar i sigurimeve shoqërore ka skema tepër të veçanta të ndara për sektoërt urbanë dhe rurale dhe statistikat jepen sipas sektorëve.Sektori rural në Shqipëri nuk ka qënë i mbuluar nga asnjë formë sigurimesh shoqërore deri në vitin 1972. Duhet të theksojmë megjithatë së kjo ndarje po fillon të ngushtohet duke shkuar drejt shkrirjes në një sistem të vetëm. Ne do ti shikojmë të ndarë për efekt studimi.

Bujqësia dhe sektori rural

Gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit, ekonomia e Shqipërisë ka ndryshuar nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi të tregut të lirë dhe vendi ka hedhur hapa ekonomikë të ngadaltë, por të qëndrueshëm. Gjatë këtij tranzicioni, shumë çështje të lidhura me privatizimin, si dhe me praktikat apo rregullat e duhura të biznesit, kanë mbetur të pazgjidhura. numrin Bujqësia ka qënë prej kohësh shtylla kurrizore e ekonomisë shqiptare dhe në vitin 1990, në bujqësi ishte e punësuar më shumë së gjysma e forcës së punës dhe sigurontë një të tretën e produktit matërial neto të vendit. Po atë vit, produktet bujqësore vendase, që përbënin dy të tretat e shpenzimeve të familjeve, mbulonin çerekun e të gjitha eksporteve. Pas përmbysjes së

Kopje

mund të plotësonin nevojat e fabrikave shqiptare për materiale bazë. Në vitin 1992, privatizimi i tokës dhe masat e tregut të lirë, përfshi heqjen e çmimeve fikse, sollën një rigjallje të sektorit të bujqësisë. Në vitin 2007, pak më shumë së gjysma e popullsisë ekonomikisht aktive ishte e përfshirë në sektorin bujqësor

6).

Ky regres reflektohet edhe në e personave që përfituan pensione të reja rurale.

“Sistemet e pensioneve “

ABSTRAKTI

Mikroteza flet për

“Sistemet e Pensioneve.”

Sistemi i pensioneve në formën e tij më optimale duhet të përmbajë disa karakteristika të cilat deri diku mund të quhen dhe standarte të sistemit të pensioneve : Të jetë një sistem i qëndrueshem nga ana fiskale. Të jetë një sistem që të sigurojë stimuj për formalizimin e tregut të punës. Të jetë një sistem që të garantojë pensione të arsyeshme për të gjithë individët. Sistemi i sigurimeve shoqërore në Shqipëri ka evoluar. Ai ndeshet me shumë probleme, ndër të cilët jo më i vogli është niveli tepër i lartë i kontributeve, që renditet ndër më të lartët në Evropën Përendimore. Formati fillestar i sistemit ishte gjithëpërfshires, mbulonte risqet e moshës së tretë,paaftësitë, vdekjen e kryefamiljarit, sëmundjet afatshkurtra, lejen e lindjes, papunësinë dhe kosto të shëndetit. Këto përfitime financoheshin përmes kontributit të pagës dhe vlerësoheshin si nga ana e punëdhënësit ashtu edhe nga ana e punëmarrësit, por në shkallë të ndryshme për përfitime të ndryshme.

Kopje

Shqipëria ka aritur të shmangë një krizë financiare në sistemin e sigurimeve shoqërore duke kompresuar ndjeshëm përfitimet dhe duke kaluar fondet ndërmjet degëve të sigurimeve shoqërore. Kompresioni i përfitimeve ka çuar në probleme të tjera, duke qënë së individët , zgjedhin të deklarojnë të ardhura më të ulta dhe e kalojnë pjesën me të madhe të karierës së tyre të punësimit në sektorin informal. Në modelin aktual të sistemit të pensioneve ka mangësi të mëdha, të cilat evoluan si arnime për të korigjuar problemet e mëparshme. Ky punim përpiqet të paraqesë tërë problematikat të sistemeve të pensioneve kombëtare dhe ndërkombëtare.Ka dy aspekte fokusimi i këtij studimi :aspekti social dhe ai ekonomik, të cilët shtjellohen në kapitullin 1 e më pas.Kështu në pjesën e parë të studimit , do të fokusohemi në evidentimin e parametrave sociale, duke studiuar dhe marë në analizë tregues socialë.Pjesa e dytë e studimit do të fokusohet në problematikë ekonomike,duke analizuar tregues ekonomikë, karakteristikë për Shqipërinë.

Fjalë kyçe : sistemi njështyllësh ‘pay as you go’, sistemi shumështyll

ë

sh i pensioneve, sistem kontributiv, sistem social.

“Sistemet e pensioneve “

1.3 TREGUES DEMOGRAFIKË DHE FINANCIARË TË SISTEMIT TË PENSIONEVE

Tabela nr 3 : Indikator ë demografik ë dhe financiarë në sistemin shqiptar të pensioneve.

Indicators Indikatori

Viti 2012

Urban Rural TOTAL Number of Contributors (total)

Numri i kontribuesve

Number of Beneficiaries

Numri i përfituesve

Old Age

Pleqërie

Men Burra

414,483 294,783 709,266 380,852 198,774 540,422 285,630 142,742 428,372 150,531 55,427

Women Gra

135,099 87,315

Disabled

Paaftësi 45,146 5,942 51,088

Men Burra

28,170 3,418

Survivors

Persona të mbetur të ve

Men Women Gra Burra Gra System Dependency Ratio (pensioners/contributors)

Koefiçienti i varësisë së popullsisë në moshë të thyer 16,976 50,076 36,924 13,152 91.00% 2,524 10,886 7,398 3,488 54.00% 60,962 76.00%

Pension Expenditures in million lek

Shpenzime në milion lekë 59,240

Revenue from contribution (SII) as share of GDP in 2012

Të ardhurat si përqindje e GDP Viti 2012

Benefit Expenditure (SII) as share of GDP in 2012

Shpenzime si përqindje e GDP Viti 2012 4.80% 5.27%

Burimi : Të dhëna të përpunuara nga ISSH, Banka Botërore, Viti 2012

8) Informacioni për numrin e kontribuesve të subjekteve publike, firmave private dhe personave të vetëpunësuar është marrë nga Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve.

“Sistemet e pensioneve “

A. Koeficenti I varësisë: përfitues/ kontribues

Faktikisht, një vështrim mbi koeficientët e varësisë së sistemit, që japin një krahasim të numrit total të përfituesve nga sistemi i pensioneve, me numrin e përgjithshem të kontribuesve tregon që Shqipëria, siç ilustrohet në figurën më poshtë ka raport të lartë në rajon dhe më gjerë të koeficientëve të varësisë së sistemit në raport me koefiçientin e varësisë së popullsisë që është raporti i popullsisë së moshuar të një vendi pjesëtuar me numrin e popullsisë në moshë pune. Shqipëria ka një numër relativisht të vogël të popullsisë së moshuar. Koefiçienti i varësisë së sistemit është i madh, duke aritur në nivelin mbi

76 përfitues për 100 kontribues për vitin 2009 ,

kursë

për vitin 2010 kemi 84 përfitues për 100 kontribues

. Në shumë vende të rajonit të ECA-së koeficientët e varësisë së sistemit janë të larta . Karakteristikë në rastin e Shqipërisë, është së shifrat e përfituesve të pagesës së paaftësisë dhe të pagesës për fëmijët e mbetur jetimë janë mbajtur relativisht të ulta përmes aplikimit të masave të forta të politikave të duhura dhe përmes zbatimit të këtyre masave. Një përfitim i veçantë jokontributiv për paaftësinë, që siguron pagesa më të larta për individët që

Kopje

një numri më të madh individësh.

Figura nr 6 : Koefiçientët e varësisë së sistemit në Shqipëri krahasuar me pjesën tjetër të vendeve të ECA-s për vitin 2012

Burimi :Banka Botërore 2010

“Sistemet e pensioneve “

B Norma e varësisë: kontribues/përfitues.

Është raporti i mësipërm , por i përmbysur.Përdoret gjerësisht në analizë. Përllogaritjet me këto të dhëna nxjerrin së

raporti i varësisë kontribues/përfitues

për pensionet e pleqërisë

është 1.46 kontribues për 1 përfitues për vitin 2012

.Me e lartë ka qënë kjo normë në vitin 2009 sipas te dhenave te Instat

Kopje “Sistemet e pensioneve “

KAPITULLI II EVOLUIMI I SISTEMIT TË PENSIONEVE NË SHQIPËRI

2.1. ISSH, INSITUTI I SIGURIMEVE SHOQËRORE NË SHQIPËRI

Insituti i Sigurimeve Shoqërore Shtetërore u themelua në vitin 1947

.

Në gjenezë të tij ky insitut konceptohej si një hallkë e sistemit unik të financave midis shtetit dhe shtetasve në mardhënie pune lidhur me sigurimin e tyre me mjete monetare për jetesë në rastet e humbjes së aftësisë për punë, sëmundje , moshë etj. Para tranzicionit ky sistem ishte i shtrirë në qytet e fshat, i garantuar në Kushtetutë dhe zbatohej pa përjashtim për të gjithë shtetasit në marrdhënie pune e për familjarët në ngarkim të tyre. Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar

9) ,

gjejmë këtë përkufizim“Burimi i fondeve që shpenzohen për Sigurimet Shoqërore është produkti nga puna për shoqërinë, ndërsa punëtori, nuk paguan gjë nga paga e tij “ Brezat e rinj, të aftë për punë, punonin për të siguruar jo vetëm veten e tyre, por edhe brezat e moshës së tretë, të paaftë për punë. Ky parim u ruajt në vitet e regjimit komunist, por gjithshka u centralizua dhe kontrollohej nga shteti. Në një mungesë totale transparence asnjë

Kopje

Po të hedhim një vështrim prapa ,do të ndërgjegjësohemi për evoluimin e këtij insitucioni sot. Misioni i Institutit të Sigurimeve Shoqërore

10)

(ISSH) sot është më i gjerë dhe përfshin administrimin e sigurimeve shoqërore në përgjithësi dhe të politikave të pensioneve në veçanti, vendosjen e personave të siguruar dhe përmirësimin e shërbimit ndaj tyre, mbulimin e popullsisë me elementë të sigurimeve shoqërore në çdo vend dhe kohë kur lind kjo e drejtë, rritjen e numrit të kontribuesve dhe grumbullimin e të ardhurave nga kontributet e fermerëve dhe të siguruarit vullnetarë, përmirësimin e efiçiencës në menaxhimin e fondeve të sigurimeve shoqërore, të fondeve përkohësisht të lira dhe fondit rezervë. Informatizimi i sistemit të sigurimeve shoqërore mbetet një prioritet kryesor i ISSH. Aktualisht është bërë regjistrimi i bazës së të dhënave për të gjithë pensionet dhe po punohet intensivisht për regjistrimin e bazës së të dhënave për kontributet, fillimisht me të vetëpunësuarit në bujqësi, e cila është një skemë që administrohet drejtpërsëdrejti nga ISSH. Instituti i Sigurimeve Shoqërore në kuadër të amnistisë fiskale të shpallur nga qeveria, do të fale e do të lehtësojë disi xhepat e disa kategorive që nuk i kanë paguar në kohë kontributet e 9) Fjalori Enciklopedik Shqiptar, fq 955 10) www.issh.gov.al

“Sistemet e pensioneve “

sigurimeve shoqërore, gjobat si dhe kamatëvonesat.Në momentet kur po përgatitet kjo detyrë ISSH do të nisë një fushatë të fortë publicitare, për të treguar proçedurat e aplikimit dhe kushtet e përfitimit sapo të detajohet udhëzimi nga Ministria e Financave.

Kontributet

Kontributet në Shqipëri dikur mblidheshin nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore. Më pas përgjegjesia për mbledhjen e kontributeve për të gjithë të punësuarit urbanë iu kalua autoritëtëve tatimore, të cilët më pas i kalojnë të ardhurat tek Instituti i Sigurimeve Shoqërore. Në përputhje me ligjin shqiptar nr.9136, datë 11.9.2003 “Për mbledhjen e kontributeve të detyrueshme të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore në Republikën e Shqipërisë” ,

11 )

kontributet mblidhen nga organet tatimore për llogari të Institutit të Sigurimeve Shoqërore Në këto kushte punonjësve të kontributeve u ka mbetur funksioni i evidentimit dhe i raportimit të realizimit të të ardhurave, kontrolli i listëpagesave, nxjerrja e të dhënave statistikore dhe analiza e zbatimit të ligjshmërisë dhe nivelit të informalitetit. Në mbështëtje të nenit 74 të ligjit nr.7703, datë 11.5.1993 “Për sigurimet shoqërore në

pensione

Republikën e Shqipërisë”, të ndryshuar, Këshilli Administrativ i Institutit të Sigurimeve Shoqërore në regulloren 2 të ISSH datë 2.12. 2008, mbetet ende detyrë e ISSH mbledhja e kontributeve në sektorin rural.

për të punësuarit

Kopje

sipas degëve:

sëmundje barrëlindje

24.5 0.3 1.4 21.6 0.3

aksidentë/sëmundje profesionale papunësi

sipas pjesëmarrësve: punëdhënësi punëmarrësi

0.9 24.5 15.0 9.5

për të vetëpunësuarit

barrëlindje pensione

1.4 21.6

Burimi : ISSH vitiI botimit 2013

11) Mbështetur në nenin 3 “Përgjegjësia për mbledhjen e kontributeve”, të ligjit nr.9136, datë 11.9.2003 “Për mbledhjen e kontributeve të detyrueshme të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore në Republikën e Shqipërisë”, të ndryshuar dhe në vendimin e Këshillit të Ministrave nr.1114, datë 30.7.2008 “Për disa çështje në zbatim të ligjeve nr.7703, datë 11.5.1993 “Për sigurimet shoqërore në Republikën e Shqipërisë”, të ndryshuar, nr.9136, datë 11.9.2003 “Për mbledhjen e kontributeve të detyrueshme të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore në Republikën e Shqipërisë”, të ndryshuar dhe nr.7870, datë 13.10.1994 “Për sigurimet shëndetësore në Republikën e Shqipërisë”, të ndryshuar”.

“Sistemet e pensioneve “

Pagesat e kontributeve

Personat e punësuar dhe punëdhënësit e tyre, janë të detyruar të paguajnë kontribute për sëmundje, barrëlindje, pensione dhe sigurime shëndetësore, në një shumë e cila varet nga paga e tyre bruto. Punëdhënësi është i detyruar të paguajë kontribute të sigurimeve shoqërore, përpunëmarrësit e tij edhe për aksidente në punë e sëmundje profesionale dhe për papunësi. Kontributet për personat e punësuar me kontratë pune, vendim emërimi, marrëveshje etj., llogariten dhe paguhen nga punëdhënësi. Punëdhënësi është i detyruar të mbajë nga paga e të punësuarit shumën e kontributit të sigurimeve shoqërore, që ligjërisht përballohet nga punëmarrësi sipas përqindjeve të përcaktuara në ligjin e sigurimeve shoqërore, mbi pagën bruto dhe bashkë me pjesën e tij t’i paguajë ato në llogaritë e organeve tatimore, për fondin e sigurimeve shoqërore. Paga bruto, për efekt të llogaritjes së kontributeve të sigurimeve shoqërore e shëndetësore është paga e caktuar sipas legjislacionit në fuqi ose në kontratën e punës, sipas rastit, me kohë ose vëllim pune, dhe shtesat e tjera me karakter të përhershëm, që lindin në marrëdhëniet e punës. Paga bruto për efekt të llogaritjes e pagimit të kontributeve, nuk mund të jetë më e vogël së paga minimale e përcaktuar nga Këshilli i Ministrave. Kontributet llogariten deri në

Kopje

Shuma minimale mujore e kontributeve

, për të gjitha degët e sigurimit, për periudhën nga data 1.7.2010 e në vazhdim, të jetë 4693 (katër mijë e gjashtëqind e nëntëdhjetë e tre) lekë

.

