Transcript Н.Сансармаа САНГИЙН ЯАМ, ТБГ 2010 он Агуулга  Эрх зүйн зохицуулалт  Орон нутгийн төсвийн үр дүнгийн үзүүлэлт  Төсвийн төвлөрлийг сааруулах бодлого  Төв, орон.

Н.Сансармаа
САНГИЙН ЯАМ, ТБГ
2010 он
Агуулга
 Эрх зүйн зохицуулалт
 Орон нутгийн төсвийн үр дүнгийн үзүүлэлт
 Төсвийн төвлөрлийг сааруулах бодлого
 Төв, орон нутгийн төсвийн харилцаа, цаашдын хандлага
 Төсвийн шинэ хуулийн төсөлд тусгагдсан үзүүлэлтүүд,
загварчлал
 Үр дүн
 2011 оны орон нутгийн хөрөнгө оруулалтыг хуваарилсан үр
дүн
Эрх зүйн зохицуулалт
Үндсэн хуулийн 2.1 дэх заалтад:
Монгол Улс төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл
байна.
Монгол Улс нь үндсэн хуульд тодорхойлогдсоноор
нэгдмэл улсын хувьд орон нутгийн гаргах шийдвэр нь
дээд шатны шийдвэрт нийцсэн байх зарчимтай.
Төв, орон нутгийн засгийн чиг үүрэг:
 Төв засгийн газар нь нэгдмэл улсын хэмжээнд иргэн бүртээ чиглэсэн эдийн засаг, нийгмийн
хөгжлийн нэгдсэн бодлого, бүс нутгийн хөгжил, хүрээлэн байгаа орчныг хамгаалах, улсын
батлан хамгаалах төрийн гадаад бодлого чиглэл, төсөв санхүүгийн удирдлагыг хэрэгжүүлнэ.
 Орон нутаг нь тухайн аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хорооны нутаг дэвсгэрийн хэмжээний
эдийн засаг, нийгмийн амьдралын асуудлыг бие дааж шийдвэрлэхийн хамт төв засгийн газраас
шилжүүлсэн төрийн үйлчилгээг хэрэгжүүлэхээр үндсэн хуулиар зохицуулагдсан байна.
Орон нутгийн төсвийн харилцааг зохицуулсан эрх
зүйн актууд
 1944 онд анх “Төсвийн эрхийн тухай” хуультай болсон
 1963 онд “БНМАУ-ын Төсвийн эрхийн тухай” хууль болж
өөрчлөлт орсон
 1992 онд “Монгол Улсын Төсвийн тухай” хууль
 2002 онд “Нэгдсэн төсвийн тухай” хууль, “Төсвийн
байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай” хуулиудаар
зохицуулагддаг болсон байна.
*- Эх сурвалж: Л.Дашдоржийн илтгэл
ДНБ-д эзлэх орлогын хувь /шилжүүлэг хассанаар/
45
40
37.9
37.3
37
36.6
35
30
34.8
34.3
34
38.4
34.4
39
36.9
35.4
31.7
34.3
25
27.8
26.1
23.2
20
20.9
15
10
5
3.4
3.3
3.3
2003
2004
2005
1.9
2.5
2.9
2006
2007
2008
4.3
3.9
2009
2010
5.3
0
нэгдсэн төсвийн орлого
Улсын төсөв
2011*
Орон нутгийн төсөв
ДНБ-д эзлэх зарлагын хувь /шилжүүлэг хассанаар/
50
45
43.3
42.1
40.2
39.4
40
37.1
33.7
35
41.5
33.3
32
30
25
20
39.9
36.8
36
15
33.5
31.5
31.4
28
27.5
25.8
10
5
2.4
2.7
2.4
1.9
2.7
2.6
2.4
2.2
2.2
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011*
0
улсын төсөв
орон нутгийн төсөв
нэгдсэн төсвийн зарлага
ТӨВ, ОРОН НУТГИЙН ТӨСӨВ ХООРОНДЫН
ШИЛЖҮҮЛЭГ /тэрбум төгрөг/
160
144.6
140
114
120
100
80
60
42.8
40
20
0
14.6
16.8
23.9
24.5
24.4
22
3.1
2003
13.6
8.4
5.9