Kontributi minimal mujor, sipas degëve të sigurimit, të jetë:

Dega e sigurimit të sëmundjeve Dega e sigurimit të barrëlindjeve Dega e sigurimit të pensioneve Dega e sigurimit të aksidenteve dhe sëmundjeve profesionale Dega e sigurimit të papunësisë Sigurimet shëndetësore

Burimi : VKM nr.477, datë 30.6.2010

% në lekë 0.3

1.4

21.6

0.3

0.9

3.4

51 235 3633 51 151 572

Kontributet për sigurimet shoqërore dhe shëndetësore llogariten e paguhen edhe për të ardhurat nga paga dhe shtesat mbi pagat nga një punë e dytë. Sipas legjislacionit shqiptar

12)

kur i njëjti person është ekonomikisht aktiv në dy ose më shumë subjekte, pagesa e kontributit është e detyrueshme në çdo subjekt, sipas pagës, por jo më shumë se kontributi maksimal. 12) Mbështetur në vendimin e Këshillit të Ministrave nr.1114, datë 30.7.2008,

“Sistemet e pensioneve “

Tabela nr 6 : Të ardhurat e mbledhura për vitin 2012

Të ardhurat nga kontributet viti 2010 në milionë lekë

2,849

Kontributet e sigurimeve shoqërore Kontributet e sigurimeve shëndetësore

2,699 150

Burimi :ISSH viti i botimit 2013

Në sistemin e sigurimeve shoqërore do ndalemi tek pensionet duke pasur parasysh se ato përfaqësojnë komponentin më të madh të taksës së borderose dhe zërin më të madh të shpenzimeve.

Kopje “Sistemet e pensioneve “

Në skemën e sigurimeve të detyrueshme

administrohen mbi

544 mijë pensione

nga të gjithë kategoritë dhe që u shtohen 68 mijë persona në ngarkim të pensionistëve për të cilët paguhen kompensime. Në skemë janë edhe

14 200 veteranë

dhe rreth

500 invalidë të punës

. Skema e sigurimet suplementare fatura e të cilave është gati plotësisht buxhetore përbëhen nga tre nënskema bazë: sigurimet suplementare të punonjësve të lartë të shtetit, sigurimet suplementare të ushtarakëve dhe sigurimet suplementare të policisë së shtetit.Në shtojcën A1 bashkëngjitur këtij studimi mund të gjeni një informacion më të plotë për këtë kategori. Por programi ka në brendësi të tij edhe miniskema të tjera si ajo e minatoreve, punonjësit e industrisë ushtarake, pilotët, punonjësit e nëndetëseve dhe pagesat për familjet e dëshmoreve. Janë rreth 25 mijë përfitues të këtyre skemave të cilët po ashtu gjithçka e marrin të kanalizuar nga sigurimet shoqërore.

Kopje “Sistemet e pensioneve “

2.2 SISTEMI I PENSIONEVE NË SHQIPËRI.

Në enciklopedi të ndryshme

13)

përkufizimi i fjalës " pension" është një marrëveshje që u ofrohet të punësuarve për të përfituar të ardhura të rregullta kur nuk janë më marrëdhënie punësimi. Instituti i Sigurimeve Shoqërore, në zbatim të neneve 30 - 42, të kreut të III-të, të Ligjit Nr. 7703, datë 11.05.1993 ”Për Sigurimet Shoqërore në Republikën e Shqipërisë“, të ndryshuar, iu paguan përfitime personave të siguruar, si më poshtë vijon: 1. Pension të plotë pleqërie; 2. Pension të reduktuar pleqërie; 3. Pension të pjesshëm pleqërie; 4. Pension si nënë me shumë fëmijë; 5. Pension të plotë invaliditeti; 6. Pension të reduktuar invaliditeti; 7. Pension të pjesshëm invaliditeti; 8. Pension familjar; 9. Pagesë për vdekje

Kopje

Pensioni i pleqërisë Pensioni familiar rreth

80 %

e totalit të pensioneve rreth

11 %

e totalit të pensioneve

9 %

e totalit të pensioneve

14)

Pension invaliditeti rreth

Duke vazhduar studimin tonë do të ndalemi tek grupimet e pensioneve:

Vëmë re së 3 janë kushtet të cilat ligji I sigurimeve kërkon : 1. Mosha 2. Vitet e punës 3. Shkëputje të mardhënieve financiare në qëndra pune.

13) “ The little Oxford Dictionary” Viti i botimit 1991 dhe Fjalori Shqip 14) Shifrat janë të përafruara në bazë të të dhënave të 5 viteve të fundit, Burimi ISSH.

“Sistemet e pensioneve “

ANALIZE E KARAKTERISTIKAVE EKONOMIKE TË SISTEMIT TË PENSIONEVE

2.3.1 ANALIZË E KARAKTERISTIKAVE EKONOMIKE NË SISTEMIN SHQIPTAR TË PENSIONEVE , NË SEKTORIN URBAN.

Tabela nr 7 : Parametrat e skemës së pensioneve në sektorin urban në Shqipëri

Përqindja e Kontributit Mosha e daljes në pension 21.6 përqind për pensionet, nga të cilat 59.2 përqind paguhet nga punëdhënësi dhe pjesa tjetër nga i punësuari. 65 vjeç burra,60 vjeç gratë, ku do të zbatohet në mënyrë graduale modeli 35 vjet punë deri në vitin 2012 në dallim nga 60vjeç/55 vjeç që ka qënë për shumicën e profesionëve në vitin 2001; Mosha 50 vjeç për gratë me 6 fëmijë dhe 30 vjet kontribut në sigurimet shoqërore. Përqindja e përfitimit Pensioni bazë + 1 përqind në vit të mesatares jetike të rivlerësuar sipas rritjes së kontributeve mesatare; Në varësi të limiteve të shtrënguara të pensionit maksimal; pensioni nuk mund të jetë më i lartë se dyfishi i shumës bazë ose 75 përqind e pagës mesatare neto për 3 vjet pandërprerje Indeksimi i pensioneve pas daljes në pension gjatë 10 vjetëve të fundit të punësimit, cilado shifër të jetë më e ulta; 0.34 përqind në muaj shtesë për shtyrjen e moshës së daljes në pension përtej moshës së caktuar për daljen në pension; 0.6 çmimeve, por në realitet Këshilli i Ministrave merr vendime ad.hoc, sipas disponibilitetit të të ardhurave dhe synimit të arritjes së standartit minimal jetik. Pensioni për paaftësi Pension për personat të mbetur të ve Përfitohet vetëm në rast se ka patur kontribute për gjysmën e periudhës nga mosha 20 vjeçare deri në moshën e paaftësisë; Pensioni i barabartë me shumën bazë + 1 përqind për çdo vit të mesatares jetike të rivlerësuar sipas rritjes së kontributeve mesatare; Pensioni maksimal është ose dyfishi i shumës bazë ose 80 përqind i pagës së fundit. E ve në moshën 50 vjeçare ose në rast se ka nën kujdes një fëmijë ose një person me paaftësi; i ve në moshën 60 vjeçare ose në rast se kujdeset për një fëmijë ose person me paaftësi; jetim deri në moshën 25 vjeçare në rast së shkon në shkollë ose përndryshe deri në moshën 18 ose në rast se është me paaftësi; prindër që jetonin në shtëpinë e të ndjerit për së paku 1 vit dhe janë në moshën 65 vjeçare ose janë me paaftësi; Pensioni = me 50 përqind të pensionit të të ndjerit për personin e mbetur i ve/ e ve dhe 25 përqind për jetimët ose personat të tjerë në ngarkim, në varësi të maksimumit 100 përqind.

Burimi :” Legjislacioni shqiptar,dhe informacione të marra nga faqja zyrtare e ISSH,www.issh.gov.al

“Sistemet e pensioneve “

Për sejcilën nga karakteristikat e paraqitura në tabelën nr 7 do të bëjmë vlerësime .

1. Përqindjet e kontributeve n

ë

Shqipëri

Janë të larta në krahasim me mesataret e këtyre kontributeve për vendet e OECD

15)

-së. Le të bëjmë një rezyme të këtyre përqindjeve në Shqipëri . Në fillim programi përfshinte një shkallë relativisht të lartë kontributive, në fillim e përcaktuar tek 41.9 përqind të pagës, nga e cila 0.8 përqind ishte për të mbuluar sëmundjet, 2.3 përqind ishte për leje lindjeje,29.9 përqind për pensionet, 3.4 përqind për sigurimet shëndetësore, 0.5 përqind për dëmtime profesionale dhe 5 përqind ishte sigurim (pagesë) për papunësinë. Ligji miratuar në 2006 e uli totalin e kontributit me 9 pikë, duke e ulur pagesën për papunësinë në 2 përqind dhe duke ulur me 6 pikë përqindjeje taksë për pensionet si në tabelën e mëposhtme. Shkalla e kontributit shkoi 32.9 përqind. Kjo deri në vitin 2009. Gjatë vitit 2009 përsëri pati ulje në totalin e kontributeve.Tabela e mëposhtme na i demostron ato . Kontributi i detyrueshëm për sigurimet, shoqërore e shëndetësore, për të punësuarin, duke filluar nga data 1.5.2009 e në vazhdim, të jetë

27,9 %

e pagës bruto mujore, sipas listëpagesës, ku pjesa e punëdhënësit të jetë 16.7 % dhe pjesa e të punësuarit 11.2 %.

Kopje

sigurim shëndetësor, e deklaron dhe e paguan në llogarinë bankare, të përcaktuar për kontributet. Kontributi sipas degëve të sigurimit dhe ndarja ndërmjet punëdhënësit dhe punëmarësit ka këtë strukturë, si me poshtë:

Tabela nr 8 : Përqindja e Kontributeve sipas degëve n

ë

Shqipëri, aktualisht.

Burimi: “Manual për Kontributet”, Botim I ISSH ,Viti 2013

15 )Vendet e OECD janë vende që bëjnë pjesë në Organizatën për Bashkpunim Ekonomik dhe Zhvillim.

“Sistemet e pensioneve “

Figura nr 11 : Përqindja e konrtibutëve për pensione publike në disa vende.

Israel Korea Switzerlan d Unitëd Statës Japan Luxembou rg France Nëtherlan ds Slovak Poland Germany Greece Turkey Finland Albania Estonia Austria Slovenia Czech Republic Spain Chile Italy Hungary 2012 9.0 9.8 9.9 12.4 15.4 16.0 16.4 16.7 17.9 18.0 18.9

Kopje

22.0 22.8 24.4 28.0 28.3 29.8 32.7 33.5

Burimi : Banka Botërore , Viti 2013

2. Mosha e daljes në pension në Shqipëri

. Në fillim, mosha e daljes në pension për shumicën e popullsisë ishte 60 vjeç për burrat dhe 55 për gratë dhe një moshë më e ulët për kategori të veçanta tek 50 vjeç për burrat dhe 45 për gratë. Këto kategori të veçanta po hiqen gradualisht, ndërsa mosha e daljes në pension është rritur në 65 vjeç për burrat dhe 60 për gratë. Në vitin 2013 këto mosha tashmë në Shqipëri janë arritur nga shumica e të punësuarve dhe do të arrihen gradualisht për kategori të veçanta

“Sistemet e pensioneve “

të punësuarish. Moshat e daljes në pension po rriten me 6 muaj në vit,sipas tabelave të mëposhtme. Në të gjitha rastet, duhet të kesh 35 vite punë për ta përfituar një pension të plotë. Pensionet e parakohshme jepen me 15 vite punë.

Tabela nr 9 : Mosha e daljes në pension, për të fituar penson të plot

ë

në disa shtete.

SHTETI BURRA GRA Turkey Greece Italy Hungary 44.9

57.0

59.0

60.0

41.0

57.0

59.0

59.0

Luxembourg Korea Mexico Denmark 60.0

60.0

60.0

60.0

Belgium Slovenia France 16) 60.0

60.0

62.0

60.0

57.3

62.0

Czech Republic Slovak Republic Estonia OECD Albania 61.0

62.0

63.0

63.1

64.0

58.7

57.0

61.0

59.0

65.0

65.0

65.0

65.0

Portugal Netherlands Ireland Germany New Zealand Finland Sweden Canada Spain Poland Switzerland Japan Australia United Kingdom Chile Austria United states Norway Iceland Israel 65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

66.0

67.0

67.0

67.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

65.0

60.0

63.0

65.0

62.0

60.0

60.0

60.0

66.0

67.0

67.0

62.0

Burimi : Banka Botërore Viti 2013

16) në 27 tetor 2010 Franca miratoi projektligjin e ri të pensioneve që rriste moshën nga 60 në 62 vite

“Sistemet e pensioneve “

Figura nr 12 : Mosha e daljes në pension në vitin 2010

shqiptare. Ligji nr 8889 dt25.4.2002 dhe ligji nr 9377 dt 1.04.2005 botuar në fletore zyrtare nr. 18 , dhe nr 37 na japin këto tabela.

“Sistemet e pensioneve “

Tabela nr 11 : Mosha dhe periudha e sigurimit që kërkohen në vite për sejcilën kategori , për të përfituar pension të plotë për meshkuj.

Vitet 2001 1.7.2002

1.7.2002

30.06.2003

30.06.2003

1.7.2004

1.7.2005

30.06.2005

30.06.2006

Kategoria I 17) Mosha Vjetërsi

54 54 55 55 56 24 24 25 25 26

Kategoria II Mosha Vjetërsi

59 59 60 60v6m 61 32 33 34 35 35

Kategoria III Mosha Vjetërsi

60 60v6m 61 61v6m 62 32 33 34 35 35

1.7.2006

1.7.2007

1.7.2008

1.7.2009

30.06.2007

30.06.2008

30.06.2009

30.06.2010

56 57 57 58 27 28 29 30 61v6m 62v 62v6m 63 35 35 35 35 62v6m 35

1.7.2010

1.7.2011

nr 37

30.06.2011

30.06.2012

58 59 31 32 63v6 64v 35 35

1.7.2012

1.7.2013

1.7.2014

1.7.2015

1.7.2016

1.7.2017

1.7.2018

1.7.2019

1.7.2020

1.7.2021

1.7.2022

1.7.2023

30.06.2014

30.06.2015

30.06.2016

30.06.2017

30.06.2018

30.06.2019

30.06.2020

30.06.2021

30.06.2022

30.06.2023

e vazhdim

59 60 60v6m 61 61v6m 62 62v6m 63 63v6m 64v 64v6m 65 33 34 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 64v6m 65 v 35 35

Burimi :Ligji nr 8889 dt25.4.2002 dhe ligji nr 9377 dt 1.04.2005 botuar në fletore zyrtare nr. 18 , dhe

17) Për ndarjen e kategorisë së punëve ka rreth 50 vendime midis viteve 1958 –1991.Në mënyrë të përmbledhur kategoritë e punës janë botuar në legjislacionin e Sigurimeve Shoqërore fq196-224 viti 2003. Për me tepër mund të lexoni në shtojcen A. Vendimet për klasifikimin e punëve njihen me Vendim të Këshillit të Ministrave të Republikes së Shqipërisë.

“Sistemet e pensioneve “

Tabela nr 12 : Mosha dhe periudha e sigurimit që kërkohen në vite për sejcilën kategori , për të përfituar pension të plotë për femra.

Vitet Kategoria I Mosha Vjetërsi Kategoria II Mosha Vjetërsi Kategoria III Mosha Vjetërsi 2001

49 22 54 30 55

1.7.2002

30.06.2003

1.7.2002

30.06.2003

49 50 23 24 54 55 32 34 55v6m 56

1.7.2004

30.06.2005

1.7.2005

30.06.2006

1.7.2006

1.7.2007

30.06.2007

30.06.2008

50 51 51 52 25 26 27 28 55v6m 56 56v6m 57 35 35 35 35 56v6m 57 57v6m 58

1.7.2008

1.7.2009

30.06.2009

30.06.2010

52 53 29 30 57v6m 58 35 35 58v6m 59v

1.7.2010

1.7.2011

1.7.2012

1.7.2013

1.7.2014

1.7.2015

1.7.2016

1.7.2017

1.7.2018

1.7.2019

1.7.2020

1.7.2022

1.7.2023

30.06.2011

30.06.2013

30.06.2014

30.06.2015

54 54 55 55v6m 32 33 34 35 59v 59v6m 60 35 35 35 60v

30.06.2016

56 35

30.06.2017

30.06.2018

56v6m 57 35 35

30.06.2019

30.06.2020

30.06.2021

1.7.2021

30.06.2022

30.06.2023

e vazhdim

53 57v6m 58 58v6m 59 59v6m 60 31 35 35 35 35 35 35 58v6m 35 59v6m 30 32 34 35 35 35 35 35 35 35 35

Burimi :Ligji nr 8889 dt25.4.2002 dhe ligji nr 9377 dt 1.04.2005 botuar në fletore zyrtare nr. 18 , dhe nr 37

“Sistemet e pensioneve “

3. Formula e përfitimit në sistemin e pensioneve.

Formula është pensioni bazë, që është e njëjta gjë me pensionin minimal, plus 1 përqind për çdo vit punë. Pensioni bazë caktohet nga Këshilli i Ministrave. Në vitin 2005 ishte afërsisht 38 përqind e pagës bruto të mbuluar për pensionistët e rinj. Teorikisht, kjo mund të siguronte koefiecientë zëvendësimi tepër bujare me 35 vite punë, në nivelin 73 përqind e pagës për një person me një page mesatare, në krahasim me shifrën prej 40 përqind për 30 vjet punë të rekomanduar nga ILO

18)

-ja. Megjithatë, pensioni i plotë mesatar në sektorin urban arrin vetëm në 40% të pagës bruto të mbuluar, që nuk është substancialisht me i lartë sesa pensioni bazë. Ka disa faktore që e shpjegojnë këtë mospërputhje.

Figura nr 13 :Paga minimale dhe paga mesatare në vite.

Kopje

Burim : Studim ‘Impakti sasior i politikave tatimore gjatë viteve 2005-2013’

E para

, ekzistojnë disa limite tepër striktë për pensionin maksimal. Ky pension është i kufizuar tek dyfishi i pensionit bazë, gje që sugjeron që individët me të ardhura të larta që mund të sigurojnë të ardhura mbi pagën mesatare do ta arrijnë limitin shumë shpejt. Faktikisht, edhe në rast së pensioni maksimal do të ishte i indeksuar për pagën, gjë që ligjërisht nuk ndodh, individët që marrin dyfishin e pagës mesatare do ta arrijnë maksimumin vetëm pas 25 vjetësh punë dhe individët që fitojnë trefishin e pagës mesatare do të arijnë vetëm me 18 vjet punë. Këto limite do të arriheshin shumë më shpejt sipas maksimumit të indeksuar për çmimin që përcaktohet në legjislacion. 18) ILO, Organizata e Punës, ka për qëllim të inkurajojë përpjekjet e bëra nga Anëtaret e Organizatës për nxitjen e parimeve dhe të drejtave themelore të punëtoreve të sanksionuara nga Kushtetuta e ILO- s si dhe nga Deklarata e Filadelfias. www.

ilo

.org

.

“Sistemet e pensioneve “

Së dyti,

pensioni është gjithashtu i kufizuar në rast se një individ arrin 75 përqind të mesatares netto të pagës më të lartë të 3 viteve të njëpasnjëshëm në 10 vitet e fundit. Ndonëse në ligj sugjerohet që pagat në të kaluarën duhet të rivlerësohen sipas matjes së kontributeve çdo vit, praktikisht limitet janë aplikuar për mesataren e pagave nominale, duke i kufizuar edhe më pensionet. Për me tepër, pensioni minimal, që me ligj kërkohet të indeksohet sipas inflacionit është rritur shumë më shpejt sesa inflacioni në një përpjekje për të barazuar pensionin minimal me standardin minimal të jetesës, si edhe është rritur me shpejt sesa rritjet të pensioneve mbi minimalen. Rrjedhimisht, shumë individë e gjejnë veten duke përfituar një pension minimal, pavarësisht nga shumat që kanë kontribuar Përveç pensioneve, pensionistët gjithashtu marrin tri lloje kompensimesh shtesë, që janë 6-7%. kompensimi për energjinë elektrike, kompensimi për bukën dhe kompensimi për anëtarët e familjes në ngarkim. Paratë për financimin e këtyre kompensimeve shtesë vijnë direkt nga buxheti i shtetit. Mesatarisht ato e risin kompensimin mujor për pensionin e pleqërisë me

Kopje “Sistemet e pensioneve “

Tabela nr 15 : Masat mujore të pensioneve në lekë ,viti 2012 Rritja e pensioneve u bë më

01.07.2010

lekë në muaj Viti 2010 Viti 2012 Pensione dhe të ardhura minimale e maksimale Masa e pensionit URBAN pensioni minimal pensioni maksimal 10,276 20,552 Masa e pensionit RURAL pensioni bazë 6,344 10,690 21,380 6,980 minimale maksimale Të ardhurat pensionistëve RURAL e 12,226 21,052 7,234 12,840 21,880 7,870

“Sistemet e pensioneve “

Grafiku nr 14 tregon nivelin e brendshëm të kthimit

(në anglisht- internal rate of return)

që sigurohet nga struktura aktuale e përfitimeve për individët me të ardhura të larta, të mesme dhe të ulta

19)

.Siç mund të shihet qartë, individët me të ardhura të larta kanë një nivel relativisht të ulët kthimi krahasimisht me individët me të ardhura të ulta që përfitojnë si nga pensioni bazë rishpërdarës dhe nga aksesi në pensionin minimal. Gratë kanë nivele më të larta kthimi së burrat sepse kanë jetëgjatësi më të madhe dhe marrin pension për një kohë më të gjatë sesa burrat për të njëjtin nivel page dhe të njëjtin nivel kontributi.

Figura nr 14 : Niveli i brendshem i kthimit për Individët me Nivele të ndryshme të ardhurash në sistemin urban të pensioneve

Burimi: Banka Botërore

Kopje

Grafiku më poshtë ilustron të njëjtat fakte, por nga një perspektivë e ndryshme, duke krahasuar pensionin që merr një individ, me pagën e tij/saj të fundit. Edhe këtu, individët me të ardhura të larta marrin pensione që vlerësohen tëk 30 përqind e pagës së tyre të fundit. Këto pensione dotë paguhen për afërsisht 20 vjet. Për të marrë këto pensione, këta individë kanë paguar 29.9 përqind të pagës për 40 vjet (mesatarisht ). Sigurisht që sistemi i pensioneve nuk ofron shumë për këta të punësuar. Nga pikpamja e rishpërndarjes, pensionet në mënyrë të qartë rishpërndahen drejt të punësuarve me të ardhura më të ulta.

20)

19) Qëllimi i klasifikimit në 3 nivele është të ilustrojnë dallimet midis individëve. Duke qënë së ka kontribues që nisin punën që në moshën 16 vjeçare, supozimi bëhet që individët me të ardhura të ulta, pa arsim të lartë janë ata që e nisin në atë moshë (kontributin). Ndërsa individët që vazhdojnë arsimin e lartë mund të mos nisin kontributet përpara moshës 25 vjeçare. Për të gjithë këta supozimi bëhet që punën ta vazhdojnë pa shkëputje dhe që dalin në pension në moshën e përcaktuar me ligj.Më shumë mund të gjeni në shtojcë , pika B. 20) Supozimet e përdorura për analizën e shpërndarjes që bën një krahasim të ndikimit të sistemit të pensioneve për pensionistë me nivele të ndryshme të ardhurash paraqiten në Shtojcën B.

“Sistemet e pensioneve “

Figura nr 15 : Pensionet e marra si përqindje e pagës së fundit personale për individe me nivele të ndryshme të ardhurash

Burimi: Banka Botërore

Nga pikëpamja e stimujve, në rast se shumica e personave do të përfitojnë pensionin minimal pavarësisht nga sa deklarojnë në paga apo do të përfitojnë vlera të ulta për kontributet e pensioneve të tyre, sigurisht që ata do të zgjedhin të deklarojnë pagën minimale. Kjo është pikërisht ajo që po ndodh në sektorin privat.

Kopje

mujore, për efekt të llogaritjes së kontributeve të sigurimeve, shoqërore e shëndetësore, nga data 1.7.2010 e në vazhdim, të jetë jo më pak së 16 820 (gjashtëmbëdhjetëmijë e tetëqind e njëzet) lekë, ndërsa paga maksimale mujore të jetë 84 100 (tëtëdhjetë e katër mijë e njëqind) lekë.Ndërkohë në vlera për pensionin minimal urban kemi10.690 (dhjetëmijë e gjashtëqind e nëntëdhjetë )lekë dhe ai maksimal 21.880( njëzetënjëmijë e tetëqind e tetëdhjetë) lekë.Për pensionin rural kemi vetëm pension bazik .

4. Indeksimi i pensioneve

Çdo vit Këshilli i Ministrave

21)

harton vendimin “Për përcaktimin e koeficientëve të indeksimit të bazës së vlerësimit vjetor, individual për llogaritjen fillestare të pensioneve”, nga i cili përfitojnë të gjithë ata persona që dalin në pension që prej 1 janarit dhe në vazhdim Ali Jemini, nëndrejtor i Përgjithshëm i Institutit të Sigurimeve Shoqërore (ISSH) ka shpjeguar përfitimet sipas koefiçientit të indeksimit, masën e rritjes së pensionit dhe metodikën e llogaritjes. 21) Këshilli i Ministrave boton vendime edhe në faqen e tij zyrtare www.

këshilliministrave

.al .

“Sistemet e pensioneve “

Ai argumenton llogaritjen në këtë formë: “Metodika e llogaritjes së këtij koefiçienti përcaktohet nga paga vjetore, individuale, e cila indeksohet me koefiçientin që llogaritet si raport i kontributit mesatar për çdo person të siguruar, të mbledhur në vitin e fundit kalendarik, kundrejt të njëjtit tregues të vitit pararendës.

Tabela nr 16 : Indeksimi sipas viteve në sistemin e pensioneve INDEKSIMI SIPAS VITEVE

Për vitin 2013 Për vitin 2012 Për vitin 2011 Për vitin 2010 Për vitin 2009 Për vitin 2008 Për vitin 2007 Për vitin 2006 Për vitin 2005 1.00

1.04

1.11

1.04

1.02

1.12

1.10

1.09

1.14

Për vitin 2004 1.07

Për vitin 2003 Për vitin 2002 Për vitin 2001 Për vitin 2000 Për vitin 1999 Për vitin 1998 1.09

1.05

1.22

1.09

1.37

1.32

Kopje

5. Pagesat për paaftësi.

Kushtet për përfitim dhe kualifikim janë sipas standardeve të duhura. Në Shqipëri ekziston një Sektor për Indvidët me Paaftësi në Departamentin e Shërbimeve Sociale, që ofron një pagesë më të lartë asistence sociale për personat që hyjnë në kategorinë e të paaftëve, nga ajo që ofrohet nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore. Individët që marrin pagesë paaftësie nga ISSH-ja nuk përfitojnë pagesa nga Shërbimet Sociale

22)

, kështu që edhe ata persona që mund tu takoje pension paaftësie nga ISSH-ja shpesh zgjedhin të mos e marrin. Një çështje që del nga brenda sistemit të pensioneve është që pensioni maksimal për pensionistët me paaftësi është 80 përqind e pagës mesatare, që është e ndryshme nga limiti 75 përqind për pensionistët që perfitojnë pension pleqërie. Pastaj, nga çdo pikëpamje tjetër, formulat e pensionit janë identike.Personat me paaftësi të pjesshme përfitojnë pensione për këtë lloj paaftësie . 22) www.mpcs.gov.al

“Sistemet e pensioneve “

6. Pensionet për personat e mbetur të ve

Mund të anojnë pak nga ana e disfavorshme ,në rast se personat e mbetur të ve jetojnë me anëtarë të tjerë të familjes, niveli është i përshtatshëm. Në të gjitha rastet , shuma e pensionit të përgjithshëm familiar që përfitojnë të gjithë pjestarët nuk mund të jetë më e lartë së pensioni që merrte ose i takonte të ndjerit. Edhe në rastet kur jetimët fitojnë bursë,apo prindërit para vdekjes u lenë pasuri me testament , pensioni familiar nuk pakësohet apo ndërpritet. Pensionet paguhen një herë në muaj dhe vetëm në lekë dhe sipas nenit 63 të ligjit të sigurimeve shoqërore nuk tatohen.Pensionet e patërhequra merren në çdo kohë por jo më shumë se tre vitet e fundit.

2.3.2 ANALIZË E KARAKTERISTIKAVE EKONOMIKE NË SISTEMIN SHQIPTAR TË PENSIONEVE , NË SEKTORIN RURAL

Shumica e parametrave të sistemit rural janë identike me ato të sistemit urban. Një përjashtim shumë të madh këtu bën përqindja e kontributeve. Të punësuarit rurale vlerësohen me kontribute fikse të përcaktuara nga Këshilli i Ministrave, një shumë për të punësuarit në

Kopje

deri me tani ata mund të derdhin shumën e plotë të kontributeve brenda dhjetorit të këtij viti. Dhe sikur të mos kenë derdhur kontribute asnjë vit, por e derdhin për këto 17 vite e gjysëm, ato fitojnë gjysëm pesioni të qytetit.

Tabela nr 17 : Pagesat vjetore të kontributeve të sigurimeve shoqërore, sipas zonave:

Burimi : Manual për kontributet, Botim i ISSH ,Viti 2013

“Sistemet e pensioneve “

Duke qënë se sektori i fermave bujqësore është gati inekzistent, të vetëpunësuarit në bujqësi përbëjnë realisht prurjet në sistemin e pensioneve rurale.Favorizimi duket edhe në anën e procedurave e cila është më e thjeshtëzuar siç duket edhe më poshtë.Faktor mund të jetë dhe fakti së kjo pjesë e kontribuesve vetëmenaxhohet nga ISSH. Të vetëpunësuarit në bujqësi regjistrohen në agjencitë e sigurimeve shoqërore, pas paraqitjes së çertifikatës së gjendjes civile dhe njërit nga aktet e mëposhtme: - Vërtetimin e pronësisë mbi tokën, lëshuar nga zyra e regjistrimit të pasurisë së paluajtshme të komunës ose bashkisë; - Akt noterial, që vërteton tjetërsimin e pronës (p.sh. qiramarrje, etj.). Në çdo rast, aktet e mësipërme duhet të jenë të shoqëruara me vërtetimin e lëshuar nga komuna, ku cilësohet se personi ushtron veprimtari bujqësore / blegtorale. Të vetëpunësuarit në bujqësi paguajnë kontributet, për sigurimet shoqërore e shëndetësore, për vitin në vazhdim, pavarësisht nëse janë të pasiguruar për vitet pararendëse. Të vetëpunësuarit në bujqësi i paguajnë kontributet e detyrueshme të sigurimeve shoqërore individualisht, një herë në tre muaj. Afati i pagesës së kontributeve është jo më vonë se dita e

Kopje

ndërmjet tyre dhe Institutit të Sigurimeve Shoqërore. Qeveria pastaj bën llogaritjen e kontributit të plotë që do të duhej të kërkohej mbi bazën e pagës minimale urbane dhe paguan diferencën midis kësaj dhe kontributit fiks që paguhet nga të punësuarit rurale në Institutin e Sigurimeve Shoqërore. Vitet e fundit, kontributi i shtetit ka arritur në afro 85% të totalit, duke e bërë këtë sistem kontributiv kryesisht si emër dhe jo si përmbajtje. Ndërsa sistemi i përfitimeve për pensionistët në zonat rurale është i strukturuar në mënyrë identike me atë të të punësuarve urbanë, niveli i përfitimit minimal dhe maksimal përcaktohet veçmas. Ka një përqindje më të lartë të pensionistëve të zonave rurale nga ata të zonave urbane që marrin pensionin minimal. Përfitimet jepen mbi bazën e pagës minimale urbane ose më të larta në rast së kontributet janë paguar për paga me të larta, ndërsa kontributet aktuale nga të punësuarit janë shumë më të ulta. Pensionet që paguhen nga sistemi rural janë aktualisht më të ulta sesa në sistemin urban, por do të barazohen me pensionet urbane rreth vitit 2012.