7.2
2004
2005
2006
Улсын төсвийн санхүүгийн дэмжлэг
28
2007
2008
2009
20.1
2010
Орон нутгаас улсын төсөвт төвлөрүүлэх орлого
Төсөв хоорондын шилжүүлгийн оролцооны хувь
25
21.5
20
18.1
15
17.5
16.1
12.9
10
10.1
8.8
8.7
5
8
2.8
0
2003
2.5
3.1
1.9
2.4
6.8
2.9
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Улсын төсвийн орлогод орон нутгийн төвлөрүүлэх орлогын эзлэх хувь
2010
Орон нутгийн төсвийн зарлагад улсын төсвийн санхүүгийн дэмжлэгийн эзлэх хувь
Төсвийн төвлөрлийг сааруулах
Төвлөрлийг сааруулах нь төрийн чиг үүргийн эрх мэдэл,
хариуцлага, санхүүжилтийг төв засгийн газраас доод
түвшний засаг захиргаа, хувийн хэвшилд шилжүүлэх үйл
явц.
Төвлөрлийг сааруулах хэлбэрүүд:
улс төрийн, захиргааны, төсвийн
 Улс төрийн төвлөрлийг сааруулах нь иргэд, тэдний сонгосон төлөөлөгчдийн
шийдвэр гаргах эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд чиглэдэг байна. Гол төлөв үндсэн
хууль, эрх зүйн шинэчлэл хийх, улс төрийн намуудыг хөгжүүлэх, хууль тогтоох
байгууллагыг бэхжүүлэх, үр нөлөө бүхий сонирхлын бүлгүүдийг хөхиүлэн
дэмжих үйл ажиллагаа багтдаг байна.
 Захиргааны
төвлөрлийг сааруулах нь төрийн үйлчилгээг хүргэхтэй
холбогдсон эрх мэдэл, хариуцлага, санхүүгийн эх үүсвэрийг төв болон орон
нутгийн засгийн газар хооронд дахин хуваарилах асуудал байна. Тухайлбал,
төрийн тодорхой чиг үүргийг төлөвлөлт, санхүүжилт, удирдлагын
хариуцлагыг төв засгийн газар түүний агентлагаас орон нутгийн түвшинд
шилжүүлнэ гэсэн үг.
 Төсвийн төвлөрлийг сааруулах нь төвлөрлийг сааруулах үйл явцын үндсэн
цөм юм. Орон нутгийн захиргааны нэгжүүд нь төвлөрөл саарсан чиг үүргийг
амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд орлогын хангалттай эх үүсвэртэй /орон
нутгийн өөрийн орлого эсвэл төв засгийн газраас олгосон татаас, шилжүүлэг/
зарцуулалтын талаар шийдвэр гаргах эрх мэдэлтэй байх шаардлагатай.
Төвлөрлийг сааруулахын давуу болон сул
талууд
Төвлөрлийг сааруулах давуу талуудыг дараахь байдлаар тодорхойлж байна.
Үүнд:
 Орон нутгийн эдийн засаг, нийгмийн чухал асуудлаар шийдвэр гаргахад төв
Засгийн газраас шалтгаалан удааширдаг байдал арилах;
 Орон нутгийн төрийн албан хаагчдын нөхцөл байдал, эрэлт хэрэгцээг мэдрэх
мэдрэмж нэмэгдэж, хүнд суртлыг бий болгодог дүрэм журам багасах;
 Салбарын яамдын орон нутагт хүрч үйлчлэх хүртээмж нэмэгдэх, яамдын
удирдлага өдөр тутмын, нэг хэвийн үйл ажиллагаанаас ангижирч, бодлого
боловсруулах тал дээр илүү төвлөрөх;
 Орон нутгийн иргэд болон улс төр, нийгэм, шашин зэрэг төрөл бүрийн
сонирхлын бүлгүүдийн төлөөллийг шийдвэр гаргахад оролцох боломжийг
нэмэгдүүлэх.