“Sistemet e pensioneve “

Për të arritur këtë barazi, qeveria i ka rritur çdo vit pensionet rurale shumë më shumë nga ato urbane.

Problemet e sistemit aktual mund të përmblidhen si me poshtë vijon:

1. Mbulesë e pamjaftueshme e të moshuarve në periudhën afatgjatë, ku të moshuarit në të ardhmen nuk do të kenë mundësi të përfitojnë nga sistemi i pensionit. 2. Rënie e ndjeshme e përfitimeve që lind nga lidhja që i bëhet pensionit maksimal me inflacionin. 3. Përqindje të larta kontributive që nuk përbëjnë stimul për formalizimin e krahut të punës. 4. 5. Mungesa e stimujve në formulën e përfitimit që individët të deklarojnë

Kopje “Sistemet e pensioneve “

KAPITULLI III STUDIM I POLITIKAVE QEVERITARE NË FUSHEN E PENSIONEVE.

3.1 QËNDRUESHMËRIA FISKALE PËRMES OBJEKTIVAVE AFATSHKURTËR TË QEVERISË

.

Objektivi qeveritar 1 :Rritja e mëtejshme të qëndrueshmërisë financiare të skemës së sigurimeve shoqërore

Të ardhurat

kontributive parashikohet të rriten mesatarisht me 12-15% në vit duke arritur që në vitin 2013 krahasuar me vitin 2009 të jenë rreth 50% më të larta.

Shpenzimet

parashikohen të rriten mesatarisht 8-10%, duke arritur në vitin 2013 të jenë 35% me të larta se në vitin 2009. Në këtë mënyrë rritet aftësia vetëmbajtëse e skemës së sigurimeve shoqërore duke ulur subvencionin e buxhetit të shtetit.

Objektiv qeveritar 2 :Rritja e masës së përfitimeve nga sigurimet shoqërore

Kopje

parashikimet e projekt buxhetit afatmesëm 2010-2012, rritja e pensioneve për vitin 2010 është në masën 7% për qytetin dhe 15% për fshatin. Rritjet e pensioneve për vitet në vazhdim 2011, 2012 janë parashikuar të jenë në masën 6% për qytetin dhe 15% për fshatin.

Gjithashtu, megjithëse kontributet e fermerëve do vazhdojnë të rriten, njëkohësisht do të vazhdojë edhe subvencioni nga buxheti i shtetit për kontributet që paguajnë fermerët me synimin që, për ata që do të dalin në pension në vitin 2013 do të kenë kushte të njëjta me pensionistët e qytetit.

23)

3.1.1 DISKUTIM I OBJEKTIVAVE: DEFEKTE TË SKEMËS AKTUALE NË QËNDRUESHMËRINË FINANCIARE

Nëse rrit pensionet një vit, efekti financiar i rritjes mbetet përgjithmonë. E çfarë ndodh kur rritja është e përvitshme? 23) Përzgjedhur në dokumentat strategjike si SKZHI “ Strategji Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-2013”. Të tjerë objektiva të cilësuar në këtë kapitull janë pjesë e këtij dokumenti .

“Sistemet e pensioneve “

Rritja e pensioneve në realitetin shqiptar : Analizë: Pensionet rriten, çfarë ndodh me vlerën e tyre ?

Gjatë gjithë këtyre 20 vjetëve jemi mësuar të dëgjojme vetëm për rritje të pensioneve. Duket sikur kërkesa për ushqime, veshje, ilaçe e me radhe, me rritjen e pensioneve është plotësuar me mire. Në fakt nuk është krejt kështu. Inflacioni i periudhës ka qënë aq i lartë sa pensionet e sotme rezultojnë realisht më të ulta se sa ata të vitit 1990. Pensionet shqiptare deri në vitin 2007 nuk kanë qënë realisht në nivelin e vitit 1990. Përllogaritjet e ekspertëve kanë nxjerre se vetëm në vitin 2014 pensionet do të kenë vlerën reale të vitit 1990. Sipas të dhënave zyrtare të Institutit të Sigurimeve Shoqërore pensioni minimal real i vitit 2004 ka qënë sa 86 për qind e pensionit minimal real të vitit 1990. Kjo vetëm për qytetin, pasi në fshat shifrat janë edhe më të ulta. Pensioni i 2004 në fshat ka qënë 62 për qind i atij të 90. Pse kjo situatë? Së pari inflacioni, më tej rritja e shpejtë e numrit të pensionistëve, në 20 vjet për shkaqe të ndryshme numri i tyre ka shkuar nga 240 mijë në 1990 ,në 540 në 2010, rënia e lartë e fuqisë punëtore për shkak të

Kopje

Pensionistëve thotë se pensioni mesatar real, në vendin tonë, është 24 për qind më i ulët se në Maqedoni dhe 27 për qind me i ulët së në Malin e Zi. Sipas tij pensioni minimal sot është rreth 34 për qind më i ulët se minimumi jetik për frymë. Ai përllogarit që kjo vjen ngaqë humbjet nga puna e zezë në një vit janë 350 milionë dollarë. Për Qeverinë , fatura fryhet pambarim. Që ta shlyesh atë duhet të shtosh të ardhurat. Kur të ardhurat nuk shtohen, rritet subvencioni nga buxheti. Kjo ka ndodhur rëndom gjatë viteve të fundit. Pasojat sa vijnë e rëndohen. Pra, të ardhurat me gjithë rritjen kanë probleme të mëdha në raport me rritjen e pensioneve. Balanca rëndohet dhe buxhetit i ulet aftësia paguese. Shënjat u dhanë në dhjetor 2010

24)

. Që pensionistët të presin më shumë pensione duhet që kontribuesit ta bëjnë detyrën e vet. Në një analizë të të ardhurave të ISSH rezulton së kjo bëhet keq apo nuk bëhet fare. 24) Bëhet fjalë për shpërblimet e fundvitit për pensionistë , që këtë vit ishin në vlerë tepër të ulët krahasuar me vitet paraardhëse.Vlera e tyre ishte 5000 lek dhe ndarja filloi në muajin shkurt e në vazhdim.Ky shpërlim humbi komplet kuptimin e tij si në kohë edhe në vlerë.

“Sistemet e pensioneve “

Kështu, për vitin 2014 pritet që nga totali i të ardhurave prej 51 miliardë lekësh, 131 mijë buxhetorët dhe punonjësit e kompanive shtetërore të derdhin 17 miliardë. Më shumë se 500 mijë të tjerë të punësuar zyrtarisht në sektorin privat derdhin diku tek 29 miliarde lekë. Nuk ka nevojë për komente, informaliteti është shumë i lartë. Është komentuar shpesh se numri i të punësuarve në bujqësi është përdorur si një mbulesë për shkallën e lartë jozyrtare të papunësisë. Nëse do të ishte çështje e kësaj shifre, kjo nuk do të kishte problem. Por kur flet nga pikëpamja e pensioneve shqetësimi është i lartë. Sepse nga fshati vijnë si kontribute vetëm 2.7 miliardë lekë në vit edhe pse numri i të punësuarve aty përllogaritët 180 mijë veta, shumë më i lartë së ai i të punësuarve në sektorin buxhetor.

3.2 OBJEKTIVA TË TJERË AFATSHKURTËR DHE AFATMESËM TË QEVERISË NË LIDHJE ME SISTEMIN E PENSIONEVE

Objektivat konkrete për periudhën 2013-2014 në fushën e pensioneve. Përparësitë strategjike dhe politikat në fushën e sigurimeve shoqërore ,e veçanërisht në sistemin e pensioneve, kanë të bëjnë me:

Objektiv nr 1

Kopje

Objektiv nr 2

- Kalimin gradual, me hapa të matur dhe në klimën e një konsensusi politik drejt një sistemi shumështyllësh të pensioneve.

Objektiv nr 3

- Garantimin e një kostoje fiskale më të ulët.

Objektiv nr 4

- Sigurinë financiare të pensionistëve dhe të drejtat e fituara të kontribuesve.

Objektiv nr 5

- Roli maksimal i shtetit në forcimin e kontrollit ndaj institucioneve të licensuara të investimeve që do të operojnë në tregun e sigurimeve e të pensioneve. Objektivi kryesor afatmesëm i përcaktuar në dokumentat strategjike si SKZHI 2007-2013, është reforma në pensione ,zhvillimi bashkëkohor i skemës së sigurimeve shoqërore të detyrueshme dhe kombinimi i qëndrueshmerisë financiare të tyre në kuadrin e një sistemi shumëkolonësh, nëpërmjet përmbushjes :

Objektivi 1

Së pari, garantimi i mbulimit sa më të plotë të popullsisë së vendit me elementë të sigurimeve shoqërore të detyrueshme, të mbajtura në nivele të pranueshme. Ky objektiv do të arrihet sidomos përmes: - Zbatimit të një sistemi sigurimesh shoqërore që i përgjigjet më mire stadit të arritur të zhvillimit ekonomik e social të vendit. - Përsosjes së menaxhimit të skemës së sigurimeve shoqërore, sidomos të mbledhjes së të ardhurave kontributive si dhe shpërndarjes së drejtë të tyre në formën e përfitimeve, aty dhe atëherë kur lind e drejta.

Objektivi 2

Së dyti, intensifikimi i përpjekjeve për forcimin e mëtejshëm të qëndrushmërisë financiare të skemës të sigurimeve shoqërore, duke minimizuar subvencionet buxhetore.

Objektivi 3

Së treti, përgatitja e sistemit për të kaluar drejt një sistemi shumështyllësh nëpërmjet : - Forcimit dhe reformimit të skemës aktuale.

Kopje

Objektivi 4

Së katërti, parë në aspektin e integrimit në instrumentat bi- dhe multilaterale ndërkombëtar në fushën e mbrojtjes shoqërore, konkludimi i marrëveshjeve bilaterale dhe aderimi në marrëveshjet europiane e më gjërë, në fushën e pensioneve, janë midis objektivave të rëndësishme.

3.3 ANALIZE PËR NJOHJEN E PROJEKTLIGJIT TË RI

Duke u bazuar në objektivin më primar të qeverisë që është ristrukturimi dhe reformimi i sistemit ekzistues njështyllës “pay as you go” , për të bërë një lidhje më të drejtpërdrejtë midis kontributeve dhe pensioneve duke përfshirë dhe sistemin e pensioneve suplementare private, le të studiojmë risitë që sjell projektligji i propozuar :

3.3.1 PROJEKTLIGJI I PËR SISTEMIN SHUMËKOLLONËSH I TË PENSIONEVE

Pensionet, si do të funksionojë sistemi me tri shtylla

Skema e pensioneve në vendin tonë do të pësojë ndryshime. Ekspertët e Sigurimeve Shoqërore kanë menduar të ndryshojnë skemën aktuale të pensioneve duke e përshtatur atë me vendet e tjera të zhvilluara të botës që operojnë sipas sistemit me disa shtylla. Sistemi i quajtur shumështyllash, i cili do të aplikohet edhe në vendin tonë, është i përbërë prej tri shtyllash kryesore. Tri shtyllat e reja, të propozuara për ndryshimin e skemës së pensioneve, do të jenë efektive vetëm pas disa vitesh. Ministria e Financave, si iniciatore e reformës

25)

, nuk ka përcaktuar ende kushtet, por një gjë është e sigurt që, brezi i popullsisë që aktualisht merr pension, nuk do të përfitojë nga reforma. . Skema aktuale është e bazuar në sistemin solidar. Pra, paratë që mbahen nga paga e një të punësuari nuk shërbëjnë për pensionin e tij, por për pagesën e të moshuarve që tashmë kanë dalë në pension. Kjo skemë sigurohet edhe me mbështëtjen e buxhetit të shtetit dhe i ka të përcaktuara pensionet maksimale dhe minimale në qytet dhe fshat. Sipas specialistëve ,por edhe nga studimi ynë,dhe Bankës Botërore, skema aktuale e pensioneve paraqet probleme e për këtë arsye është propozuar sistemi tjetër, ai me tri shtylla: 1.

Shtylla zero

është për të moshuarit, pavarësisht nëse ata kontribuojnë apo jo. Në disa 2.

Shtylla e parë

Kopje

Ky është një sistem publik i bazuar në solidaritet, por ku pensioni varet nga vitet dhe niveli i kontributit. 3.

Shtylla e dytë

ka hyrë në disa vende si një sistem kursimesh, ku punonjësve dhe punëdhënësve u kërkohet të vendosin një përqindje të pagës në llogari të specializuara kursimesh, të cilat pastaj investohen. Pasi del në pension punonjësi përfiton kontributin dhe interesat e krijuara nga ky sistem. Kjo shtyllë mund të menaxhohet në mënyrë publike apo private dhe nuk mbështetet në sistemin e solidaritetit. 4.

Shtylla e tretë

është e ngjashme me shtyllën e dytë, por punonjësit dhe punëdhënësit mund të bëjnë vullnetarisht kontribute shtesë në mënyrë që të rrisin nivelin e pensionit të tyre të ardhshëm. Sistemi aktual i pensioneve në Shqipëri fokusohet kryesisht në reduktimin e varfërisë dhe ka një strukturë të ngjeshur të përfitimeve të pensionit në krahasim me gamën e gjerë të kontributeve të paguara në sistem. 25) www.min.fin.gov.al

3.3.2 “ AMF” DHE PROJEKTLIGJI MBI PENSIONET SUPLEMENTARE PRIVATE NË SHQIPËRI

Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare

I krijuar në vitin 2006, Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare

26)

(AMF) është një institucion publik i pavarur nga ekzekutivi, përgjegjës për rregullimin dhe mbikëqyrjen e sistemit financiar jobankar dhe operatorëve që ushtrojnë aktivitetin e tyre në këtë sektor. AMF raporton në Kuvend për aktivitetin e tij. Fusha kryesore e veprimtarisë është rregullimi dhe mbikëqyrja: 1.E aktivitetit të tregut të sigurimeve dhe operatorëve të tij;e aktivitetit të tregut të letrave me vlerë dhe operatorëve të tij. 2.

E aktivitetit të tregut të pensioneve private suplementare dhe operatorëve të tij.

3.E veprimtarive të tjera financiare jobankare. Funksioni primar është që me anë të mjeteve ligjore, administrative dhe të informacionit, të mbrojë konsumatorët si dhe të ruajë stabilitetin e transparencën në fushën e sigurimeve, letrave me vlerë dhe pensioneve private suplementare. 26) http://amf.gov.al/

Kopje

27)

27) Augusto Iglesias dhe Robert Palacios, Managing Public Pension Reserves Part 1Social Protection Discussion Paper No. 0003, Departamenti i Mbrojtjes Sociale, Banka Botërore, janar 2012 28) Kjo skemë është propozuar nga specialistë të AMF. AMF-ja është duke përgatitur ligjin e ri të pensioneve suplementare private, që shumë shpejt do të marrë dhe miratimin nga qeveria. "Për mbikëqyrjen e kësaj skeme, ne kemi ende në fuqi ligjin e miratuar që nga viti 1995, i cili është mjaft i dobët. Pra, është e pamundur që skema të funksionoje me këtë ligj. Po ashtu, kemi pasur dhe udhëzime nga FMN-ja që skema e pensioneve privat, të mbahet pezull deri në hartimin e ligjit të ri", shprehen ekspertë të AMF-së. Sipas tyre, skema e sigurimit vullnetar do të rregullohet nga ligji i ri. Aktualisht në vendin tonë, funksionojnë tre institucione privatë, të cilat janë licençuar për dhënien e pensioneve suplementare mbi baza vullnetare. Për mbikeqyrjen e tyre, nga ana e institucionëve është nxjerre një udhëzim, pasi ato nuk mund të mbikëqyren me ligjin e vjetër. Kështu pritet që, skema e pensioneve të futet në një tjetër dimension zhvillimi. Në vendin tonë janë të licençuara nga Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare, tre institute

29)

që ofrojnë këto shërbime, të cilat janë ngritur dhe funksionojnë si të tilla prej vitit 2006. Këto institute kanë kapital tërësisht vendas. Numri i kontribuesve në këto institute është rritur. Në fund të vitit 2007, ishin vetëm 2.872

persona kontribues në skemën e pensioneve private, ndërsa në fund të vitit 2008, ky numër arriti në 3.861 persona për të tre institutet, ose një rritje me 34.4 për qind. Në të njëjtën mënyrë është zgjeruar edhe vlera e kontributeve në total.Në vitin 2007, shuma e kontributeve, sipas statistikave zyrtare të AMF-së, ishte më shumë së 32 milionë lekë, ndërsa në fund të vitit 2008 kjo shumë ishte më shumë së 53 milionë lekë, duke shënuar një rritje prej rreth 65 përqindësh. Skema e pensioneve private është vullnetare dhe bazohet tërësisht në menaxhimin privat të kontributeve, plotësisht të financuara. Edhe në këtë rast kontributi është i përcaktuar, por skema është individuale dhe profesionale. Marrëdhëniet janë të rregulluara me ligjin e vitit 1995 "Për pensionet suplementare dhe institute të pensioneve private". Fondet private të pensioneve nëpërmjet kompanive menaxhuese, varen drejtpërdrejt nga AMF-ja, e cila i liçenson, i mbikëqyr dhe i rregullon marrëdhëniet e varësisë mes tyre. Për kryerjen e transaksioneve është e detyrueshme përfshirja e sistemit bankar, që në këtë rast kryen rolin e depozitarit. Ndërkaq, marrëdhëniet mes kontribuesve në skemë dhe kompanive menaxhuese rregullohen me anën e kontratave. Këto të fundit mund të jenë individuale, pra fond individual i pensionit vullnetar, ose kolektive dhe rregullohen nga punëdhënësi. 29)Informacion më të detajuar mbi këto institute : 1 . www.

capital

Kopje

.com.al

Koefiçientët e indeksimit

për bazën e vlerësimit vjetor për llogaritjen fillestare të pensioneve, do të jetë përcaktues për masën e pensionit që marrin përfituesit Kështu, paga referuese do të shumëzohet me indeksin përkatës. Dhe në bazë të saj llogaritet pensioni, për ata që do të dalin nga 1 janari 2008. Siç dihet, për llogaritjen e pensionit merren 3 vite të 10 viteve të fundit, për të cilin punëmarrësi ka paguar kontributet. Koefiçientët e indeksuar të pagave që rriten nga viti në vit, sjellin rritje të përqindjes përfituese për pensionistët që do të marrin të drejtën pas këtij vendimi. Llogaritja e koefiçientëve të indeksimit të bazës së vlerësuar individuale të çdo kontribuesi, bëhet mbi bazën e të ardhurave nga kontributet e evidentuara sipas bilanceve financiare të viteve 2005, 2006 dhe 2007 dhe mbi bazën e të dhënave statistikore të numrit të personave që kanë kontribuar sipas viteve. Mënyra e llogaritjes së masës së koefiçientëve. Sipas relacionit, duke pjesëtuar të ardhurat nga kontributet me numrin e kontribuesve për çdo vit, del ngarkesa vjetore mesatare e kontributeve për çdo kontribues. Kjo ngarkesë e vënë në raport me ngarkesën mesatare të vitit pararendës, jep indeksin e rivlerësimit të pagave, mbi të cilat janë derdhur kontributet.

Pesë vite pas krijimit, tregu i skemave private të pensioneve vijon të jetë i papërfillshëm për nga numri i kontribuesve dhe nga arëktimet, bëhet e ditur nga të dhënat statistikore të përditësuara, të publikuara nga Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare.

Deri në fund të vitit 2012, sipas të dhënave, vetëm 4429 shqiptare ishin kontribues në tre skemat e pensioneve suplementare, të cilat menaxhohen nga kompanitë private.

Kopje

KAPITULLI IV REFORMIMI NË FUSHËN E PENSIONEVE NË VENDE TË NDRYSHME

4.1 SISTEMET E PENSIONEVE NË VENDET E EUROPËS JUGLINDORE

Sistemet e pensioneve në Evropë ,e më gjerë u janë nënshtruar reformave të thella gjatë viteve të fundit.

Tabela nr 19 : Implementimi i reformave sistemi shumëkollonësh ,në disa shtete.

30)

Shteti sistemit dhe statusi Data nisjes e Shkalla parë (First pillar ) e Masa e shkalles së dytë si % e pagës.

Strategjia e sitemit të ri Bullgaria,duke operuar Kroacia,duke operuar Estonia,duke operuar Hungari,duke operuar

Janar 2002 Janar 2002 Janar 1998 PAYG,benefit 5 % i përcaktuar PAYG benefit 5 % i përcaktuar PAYG benefit 6 % i përcaktuar PAYG benefit 8 % i përcaktuar I I I detyrueshëm moshën<42 detyrueshëm për për moshën<40, vullnetare për moshën 40-50 Vullnetare( ops –jashtë +2 % ) detyrueshëm pensionistët e vullnetar të tjerët. për rinj,

Kosova,duke operuar Latvia ,duke operuar Lituani, duke operuar Maqedoni,duke operuar Sllovaki,duke operuar

Janar 2002 Qershor 2001 Janar 2004 Janar 2006 Janar 2005 Pension minimal PAYG llogari joreale PAYG benefit i përcaktuar PAYG benefit i përcaktuar PAYG benefit 10% 9 % 2.5 % 7 % 9 % I detyrueshëm I detyrueshëm moshën<30, për vullnetare për moshën 30-50 Vullnetar , por përcaktohet vetëm një herë. I detyrueshëm pensionistët e rinj I detyrueshëm pensionistët e rinj për për i përcaktuar

Burimi : Holzman dhe Hinz,vell. botuar‘From Red to Gray ‘

30)Kjo tabelë është një model i paraqitur në botime zyrtare ‘From Red to Gray ‘ të Bankës Botërore.

Dikur të bazuar në sistemin tradicional pay-as-you-go PAYG),sot autoritetet përkatëse në këto vende po përpiqen t'i mbështësin sistemet e tyre të pensioneve në disa shtylla. Fjala është për të ashtuquajturat shtylla e dytë dhe e tretë (

second and third pillar

), që parashikojnë sigurimin e pensioneve bazuar në llogaritë personale dhe kapital. Megjithë zërat kritikë ndaj këtyre formave alternative të sigurimeve të pensioneve presionet fiskale dhe zhvillimet demografike në vendet e EJL-së duket se i bëjnë ato të pashmangshme. Fondet e grumbulluara në të ashtuquajturat fonde të pensioneve investohen për periudhë afatgjatë, që të sigurojnë një të ardhur të sigurtë me daljen në pension. Një nga arsyet kryesore për këtë tranzicion është plakja e popullsisë. Zhvillimet demografike të viteve të fundit si dhe tendenca për të ardhmen tregojnë së baza paguese në arkën e pensioneve po tkurret gjithnjë e më shumë, ndërkohë që po rritet numri i përfituesve. Për buxhetet e qeverive në këto vende kjo do të krijonte një situatë shpërthyese. Për këtë arsye edhe FMN-ja dhe Banka Botërore i kanë nxitur vazhdimisht vendet e EJL-së të ndërmarrin reformat e nevojshme në sistemet e tyre të pensioneve. Sistemet e pensioneve të bazuara në kapital nuk ndikohen direkt nga plakja e popullsisë.

Bullgaria

Kopje

Adriana Mladenova, specialiste pranë IME , shpjegon avantazhet e fondeve për pensionet: "Nga aspekti makroekonomik avantazhet konsistojnë në radhë të parë në faktin që sistemet e pensioneve të bazuara në kapital nuk ndikohen direkt nga plakja e popullsisë. Sistemet tradicionale PAYG janë të prekura direkt nga ky fenomen. Baza e ardhshme kontribuese po tkurret ndërkohë që numri i përfituesve, pra personave, që arrijnë moshën e pensionit është në rritje. Për këtë arsye statusi fiskal i sistemit tradicional PAYG është duke u përkeqësuar veçanërisht në EJL. Me daljen në pension janë më të larta edhe përfitimet individuale në skema reja. Adriana Mladenova: "Pensionet e mbështetura në kapital sigurojnë një të ardhur më të lartë me daljen në pension. Kjo pasi tregjet financiare në periudhë afatgjatë ofrojnë pensione më të mira për kontributet e derdhura. Sistemet tradicionale mund të ofrojnë vetëm një rritje nën rritjen e pagave." 31) IME -Institutit bullgar për Studime Ekonomike .

Kriza globale financiare ka ndikuar negativisht edhe mbi fondet e pensioneve, por shpjegon Adriana Mladenova, e rëndësishme është të shihet ecuria e tyre në periudhë afatgjatë: "Është e vërtetë së kriza në tregjet e kapitalit ka ndikuar negativisht mbi fondet e pensioneve, por norma e rentabilitetit e muajve të shkuar nuk është përfaqësuese për potencialin afatgjatë të këtij sistemi. Periudha e akumulimit në këtë skemë pensionesh është shumë e gjatë, nga 30 deri në 40 vjet. Nuk ka të dhëna statistikore, nëse në periudhë afatgjatë këto fonde pensionesh do të japin rezultate negative." Në një studim të kohëve të fundit të Bankës Botërore në bashkëpunim me qëndrën sllovene të ekselencës financiare , theksohet rëndësia e zhvillimit paralelisht të sektorit financiar në këto vende me skemat e reja të pensioneve. Futja e shtyllës së dytë dhe të tretë në sistemet e pensioneve konsiderohet madje si një stimul pozitiv për zhvillimin e sektorit financiar. Në EJL format e ndryshme të sigurimit të pensioneve duhet të bashkëjetojnë. Kritika për këto reforma në sistemet e pensioneve kanë ardhur nga disa organizata sindikatash, të cilat vlerësojnë se skemat e reja braktisin plotësisht parimin e solidaritetit, mbi të cilin ngrihet sistemi tradicional PAYG. Dusan Kidric nga instituti slloven CEF shpjegon se në EJL duhet të ekzistojnë paralelisht të dyja sistemet: ai tradicional, që ofron një siguri bazë për pensionet sidomos për grupet e popullsisë me të ardhura të ulëta dhe format e mbështëtura në kapital:

Kopje

qeveritë në EJL për të ulur presionin fiskal, që shkaktohet në sistemin tradicional nga zhvillimet demografike negative, është rritja e moshës së daljes në pension. Unë mendoj format e ndryshme të sigurimit të pensioneve duhet të bashkëjetojnë: vendet, të cilat mbështeten kryesisht në sistemin tradicional, do të forcojnë format e reja dhe ato, që bazohen aktualisht në sigurimin e pensioneve përmes kapitalit, duhet të forcojnë sistemin tradicional."

Maqedonia

është modeli më i suksesshëm në rajon. Ajo ndan kontributin prej 21 % të pagës në 14 % për skemën shtetërore dhe 7 % për skemën private. Në këtë mënyrë çdo individ, që del në pension, përfiton nga të dyja skemat. Ngritja e pensioneve minimale prej më pak se 100 eurosh në Shqipëri do të bëhet e mundur me aplikimin pikërisht të tri skemave, siç ndodh në pjesën më të madhe të vendeve të BE dhe të rajonit. 32) CEF -Centre of Excellence in Finance, qëndra sllovene e ekselencës financiare.

Një rast interesant është ai i Kosovës

.

Në vitin 2002, u vendos që pagesat e pensionistëve të sotëm në Kosovë, të mbulohen totalisht nga buxheti i shtetit, ndërsa kontributet e të punësuarve të sotëm, të menaxhohen nga një fond pensionesh, në llogari individuale. Në këtë mënyrë paratë mbesin pronë vetjake e kontribuesit dhe ky i fundit do të marrë për pension atë që ka kursyer gjatë jetës, plus interesat. Kjo skemë bën që çdo i punësuar të jetë i interesuar të paguajë sigurime shoqërore, pasi nuk ka transferuar nga të varfrit te më të varfrit. Edhe pse pronë private, mandati i këtyre kursimeve është specifik – ato mund të përdoren vetëm për pension. Fondi i pensioneve i investon kontributet dhe ia shton interesat kontribuesit. Ekzistojnë dy lloje kryesore të sistemeve shoqërore: ai i bazuar në transfertë (PAYG) dhe sistemi i investuar. Sistemi i bazuar në transfertë është program shtetëror që financohet nga tatimet ose kontributet që mblidhen nga popullata dhe u transferohen grupeve të veçanta në popullatë. Sipas kësaj skeme punëtorët financojnë pensionistët. Në Kosovë sistemi i transferit është eliminuar. Të ardhurat e përgjithshme të Buxhetit të Kosovës financojnë pensionin bazë. Për të financuar këtë nuk janë fuqizuar tatime të tjera në të ardhura; prioritet i strategjisë ka qënë që të mbahen tatimet në paga të ulëta kështu që punëtorët kosovarë të jenë konkurrentë

Kopje

investuar është së paratë e grumbulluara nën sistemin e investuar kursehen dhe investohen në vend se të shpenzohen menjëherë. Sipas sistemit të investuar kontributet transferohen në llogaritë individuale të pjesmarrësve, investohen në portfole financiare, dhe akumulohen përgjatë kohës së punësimit të pjesmarrësit duke fituar përqindje nga investimi. Paratë e mbledhura janë të sigurta dhe plotësisht të ndara nga buxheti shtetëror. Ky sistem është më transparent ndaj pjesëmarrësve se lejon definimin e qartë të drejtave në pronësi mbi kontributet dhe të akumuluarat. Kur pjesëmarrësit pensionohen, pensioni i tyre do të varet nga kontributet që ata i kanë bërë në llogarinë e tyre. Në Kosovë, sistemi i tillë do të përfaqësohet nga Llogaritë Individuale të Kursimeve Pensionale që mirëmbahen nga Trusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës (TKPK). Ky model mund të adaptohet edhe në Shqipëri

.

33) TKPK Trusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës http://www.trusti.org.ks

T

rusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës , ka arritur që tremujorin e parë 2011 ta mbyllë me kthim pozitiv nga investimet me rreth 11,5 milionë euro kthim bruto ose 2.13 për qind kthim neto. Kjo përformancë tejet pozitive ka ardhur nga rezultatet që tregjet financiare globale kishin, veçanërisht në muajt janar dhe shkurt të këtij fillimviti. Ky kthim nga investimet, bashkë me kontributet e reja të periudhës, kanë bërë që mjetet nën menaxhim të Trusti-t të kapin vlerën e 519 milionë eurove deri në fund të muajit mars, nga rreth 490 milionë euro që ishin në fund të vitit të shkuar.

Rumani - Shembull i një vendi në krizë në sistemin e pensioneve.

Ndër ata shtete të cilat janë ballafaquar me krizën pensionale dhe të cilat për shkak të kësaj duhet që urgjentisht të ndryshojnë diçka, është edhe Rumania. Ndoshta rumunët akoma do të vazhdonin me të vjetrën, duke thelluar humnerën ndërmjet asaj që vjen në fondet pensionale dhe ajo që rrjedh nga ata, nëse edhe atje nuk është kërcënuar FMN (Fondi monetar ndërkombëtar) i cili përcakton sa dhe për çfarë shteti mund të shpenzojë, si avantazh i saj dhe ardhmërisë kah FMN-ja. Rumania në fillim të krizës financiare botërore nga Fondi Monetar Ndërkombëtar ka fituar një pako të madhe financiare prej 19,95 miliard euro. Por, si dhe në vendet tjera, ashtu edhe në Rumani këto mjete nuk arrijnë menjëherë, por paguhen në këste, gjatë së cilës jo vetëm se kontrollohen për çfarë shpenzohen por edhe se sa pranuesi është i disiplinuar – në vendosjen e disiplinës së tij buxhetore. Për shkak të kësaj, pagesa e këstit të dytë prej 1,85 miliard euro është kushtëzuar nga baraspesha e deficitit buxhetor, që, ndër tjerash, nënkupton edhe përshtatje të sistemit pensional të realiteteve të reja.

Kopje

muaj, tani duhet të punojnë derisa të mbushin 60 vjet. Rritja e kufirit të moshës do të zbatohej deri në vitin 2014, derisa në afat më të gjatë është paraparë se edhe femrat, pas vitit 2030 do të duhet të punojnë deri në 65 vjet. Sidoqoftë, sipas sistemit të ri, tanimë nuk do të ketë as pensione speciale për pensionistët e privilegjuar – ushtarët, policët, gjyqtarët, edhe deputetët dhe diplomatët deri më tani në pension kanë shkuar me 55 vjet, ndërsa në të ardhmen kufiri për ata do të jetë 60 vjet (përsëri, deri diku mbeten të privilegjuar). Arsye për këtë privilegj ishin edhe të ashtuquajturat kushte speciale të punës së tyre edhe atë deri më tani dhe kishte të bëjë me rreth 300.000 persona të cilët kanë pranuar pagë nga buxheti shtetëror. Kjo kategori ka pasur edhe shkallë më të ulët të kontributeve, që, gjithashtu do të ndryshohet: pas reformës, të gjithë nga të ardhurat bruto për pensione do të ndajnë nga 31,3 përqind. Indeksimi i pensioneve sipas sistemit të ri do të kryhet në atë mënyrë që do të merret parasysh shkalla vjetore e inflacionit dhe vetëm 50 përqind nga rritja reale e pagave të punëtorëve aktiv. Qeveria para FMN-së është detyruar se këto, si dhe ndryshimet e tjera do të jenë të legalizuara deri në fund të vitit, që është relativisht detyrë shtëpie e rëndë, duke marrë parasysh

mundësitë delikate të sferës politiko-ekonomike në Rumani. Intervenimi i ri reformues në sistemin pensional rumun nënkupton bujari më të vogël të fondeve pensionale ndaj atyre të cilët pensionohen para kohe, si invalidë apo për shkak të ndonjë arsyeje tjetër. Gjithashtu, do të vendoset edhe një shtyllë e re, më e fortë, private e sistemit pensional, këtë radhë, me kërkesë të Fondit Monetar Ndërkombëtar si i detyruar.Nga këto masa dhe masa të ngjashme, pritet kursim prej rreth 40 përqind nga deficiti i projektuar. Shteti rumun, posedon mjete për pagesë të rregullt të pensioneve deri në fund të vitit 2011, pastaj, çfarë do të ndodhë... Atëherë kur thuhet së shteti ka të holla, kjo në Rumani do të thotë së në buxhet akoma është e drejtpërdrejtë vlera për rreth 1,5 miliard euro, me çka plotësohet vrima e shkallës për pagesën e pensioneve dhe obligimeve tjera sociale. Çfarë do të ndodhë pas vitit 2011, kjo as që përmendet.

Greqia dhe kriza ekonomike

Grekët janë ballafaquar me probleme të cilat seriozisht janë kërcënuar që t’u prishin jo vetëm imazhin por edhe pamjen e arritur në dekadat e fundit si anëtare e Unionit Evropian e cila Unionit Evropian.

Kopje

Të dhënat janë marramendëse dhe arrijnë vlerën prej 300 miliard euro sepse deficiti buxhetor është rritur në mënyrë astronomike 12,7% nga prodhimi bruto nacional duke e tejkaluar katër fish limitin e lejuar të anëtarëve të UE-së, në “eurozonën” që shfrytëzojnë valutë të njëjtë e që është një shembull më i impresionuar në integrimin e financuar në Union.Situata është vlerësuar si krizë debitore më e madhe në historinë më të re të Greqisë, e cila, siç është lajmëruar në Athinë, nuk do të thërrasë menjëherë ndihmë urgjente nga Fondi Monetar Ndërkombëtar, por Qeveria do të përpiqet me reforma urgjente ta ndryshojë gjendjen (dhe shprehinë) që në shtet më shumë të shpenzohet, sesa prodhohet. Kjo detyrë e rëndë bie në barrë të Qeverisë ,kur në vend tanimë qeveris kultura e tolerancës së ulët së ndryshimeve, ndërsa të mëdha në protesta.Gjithsesi, ndërmjet ndryshimeve të cilat tanimë paraqiten është është – ndryshim i sistemit pensional. Ironia në fatin e Greqisë qëndron në faktin së reforma paraprake në Parlament është miratuar më herët, në mars të vitit 2008, e që ishte mundësi gjithëpërfshirëse. Atëherë, njëqind fonde pensionale ishin të riorganizuara dhe reduktuara në vetëm 13, që nënkuptonte reduktim të shpenzimeve për administrimin e tyre, janë ndërprerë shumë skema për pensionim të

përkohshëm, vitet për shkuarje në pension në 2013 janë vërtetuar në 65 vjet për meshkuj dhe 60 vjet për femrat. Sa për rikujtim, reforma e tanishme e miratuar nga shumica e ngushtë parlamentare, shkakton protesta të ashpra të sindikatave dhe kundërshtime. Papandreu atëherë, si lider i opozitës nënvizoi së “Qeveria ka vjedhur të hollat e popullit“, ndërsa populli “me përpjekje punoi për të drejtat e tyre pensionale, ndërsa tani kjo në mënyrë dinake i merret“. Papandreu tani është në një rol tjetër dhe duhet të mendojë ndryshe , sepse është e domosdoshme që punët në sistemin pensional duhet të ndryshohen menjëherë , se sa para dy-tri viteve. Atëherë është deklaruar së sistemi është i papërmbajtur në afat më të gjatë dhe nëse nuk ndryshohet do të bankrotojë. Tani kjo është edhe më e qartë: nëse nuk i redukton obligimet e tija ndaj shfrytëzuesve nga njëra anë, dhe nuk e zmadhon hyrjen e të hollave nga ana tjetër, sistemi do të rrezohet . Qeveria paralajmëroi se sistemi i ri pensional do të lëshohet në procedurë për miratim edhe në mes të vitit. Nuk dihet se çka e gjithë kjo nënkupton, por parashikohet së ndërmjet masave të reja do të mund të ketë edhe reduktim të mëteshëm të numrit të fondeve, kësaj here nga 13 në femrat (65 vjet).

Kopje

mundësive se pse për pagesë të pensioneve momentalisht shpenzohet pothuajsë 12 përqind nga prodhimi bruto nacional.Qeveria ka masa të reja që t’i zbatojë, por mbetet të shihet se si do të jenë mundësitë në Greqi, të cilës i kanosen trazira sociale shumë më të mëdha .Pikërisht, edhe Greqia është në Ballkan, ku ballafaqohet me të njohurin “sindrom ballkanik“: çmimet janë europiane, ndërsa pagat lokale.

4.2 SISTEMET E PENSIONEVE,ME SHUMË SHEMBUJ NGA BOTA

Forma predominante e pensionit në botë ka të bëjnë me një sistem përfitimi të detyrueshëm të manaxhuar publikisht për së paku një numër të caktuar të popullsisë, një numër vendesh me të ardhura të larta nuk e përfshijnë këtë komponent. Këtu përfshihen Australia, Islanda, Irlanda,Meksika, Hollanda dhe Zelanda e Re.

34

34) Informacioni për këto shtete është marrë nga Banka Botërore

.

www.worldbank.org.al

Australia

.

Australia e nisi me një sistem pensionesh të financuar nga të ardhurat e përgjithshme, për të gjithë të moshuarit, plus sistemit privat suplementar të pensioneve mbi baza vullnetare. Duke qënë së garantimi i pensionit për të gjithë të moshuarit me kalimin e kohes u bë i shtrenjtë, Australia futi një metodë statistikore që testonte jo vetëm sistemin në mënyrë të hollësishme, por edhe të ardhurat e individëve, i cili u bën të mundur afërsisht dy të tretave të të moshuarve në Australi të marrin një pension publik, në vartësi të mjeteve të tyre të jetesës dhe aseteve, dhe jo domosdoshmërisht pension të plotë shtetëror. Aktualisht, një pension i plotë është afërsisht sa 25 përqind e pagës mesatare. Qeveria australiane nisi miratimin e sistemit privat suplementar të pensioneve në vitin 2001.

Islanda.

Në Islandë, qeveria garanton një pension bazë prej 9 përqind të pagës mesatare dhe një pension shtesë prej 16 përqind të pagës mesatatre dhe 7 përqind të pagës mesatare, që tërhqien me rritjen e të ardhurave. Gjithashtu, qeveria ka miratuar sistemin privat suplementar të pensioneve.

Irlanda

Irlanda ofron opsione për tri pensionet bazë dhe mundësia e përfitimit për dy prej tyre varet nga vitet që personi ka kontribuar, ndërsa i treti është jokontributiv, por sipas testimit të

Kopje

përfitimi nuk bazohet në të ardhurat personale apo kontributet, por është i njëjtë për të gjithë personat me të njëjtin numër vitesh kontributi. Gjithashtu, skemat e sistemit të pensioneve private suplementare mbulojnë afërsisht 50 përqind të të punësuarve.

Meksiko

.

Meksikoja ka vetëm një sistem pensionesh private, me garanci nga shteti për individët që plotësojnë 25 vjet kontribute. Kjo masë garancie është në nivelin 100 përqind të pagës minimale të janarit të vitit 1997, të mbajtur konstante në terma reale dhe afërsisht 23 përqind e pagës së sotme mesatare.

Hollanda

Hollanda garanton një pension bazë tek afërsisht 34 përqind e të ardhurave mesatare me kërkesën që personat që punojnë duhet të kontribuojnë. Vlera e pensionit nuk bazohet tek paga apo shuma e kontributeve, por në vitet gjatë të cilave një individ ka kontribouar. Megjilhatë, i njëjti pension është disponibël edhe për individët që nuk kanë kontribouar, por kjo bëhet me anë të testimit të të ardhurave të tyre. Gjithashtu, sistemi i pensioneve private suplementare mbulon 91 përqind të të punësuarve.

Zelanda e Re

.

Qeveria siguron një përfitim universal prej 38 përqind të të ardhurave mesatare për të gjithë rezidentët që kanë mbushur një moshë specifike, nga të ardhurat e përgjithshme, pa kërkesën për kontribut. Gjithashtu inkurajohet pjesëmarja në sistemin e pensioneve private suplementare. Gjithashtu, vende si Kanadaja dhe Danimarka garantojnë pensione të vogla universale, pavarësisht nga kontributet, përveç pensioneve për të moshuarit në nevojë. Ndërsa Zvicra, Suedia dhe Franca kanë si sistemet e pensioneve sociale për të moshuarit në nevojë dhe pensione publike të lidhura me të ardhurat, si edhe sistemet e pensioneve private suplementare.Për Zvicrën mund të lexoni më tepër në Shtojcen C bashkëngjitur këtij studimi.

Sygjerimi ynë : Koha ka ardhur që edhe Shqipëria të realizojë reformimin e sistemeve të pensioneve për t' i garantuar moshës së tretë një jetë dinjitoze dhe të qetë financiare. Kjo përbën edhe një nga detyrimet e saj në proçesin integrues drejt BE.

Kopje

PËRMBLEDHJE FINALE

Sistemi i sigurimeve shoqërore në Shqipëri ndeshet me shumë probleme, ndër të cilët jo më i vogli është niveli tepër i lartë i kontributeve, që renditet ndër me të lartët në Evropën Perëndimore. Formati fillestar i sistemit ishte gjithëpërfshirës, mbulonte risqet e moshës së tretë,paaftësitë, vdekjen e kryefamiljarit, sëmundjet afatshkurtra, lejen e lindjes, papunësinë dhe kosto të shëndetit. Këto përfitime financoheshin përmes kontributit të pagës (borderosë) dhe vlerësoheshin si nga ana e punëdhënësit ashtu edhe nga ana e punëmarrësit, por në shkallë të ndryshme për përfitime të ndryshme. Megjithatë, edhe vendi ynë si shumë vende të tjera të tranzicionit, ka përjetuar një rritje të nivelit të informalitetit të krahut të punës, gjë që ka sjellë të ardhura të kufizuara nga kontributet e pagave, ndërsa përballet me barrën e mbështëtjes të disa brezave të të moshuarve, shumica prej të cilëve gëzojnë të drejtën e pensionit të plotë. Shqipëria ka aritur të shmangë një krizë financiare në sistemin e sigurimeve shoqërore duke kompesuar ndjeshëm përfitimet dhe duke kaluar fondet ndërmjet degëve të sigurimeve shoqërore. Kompesioni i përfitimeve ka çuar në probleme të tjera, duke qënë se individët duke e kuptuar se përfitimi i tyre do të jetë i ulët pavarësisht nga kontributi, zgjedhin të deklarojnë të ardhura me të ulta

Kopje

Rrjedhimisht kanë lindur një numër pabarazish në sistemin e pensioneve, ku të punësuarve urbanë u kërkohet të paguajnë kontribute të larta për pensione të kufizuara, ndërsa të punësuarit në zonat rurale paguajnë kontribute të ulta dhe marin pensione më të ulta, por që janë relativisht shumë të larta në krahasim me atë c'ka kanë paguar. ISSH menaxhon programet sociale të veçanta dhe sigurimet suplementare që subvencionohen direkt nga buxheti. Programe sociale është një eufemizem për pensionet të cilave më pas u shtohen kompensimi i energjisë elektrike, bukës e ushqimeve, për pensionistin dhe personat në ngarkim të tij, shpërblimet e statusit të veteranit e invalidit dhe pensionet e posaçme shteterore. Kështu ISSH bëhet paguesi i 620 mijë personave të ndarë në dy kategori sigurime të detyrueshme, pensionet e zakonshme dhe sigurimet suplementare. Në skemën e sigurimeve të detyrueshme administrohen mbi 544 mijë pensione nga të gjithë kategoritë dhe që u shtohen 68 mijë persona në ngarkim të pensionistëve për të cilët paguhen kompensime. Në skemë janë edhe 14 200 veteranë dhe rreth 500 invalidë të punës. Skema e sigurimet suplementare fatura e të cilave është gati plotësisht buxhetore përbehen nga tre nënskema bazë: sigurimet suplementare të punonjësve të lartë të shtetit, sigurimet

“Sistemet e pensioneve “ Faqe 80

suplementare të ushtarakeve dhe sigurimet suplementare të policisë së shtetit. Por programi ka në brendësi të tij edhe miniskema të tjera si ajo e minatorëve, punonjësit e industrisë ushtarake, pilotët, punonjësit e nëndetëseve dhe pagesat për familjet e dëshmorëve. Janë rreth 25 mijë përfitues të këtyre skemave të cilët po ashtu gjithçka e marrin të kanalizuar nga sigurimet shoqërore. Përllogaritet që nga sistemi i pensioneve publike menaxhohen 5.06 për qind të PBB për periudhën aktuale. Numri i personave që kanë fituar të drejtën e pensionit deri në fund të 2011 llogaritet të shkojë në 550 mijë nga 544 mijë që ishin në mes të vitit 2010.Ndërkohë burimet zyrtare thonë se në arkën e sigurimeve shoqërore derdhin kontribute 650 mijë persona fizike. Përllogaritjet me këtë të dhëna nxjerrin se raporti i varësisë kontribues/përfitues për pensionet e pleqërisë është 1.46 kontribues për 1 përfitues , aktualisht. Sot, autoritetet shqiptare i njohin problemet në sistemin e pensioneve dhe janë përpjekur t'i riparojnë ato përmes ndryshimeve të vogla në sistemin aktual të pensioneve. Kështu, p.sh ligji fillestar e përcaktonte kufirin për pagat subjekt i kontributeve tek dyfishi i pagës mesatare. Për të siguruar me shumë të ardhura, autoritetet e ndryshuan këtë tavan në pesëfishin e pagës mesatare.

Kopje

në përgjithësi, duke përfshirë përqindjen e kontributeve për pensionet. Qeveria meriton lëvdata për njohjen e problemeve në momentin kur ato lindin dhe për përpjekjet që bën për trajtimin e tyre si kundrapërgjigjie. Megjithatë, disavantazhi është së pas shumë arnimeve që u janë bërë ligjeve, ligji nis të humbë konsistencën. Çdo ndryshm i miratuar ndihmon për zgjidhjen e një problemi që ka lindur, por prish diçka tjetër. Kjo përzjerje aktuale e politikave mund të mos jetë e qëndrueshme për të ardhmen. Atëhere, qeveria mundet t'i përqëndroje burimet e veta fiskale për të siguruar lehtësimin e varfërisë për individët që nuk kanë mundësi të përfitojnë nga sistemi. Per te evidentuar varfërinë duhet patjetër te testohet shoqëria me deklarimin e të ardhurave , një procedurë e miratuar me ligj që pritet të marrë jetë në fund të 2011.

Problemet e evidentuara mund të zgjidhen përmes reformimit të sistemit të pensioneve në mënyrë të tillë që përfitimet të mos ulen ndjeshëm në të ardhmen, që masa e kontibutit të ulet disi,përmes eleminimit të mungesës së situmujve për të kontribouar dhe përmes trajtimit të të punësuarve rurale njësoj si të punësuarit urbanë në rast së zgjedhin të vazhdojnë të kontribuojnë në sistemin e pensioneve. Megjithatë, korrigjimi i këtyre problemeve nuk do të jetë i mjaftueshëm për të sjellë shumicën e krahut të punës që aktualisht punon në sektorin informal në atë formal. Duke qënë se sistemi i pensioneve përbën elementin me të madh në sistemin e sigurimeve shoqërore, si përsa i përket të ardhurave, ashtu edhe përsa i përket shpenzimeve,Shqipëria ka vendosur të kryejë një reformë të thellë në sistemin e pensioneve duke propozuar sistemin shumëkollonësh si sistemin ideal të pensioneve në vendin tonë. Të marrësh sot një pension, ligjerisht duhet të plotësosh dy kushte: moshën dhe vitet e punës, 15 vjet për pensione të pjesshme dhe 35 vjet për pensionin e plotë. Në një kuptim praktik merr si pension atë që ke paguar gjatë viteve të punës. Pra, pensioni nuk është as ndihmë, as humanizëm, as lëmoshë e as asistencë që e përfitojnë familjet e varfra. Pensioni është thjesht

Kopje

kur kontribuesi bëhet vetë pensionist paguan dikush tjetër për të. Ky quhet sistemi “pay as you go”. Ndoshta është kjo shkëputje që sjell problemet e mëdha. E për të dalë prej tyre është tentuar të gjendet në një tjetër variant. A nuk do të ishte më mirë që në pleqërinë tonë të merrim kontributet tona, pasi thjesht sikur t’i vendosnim në banke do të përfitonim me shumë? Kështu kanë lindur skemat private të pensioneve që në Shqipëri janë ende në fazën fillestare. Duhet kuptuar që në fillim se nuk kemi të bëjmë me dy lloje pensionesh që përjashtojnë njëri tjetrin, pra një pension i të sotmes dhe një i të nesërmes. Specialistët i shikojnë pensionet e detyruara dhe ato vullnetare me menaxhim privat si komplementare, pra që do të bashkëjetojnë për një kohë ende të papërcaktuar. Bota me kohë po ecën në sistemin e fondeve private të pensioneve. Përvojat janë nga më të ndryshmet. Për shembull në Poloni janë ngritur rreth 250 skema, por kanë mundur të mbijetojnë vetëm 25 prej tyre pra jo më shumë se 10 për qind. Të tjerat ose janë gëlltitur nga më të mëdhatë ose në rastin me të keq, kanë falimentuar.

KONKLUZIONE

1. Sistemi i sigurimeve shoqërore në Shqipëri ndërsa mbulon sigurimet për sëmundjet afatshkurtra, lejen e lindjes, pagesën për papunësinë, kostot për shëndetin dhe pensionet,kryesisht përqëndrohet tek këto të fundit. Shumica e të ardhurave shkojnë për sistemin e pensioneve dhe shumica e shpenzimeve gjithashtu drejtohet drejt pensioneve. Megjithatë, në modelin aktual të sistemit të pensioneve ka mangësi të mëdha, të cilat evoluan si arnime për të korigjuar problemet e mëparshme. 2. Qeveria tani e ka përzgjedhur modelin shumëkolonësh të pensioneve dhe i duhet të ristrukturojë rrënjësisht sistemin aktual, duke eleminuar shumë ose pjesën me të madhe të mangësive aktuale. 3. Vendimi që do të marrë qeveria në lidhje me sistemin e pensioneve, do të këtë implikime për degët e tjera të sigurimeve shoqërore. Shumica e këtyre risqeve të tjera mundet ose të mbulohen nga shteti në nivelin e uljes së varfërisë ose mund të mbulohen direkt nga punëdhënësit. 4

Kopje

Në përzgjedhjen e rrugës së reformave, qeveria duhet të marrë në konsideratë sa më poshtë vijon. Sipas të gjithë skenarëve, qeveria duhet të përmiresojë administratën e Institutit të Sigurimeve Shoqërore, të përmirësojë regjistrimin si përsa i takon kontribuesve, ashtu edhe përfituesve dhe sidomos të këtyre të fundit.

Për implmentimin e shkallës zero, qeveria duhet të mbajë në konsideratë sa më poshtë vijon:

Pranueshmërinë politike të heqjes së konceptit të sigurimeve shoqërore dhe kalimin drejt një asistence sociale për një grup në nevojë të moshuarit, asistencë e cila mund të jetë e financuar nga të ardhurat e përgjithshme. Testimin e shoqërisë për të ardhurat dhe deklarimi i rregullt i tyre.

Burimin i financimit të pensionit social, në nivelin e uljes së varfërisë. Nivelin e pensionit social që do të ofrohet dhe si do të ndryshojë ky me kalimin e kohës.

Për implmentimin e shkallëve të tjera, qeveria duhet të mbajë në konsideratë sa më poshtë vijon:

Nëse do të ishte politikisht e mundur të bëhej një ndarje e pensioneve të atyre që kontribuojnë aktualisht nga ata që nuk kontribuojnë, ndonëse kjo nxit pabarazinë. Krijimi i një balance të re midis kontributeve dhe përfitimeve për periudhën afatgjatë, që ndoshta do të ulë komponentin bazë të pensioneve në vend të vendosjes së një tavani mbi pensionin e përgjithshëm duke reduktuar nëse është e mundur përqindjen e kontributeve. Numrin e individeve që dalin në pension sipas sistemit të vjetër dhe ata që janë pjesë e sistemit të ri, dhe përfitimet që do t'i garantohen sejcilit grup.

Kopje

Ekzistenca e instrumenteve të mjaftueshme të tregut financiar për investime në kursimet e pensioneve vullnetare për individët që duan të përfitojnë më shumë sesa ç'garanton sistemi bazë social. Ekzistenca e autoritetit të duhur rregullator dhe mbikqyrës të tregjeve të pensioneve vullnetare me qëllim që individët të kenë besim të mjaftueshem për t'i përdorur ato për të matur nivelin e pensioneve që do të përfitojnë si pension pleqërie.

REKOMANDIME

Nga sa diskutuam dhe konkluduam më lart mund të rekomandojmë për qeverinë dhe politibërësit udhëzimet e mëposhtme:

Përgatitja e sistemit për të kaluar drejt një sistemi shumështyllësh do të bëhet nëpërmjet: 

Forcimit të masave për zbatimin ligjor të pagesës së kontributeve të sigurimeve shoqërore

: o Përmirësimi i metodave për të evidentuar, kontrolluar dhe dënuar rastet e moszbatimit ligjor . o Zbatimi i penaliteteve përkatëse në rastet e evazionit . 

Reformimit të sistemit aktual

nëpërmjet: o Lidhjes më të mirë midis kontributeve dhe pensioneve . o Përmirësimit të administrimit të skemës duke forcuar kontrollin mbi pagesat e sigurimeve shoqërore dhe në tërësi të ndryshimit të imazhit për sigurimet shoqërore, duke rritur 

shumështyllësh

Kopje

o Hartimi i strategjisë së reformimit të sistemit aktual dhe përcaktimi i formës së sistemit shumështyllësh (normës së kontributeve, moshës dhe vitit të futjes së shtyllës së dytë), nga një grup teknik pune me pjesëmarrjen e ekspertëve përfaqësues të qeverisë, partive politike opozitare, si edhe organizatave joqeveritare . o Përgatitja e ligjit dhe e akteve normative për licensimin dhe standardet e funksionimit të sistemit shumështyllësh o Licensimi i institucioneve me kapacitete të mjaftueshme dhe të sigurta për të investuar fondet e pensioneve o Krijimi dhe forcimi i një sistemi mbikëqyrës bashkëkohor për performancën e institucionëve të investimeve të fondeve të pensioneve 

Forcimit të shtyllës së tretë ekzistuese, private dhe fakultative

O Krijimi i një sistemi të diversifikuar me shumë shtylla do të bëhet krahas me forcimin dhe përmirësimin e mjedisit për sigurimet vullnetare: harmonizimi i zhvillimit të shtyllave të sistemit do të bëhet duke zbatuar dy parimet :

“Sistemet e pensioneve “



Ruajtjes së të drejtave të punonjësve që kanë paguar kontribute në sistemin aktual

o Ruajtja e pensioneve ekzistuese o Mbajtja dhe përmirësimi i shtyllës publike për punonjësit në moshë mesatare dhe afër pensionit, që kanë derdhur kontribute në këtë skemë . o Njohja e të drejtave të fituara nga punonjësit në moshë të re që kanë derdhur kontribute në skemën publike. 

Planifikimit dhe menaxhimit të kalimit drejt sistemit të ri me shumë shtylla

o Hartimi i kuadrit ligjor për krijimin, funksionimin dhe mbikëqyrjen e shtyllës së dytë o Hartimi i një plani për financimin e kostos së transferimit të një pjesë të kontributeve në shtyllën e dytë o Informimi i publikut në lidhje me sistemin e ri të pensioneve dhe mënyrën e funksionimit të tij o Kryerja e ndryshimeve të nevojshme institucionale dhe zhvillimi i kapaciteteve konsensusit politik.

Kopje

SHENIME

1)

Prof .Sherif Bundo,’Leksione’, lenda “Taksim” ,program masteri finance-kontabilitet

2)

A.Linkoln , ish-president I Shteteve të Bashkuara të Amerikes.

3)

INSTAT, 2002.

4)

INSTAT, 2008. Shenim sqarues : Për gjitha informacionet në këtë pjesë të studimit janë shfrytëzuar të dhënat e INSTAT.

5)

Ky klasifikim I vendeve bëhet për qëllime studimi, përdoret nga Banka Botërore.

6)

INSTAT, Viti I botimit 2008

7)

Open Data Albania, qëndër e mbledhjes dhe ruajtjes së të dhënave mbi indikatorët ekonomiko- shoqëror në Shqipëri. http://open.data.al/

8)

Informacioni për numrin e kontribuesve të subjektëve publike, firmave private dhe personave të vetëpunësuar është marrë nga Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve

9)

Fjalori Enciklopedik Shqiptar, fq 955

10)

www.issh.gov.al

11)

Mbështëtur në nenin 3 “Përgjegjësia për mbledhjen e kontributeve”, të ligjit nr.9136, datë 11.9.2003 “Për mbledhjen e kontributeve të detyrueshme të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore në Republikën e Shqipërisë”, të ndryshuar dhe në vendimin e Këshillit të Ministrave nr.1114, datë 30.7.2008 “Për disa çështje në zbatim të ligjeve nr.7703, datë 11.5.1993 “Për sigurimet shoqërore në Republikën e Shqipërisë”, të ndryshuar, nr.9136, datë 11.9.2003 “Për mbledhjen e kontributeve të detyrueshme të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore në Republikën e Shqipërisë”, të ndryshuar dhe nr.7870, datë 13.10.1994 “Për sigurimet shëndetësore në Republikën e Shqipërisë”, të ndryshuar ”.

12

) Mbështetur në vendimin e Këshillit të Ministrave nr.1114, datë 30.7.2008,

13

) “ The little Oxford Dictionary” Viti I botimit 1991 dhe Fjalori Shqip

14)

Shifrat janë të përafruara në bazë të të dhënave të 5 vittëve të fundit, Burimi ISSH.

15)

Vendet e OECD janë vende që bëjnë pjesë në Organizatën për Bashkpunim Ekonomik dhe Zhvillim

16) 17)

Shqipërisë.

Kopje

18)

ILO, Organizata e Punës, ka për qëllim të inkurajoje përpjekjet e bëra nga Anëtarët e Organizatës për nxitjen e parimeve dhe të drejtave themelore të punëtoreve të sanksionuara nga Kushtetuta e ILO- s si dhe nga Deklarata e Filadelfias. www.

ilo

.org

.

19)

Qëllimi i klasifikimit në 3 nivele është të ilustrojnë dallimet midis individeve. Duke qënë së ka kontribues që nisin punën që në moshën 16 vjeçare, supozimi bëhet që individët me të ardhura të ulta, pa arsim të lartë janë ata që e nisin në atë moshë (kontributin). Ndërsa individët që vazhdojnë arsimin e lartë mund të mos nisin kontributet përpara moshës 25 vjeçare. Për të gjithë këta supozimi bëhet që punën ta vazhdojnë pa shkëputje dhe që dalin në pension në moshën e përcaktuar me ligj.Me shumë mund të gjeni në shtojcë , pika B.

20)

Supozimet e përdorura për analizen e shpërndarjes që bën një krahasim të ndikimit të sistemit të pensioneve për pensionistë me nivele të ndryshme të ardhurash paraqiten në Shtojcën B.

21)

Këshilli I Ministrave boton vendime në faqen e tij zyrtare www.

këshilliministrave

.al .

22)

www.mpcs.gov.al

23)

Përzgjedhur në dokumentat strategjike si SKZHI “ Strategji Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-2013”. Të tjerë objektiva të cilësuar në këtë kapitull janë pjesë e këtij dokumenti .

24)

Bëhet fjalë për shpërblimet e fundvitit për pensionistë , që këtë vit ishin në vlerë tepër të ulet krahasuar me vitet paraardhesë.

25)

www.min.fin.gov.al

26) http://amf.gov.al/ 27)

Augusto Iglesias dhe Robert Palacios, Managing Public Pension Reserves Part 1Social Protection Discussion Paper No. 0003, Departamenti i Mbrojtjes Sociale, Banka Botërore, janar 2009

28)

Kjo skemë është propozuar nga specialistë të AMF.

29) Informacion me të detajuar mbi këto institutë :

1. www.

capital

.com.al, 2 .http://push2check.com/

raiffeisën.al

3. www.

sigmaIPP

.com.al

30)

Kjo tabele është një model I paraqitur në botime zyrtare të Bankës Botërore.

31)

IME -Institutit bullgar për Studime Ekonomike .

32)

CEF -Centre of Excellence in Finance, qëndra sllovenë e eksëlencës financiare.

33)

TKPK Trusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës http://www.trusti.org.ks Trusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës , ka arritur që tremujorin e parë 2012 ta mbyllë me kthim pozitiv nga investimet me rreth 11,5 milionë euro kthim bruto ose 2.13 për qind kthim neto. Kjo përformancë tejet pozitive ka ardhur nga rezultatet që tregjet financiare globale kishin, veçanërisht në muajt janar dhe shkurt të këtij fillimviti. Ky kthim nga investimet, bashkë me kontributet e reja të përiudhës, kanë bërë që mjetët nën menaxhim të Trusti-t të kapin vlerën e 519 milionë eurove deri në fund të muajit mars, nga rreth 490 milionë euro që ishin në fund të vitit të shkuar.

34)

Informacioni për këto shtete është marrë nga Banka Botërore

.

www.worldbank.org.al

35)

Creswell W.J 2009 Kapitulli i 1, “Drafti I parë I protokollit për grupin e fokusimi të anketave”, Kapitulli 4, pjesa e 1, 2 & 3., Kapitulli 5, pjesa e 1 & 2 dhe Kapitulli 7, pjesa e 1.Me qartë I gjejme të paraqitura në tabelën 21.

36 )

Eric Thomas (1997) Modeli për modelet e kerkimit si dhe modelet e përpunimit të të dhënave. Antarctica.

37)

Denscombe, M., Dingwall, G. & Hillier, T. (2009). Etika e parë: “Reflektim në rolet e etikes së kërkimit’

Përmbledhje nderkombetare metodologjie kerkimore.

16: 301–308

38)

Të dhënat jepen në një raport drejtuar komisionit parlamentar të punës, nga Inspektoriati Shtetëror i Punës.

Kopje

15 14

BIBLIOGRAFI

1 Prof .Sherif Bundo (2010)

’Leksione’, lënda “Taksim” ,program masteri financë-kontabilitet UMB

2 Fadil Kepi (2007)

“Ja c’duhet të dini mbi pensionet “ fq 13-22.

3

“ The little Oxford Dictionary”

(1991) 4

Fjalori enciklopedik shqiptar, fq 955

5

“ Strategji Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-2013”.

6 Ligji nr 8889

dt25.4.2002 dhe

ligji nr 9377

dt 1.04.2005 botuar në fletore zyrtare nr. 18 , dhe nr 37

7 Holzman, Robert , dhe Richard Hinz (2005) ‘

Old age income support in the 21th century . An internacional prespective on pensin system and reform “ Washington.

8 Denscombe, M., Dingwall, G. & Hillier, T. (2009).

Etika e parë: “Reflektimi në rolet e etikës së kërkimit’ Përmbledhje nderkombetare metodologjie kërkimore. 16: 301–308

9 10 11 12 13 Eric Thomas (1997) “

Modeli për modelet e kërkimit si dhe modelet e përpunimit të të dhënave.”

Creswell (2009),

Kapitulli i 1, “Drafti I parë I protokollit për grupin e fokusimit të anketave”, Kapitulli 4, pjesa e 1, 2 & 3., Kapitulli 5, pjesa e 1 & 2 dhe

(janar 2009)

Antarctica fq. 65-68

Kopje

Hermann von Gersdorff dheAnita Schwarz

Raporti Nr. 37594-AL I Bankës Botërore ” Rishkrim i Sistemit të Sigurimeve Shoqërore” (

dhjetor 2006 ) Arup Banerji (2009) ‘From red to gray’, “

The third transition of aging population in eastern Europe “,botim i Bankës Botërore. Të gjitha broshurat e përgatitura nga ISSH ku vecoj :” Manual për kontribuesin “dhe:” Manual për kontributet “

(2010) Ligji nr.9136, datë 11.9.2003

“Për mbledhjen e kontributeve të detyrueshme të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore në Republikën e Shqipërisë”,

Shtojca Shtojca A PËR NDARJEN E PUNËVE NË KATEGORI PËR EFEKT PENSIONI

Për kategoritë e punës në Republiken e Shqipërisë.

(Ndryshuar me vendime të KM nr.54, datë 5.10.1966; nr.63, datë 4.4.1974; nr.58, datë 21.2.1976; nr.273, datë 19.8.1977; nr.79, datë 28.5.1979; nr.56, datë 23.3.1978; nr.181, datë 20.5.1980; nr.254, datë 3.7.1980; nr.342, datë 29.8.1980; nr.461, datë 11.11.1980; nr.78, datë 10.3.1981; nr.447, datë 28.10.1981; nr.288, datë 15.10.1982; nr.16, datë 8.1.1983; nr.49, datë 8.2.1985; nr.317, datë 9.9.1986; nr.446, datë 19.12.1986; nr.186, datë 30.5.1987; nr.479 datë, 18.12.1987; nr.195, datë 29.5.1989; nr.36, datë 9.2.1990; nr.130, datë 25.4.1990; nr.302, datë 27.8.1990; nr.305, datë 27.8.1990; nr.394, datë 17.11.1990; nr.421, datë 10.12.1990; nr.423, datë 10.12.1990; nr.34, datë 22.1.1991; nr.244, datë 23.7.1991; nr.317, datë 2.9.1991; nr.468, datë 24.12.1991; nr.138, datë 6.3.1993; nr.122, datë 6.3.1993; nr.209, datë 6.3.1993) (Ndryshuar me udhëzim të KM nr.4, datë 2.12.1987) (Ndryshuar me urdhër të përbashkët të Ministrisë së Financave dhe të Ministrisë së Shëndetësisë nr.1, datë 11.8.1986; nr.2, datë 8.6.1987; nr.l, datë 3.7.1989; nr.2, datë 7.9.1989; nr.3, datë 23.4.1988; nr.3, datë 26.4.1990; nr.4, datë 14.7.1990; nr.5, datë 24.7.1990; nr.6, datë 25.10.1990; nr.7, datë 25.10.1990; nr.8, datë 23.12.1990; nr.9, datë 24.5.1991; nr.10, datë 24.5.1991)

VI. VIII.

.

IX.

.

X.

.

XI. XII. PASQYRA NR.A.1 E PUNËVE QË HYJNË NË KATEGORINË E PARË

Punë që hyjnë në kategorinë I quhen:

I. II. III. III. A. III. B.

.

IV. PUNA NË MINIERA NËNTOKE DHE PUNIME TË TJERA NË NËNTOKE.. PUNA NË AVIACIONIN CIVIL

Kopje

Punë e tillë quhet puna e kryer, si: 1. Polombar; 2. Saldator dhe elektrosaldator në rezervuar, kulla dhe cistërna; 3. Punëtor i pastrimit të brendshëm të rezervuarëve, depove dhe cistërnave të naftës; 4. Punonjësit që punojnë me solucionë dhe aerosole radioaktive; 5. Çekanist, karbonist, montator- ribatinist, që merren me riparimin e anijeve dhe të nëndetësëve.

V. PUNA NË ARSIM - KULTURË

Punë e tillë quhet puna e kryer, si: 1. Artistë të baletit; 2. Akrobatë dhe gjimnastë të cirkut; 3. Solistë të opëras, tëatrove muzikale dhe të ansambleve shteterore; 4. Muzikantë të veglave të frymës të orkestrave dhe të bandave shteterore; 5. Artistët e valleve të asambleve shteterore dhe koristët e opëras, të tëatrove muzikore dhe të ansambleve shteterore.

PUNËT NË INDUSTRINË USHTARAKE PUNËT NË INDUSTRINË E BAKRIT PUNËT NË INDUSTRINË KIMIKE PUNËT NË PRODHIMIN E BATËRIVE PUNËT NË INDUSTRINË E NAFTËS PUNËT NË METALURGJINË E ZEZË E FERROKROM:

Burimi : Vendimi I Këshillit të ministrave.

PASQYRA NR.A 2 E PUNËVE QË HYJNË NË KATEGORINË II

Punë që hyjnë në kategorinë II quhen:

I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII.

I

X. PUNËT NË MINIERA NËNTOKË: PUNËT NË MINIERA NË SIPËRFAQË: PUNËT NË GJEOLOGJI PUNËT NË INDUSTRINË E GOMËS PUNËT NË INDUSTRINË E NAFTËS PUNËT NË CENTRALET ELEKTRIKE, HEKURUDHAT DHE NË PRODHIMIN E AVULLIT PËR NEVOJAT E PRODHIMIT PUNËT NË MINIERËN E SËRËS PUNËT NË PRODHIMIN E TULLAVE, TJEGULLAVE DHE ARTIKUJVE PREJ QËRAMIKE PUNËT NË PRODHIMIN E ÇIMENTOS XI. XII. XIII. XIV. XV.

.

XVI. XVII. XVIII. XIX. XX. XXI. XXII. XXIII. XXIV. XXV. XXVI. XXVII. XXVIII XXIX. XXX. XXXIV. XXXI. XXXII. XXXIII. PUNËT NË INDUSTRINË E TËKSTILEVE PUNËT NË INDUSTRINË E LËKURAVE PUNËT NË INDUSTRINË E DRURIT, NË INDUSTRINË E LETRËS DHE PLLAKEVE TË ZDRUKTHIT PUNËT NË INDUSTRINË E FERMENTIMIT TË DUHANIT PUNËT NË INDUSTRINË E CIGAREVE PUNËT NË INSTITUCIONËT SHËNDETËSORE PUNËT NË NDËRTIM PUNËT NË POLIGRAFI PUNËT NË ANIJET E TRANSPORTIT DETAR UJOR NË ANIJET E PESHKIMIT DHE NË MJETË PORTUALE

Kopje

PUNA NË USHTRI PUNËT NË INDUSTRINË E BAKRIT PUNËT NË INDUSTRINË KIMIKE PUNËT NË PRODHIMIN E BATËRIVE PUNËT NË UZINAT MEKANIKE, NË NDËRMARRJET METALIKE, ARTISTIKE DHE NË SEKTORË TË TJERË PUNËT NË FONDERI PUNËT NË KOMUNIKACION PUNËT NË UZINËN E PETËZIMIT NË KOMBINATIN METALURGJIK NË ELBASAN PUNËT NË INDUSTRINË USHTARAKE Në punë të kategorisë së tretë

për efekt të daljes në pension , përfshihen : T ë t ë r ë profesionet e tjera qe nuk p ë rfshihen ne pasqyrat A dhe B. Punonjës të administratës civile. Ekonomist ë etj

Shtojca A1

1) Ligji nr. 8097, datë 21.3.1996, i ndryshuar “Për pensionet shteterore suplementare të personave që kryejnë funksione kushtetuese dhe të punonjësve të shtetit”. Kontributet që paguajnë personat e punësuar në fondin e sigurimit shteteror suplementar janë: - 4% të shumës bruto të listëpagesave, për personat e grupit të parë (të përcaktuar në Ligjin nr. 8097, datë 21.3.1996, i ndryshuar); - 3% të shumës bruto të listëpagesave për personat e grupit të dytë, që përmënden në shkronjat “a”, “b”, “c”, të pikës 9, të nënit 1, të këtij Ligji; - 2% të shumës bruto të listëpagesave për personat e grupit të dytë, ku përfshihen specialistë dhe persona të tjerë në funksion, dhe sipas përcaktimeve të Këshillit të Ministrave. 2) Ligji nr. 10139, datë 15.05.2009 “Për pensionet shteterore suplementare të punonjësve të Universitëtëve, të shkollave të larta, Qëndrës së Studimeve Albanologjike, Akademisë së Shkencave dhe të gjitha institucionëve të tjera kërkimore publike në RSH, të cilët kanë tituj shkencore”. Kontributet suplementare në zbatim të këtij Ligji janë: - 3.5% të pagës bruto mujore për personat me titull, të punësuar në institucionë publike; - 7% të pagës bruto mujore, për personat me titull të punësuar në institucionë jopublike, të cilat derdhen në llogaritë e Drejtorive Rajonale të Sigurimeve Shoqërore çdo muaj, me të njëjtat rregulla dhe në të njëjtat afatë, si edhe sigurimi i detyrueshëm shoqëror. 3) Pagesat e kontributeve Punëdhënësi është i detyruar të mbajë nga paga bruto e punëmarrësve kontributin e përcaktuar për këta persona sipas nënit 5, të Ligjit nr. 8097, datë 21.3.1996, dhe ta derdhë atë në llogarinë - pagën bruto;

Kopje

Shtojca B

Supozimet e përdorura për analizen e shpërndarjes që bën një krahasim të ndikimit të sistemit të pensioneve për pensionistë me nivele të ndryshme të ardhurash paraqitën në Tabelën B.1. Ndonëse nuk ka asnjë bazë ernpirike për këto vlera specifike në Shqipërinë, qëllimi i tyre është të ilustrojnë dallimet midis individëve. Duke qënë se ka kontribues që nisin punën që në moshën 16 vjeçare, supozimi bëhet që individët me të ardhura të ulta, pa arsim të lartë janë ata që e nisin në atë moshë (kontributin). Ndërsa individët që vazhdojnë arsimin e lartë mund të mos nisin kontributet përpara moshës 25 vjeçare. Për të gjithë këta supozimi bëhet që punën ta vazhdojnë pa shkëputje dhe që dalin në pension në moshën e përcaktuar me ligj. Duke qënë se individët me të ardhura të ulta kanë nivele me të larta vdekshmërie, sesa ata me të ardhura të larta, janë marrë parasysh koeficientë të ndryshem vdekshmërie. E njëjta gjë përdoret për pagën fillestare dhe për modelet e rritjes së pagave. Megjithatë, specifikimi ekzakt duhet të merret thjesht si ilustim.

Tabela B

.1:

Supozimet e përdorura në analizat e shpërndarjes

Të ardhura të larta Të ardhura të mesme Të ardhura të ulta

Mosha kur ka filluar punë Mosha e daljes në pension Përqindjet e vdekshmerisë si % e koeficientëve kombetare I moshës soecifike Paga fillestare si % Rritja vjetore e pagës si % e mtjes mesatare të pagës së moshës specifike. e mesatares së kohortës

25

65M 60F

90% 120% 21

65M 60F

100% 100% 100% 16

65M 60F

120% 50% 50%

Shtojca C

Më shumë shembuj nga Bota.Vende të Europes Perëndimore.

Zvicra – Edhe Zvicra ka probleme…..

Ndodh ajo që para krizës ekonomike botërore ka qënë e paimagjinueshme: pensionistët të hasin në ndërprerje edhe në Zvicër. Por, Zvicra është – Zvicër, andaj për propozimin e qeverisë fjalën e fundit do ta thonë ata për të cilët ka të bëjë çështja, pensionistët edhe ata që, më herët apo më vonë, por në mënyrë të pashmangshme një ditë do ta arrijnë, Shkas është propozimi për ndryshimin e formulës sipas së cilës kalkulohen pensionet, gjithsesi në pajtim me trendin botëror, në llogari të pensionistëve . rritja e numrit të shfrytëzuesve të tyre për shkak të “plakjes së popullsisë demografike, kanë kontribuar, siç pohon qeveria, në Zvicër është e pamundur që të reduktohet e ashtuquajtura shkallë e konversionit, përqindje e pagesave mujore e pensionistëve në raport të vëllimit të mjeteve të cilat gjatë periudhës aktive të punës kanë ndarë për ditë të vjetra në fondet pensionale. Deri tani ka qënë 7,5 për qind për burrat dhe 7 për qind për gratë . komplet. Një pjesë e realitetit është edhe numri i rritur i pensionistëve. Në Zvicër periudha aktive e punës mbaron me 65 vjet për burrat dhe 64 për gratë, deri sa për shumë të plotë të pensioneve burrat duhet të punojnë 44 vjet, ndërsa gratë një vit më pak. Sot më të vjetër së 65 vjet ka 25,9 zviceran, ndërsa ata që sot pensionohen mund të nënvizohen në periudhën statistikore prej 85,3 viteve. Kriza ekonomike botërore

Kopje

shpërndajnë investimet me të cilat çiftëzohen. Sipas atyre rregullave, në letra të huaja me vlerë mund të investohen më së shumti deri 30 përqind nga totali i portofolios, 30 përqind në aksionë dhe 20 përqind në bono në valutë. Lajm inkurajues është së tri të katërtat e para sollën përmirësim domethënës të të hyrave nga ato fonde, madje edhe për rreth dhjetë përqind, që nuk ka sjellë deri tek stabilizimi i tyre Se në këtë kohë nuk është lehtë të jetë pensionist edhe në Zvicër dëshmon edhe e dhëna së rreth 45.000 pensionist të atjeshëm janë në kategorinë ë varfër, që janë rreth tre përqind nga banorët e vjetër. Po të mos jetë ndihma shteterore, në këtë kategori do të gjendej çdo i tëti zviceran më i vjetër së 60 vjet. Zvicra ka shumë shpenzime të larta për jetesë në krahasim me vendet tjera të Bashkimit evropian, në mbështëtje me të edhe një nivel i lartë i pagave. Gjithsesi, nënkuptohet së ata paga duhet meritohen. Të ardhurat mesatare atje janë përafërsisht 6.000 euro në muaj, që i përmbledh pagat, të hyrat nga interesi i pronës dhe të ngjashme.