Үүсч болзошгүй сул талуудыг дараахь байдлаар тодорхойлж байна. Үүнд:
 Ялангуяа улс даяар дагаж мөрдөх стандарттай хэвшмэл үйлчилгээний хувьд
үр ашиг муутай байх тал бий;
 Төв засгийн газраас санхүүжилтийн эх үүсвэрт тавих хяналтыг сулруулж
болно;
 Орон нутгийн түвшин дэх удирдлагын болон мэргэжлийн чадавхи сул
тохиолдолд зарим нэг орон нутагт үйлчилгээний үр ашиг, үр нөлөө багасах
явдал гарч болно;
 Санхүүгийн хангалттай эх үүсвэргүйгээр захиргааны чиг үүргийг орон
нутагт шилжүүлснээр үйлчилгээг нийт иргэдэд тэгш үзүүлэх асуудлыг улам
хүндрүүлж болно;
 Улсын хэмжээнд бодлогын зохицуулалтыг илүү хүндрэлтэй болгож орон
нутаг дахь авилгалыг нэмэгдүүлж болзошгүй.
Анхаарах асуудлууд
 Төвлөрлийг
сааруулан төв, орон нутгийн санхүүгийн харилцааг
зохицуулахын тулд дараахь дөрвөн асуултанд хариулт өгөх шаардлагатай
болно:




Хэн юу хийх вэ? – Зарлага (чиг үүрэг)-ын хуваарилалтын асуудал
Хэн, ямар татвар тогтоох вэ? – Орлогын хуваарилалтын асуудал
Дээрх 2 асуултын хариулт буюу нутгийн захиргаадын орлого, зарлагын
зөрүүг хэрхэн шийдэх вэ? – Босоо тэнцвэргүй байдлын тухай асуудал
Засаг захиргааны нэг түвшинд байгаа нэгжүүдийн хэрэгцээ, чадавхийн
ялгааг төсвийн талаас хэрхэн шийдэх вэ? – Хэвтээ тэнцвэргүй байдлын
асуудал, өөрөөр хэлбэл, тэгшитгэх асуудал
 Эдгээр асуудлуудыг хэрхэн шийдвэрлэх нь үр ашиг, тэгш
байдал, макро эдийн засгийг тогтвортой байлгах гэсэн
аливаа улс орны төрийн санхүүгийн гурван тулгуур
бодлогоос гадна бүс нутгийн тэнцвэр, үндэсний эв нэгдэл,
улс төрийн тогтвортой байдлыг хангах гэх мэт тухайн орны
улс төрийн зорилттой ч холбоотой байж болно.
Төв орон нутгийн төсвийн харилцаа
Одоо мөрдөгдөж байгаа
ОРЛОГО
ЗАРЛАГА
=
ТЭНЦЭЛ < 0 /улсын төсвөөс
санхүүгийн дэмжлэг олгох/
ТЭНЦЭЛ > 0 /орон нутгаас
улсын төсөвт орлого
төвлөрүүлэх/
Төсвийн шинэ хуулиар
ОРЛОГО
УРСГАЛ ЗАРЛАГА
=
ТЭНЦЭЛ < 0 /улсын
төсвөөс санхүүгийн дэмжлэг
олгох/
ТЭНЦЭЛ > 0 /төсвийн
үндсэн тэнцлийн ашигаас суурь
зарлагатай тэнцэх хэсгийг тухайн шатны төсөвт
үлдээж, үлдэх хэсгийг дээд шатны төсөвт төвлөрүүлнэ/
- хөрөнгө оруулалт, хөтөлбөр, төсөл арга хэмжээ
хэрэгжүүлэхэд нь зориулж дээд шатны төсвөөс олгох
орлогын шилжүүлэг өгнө
- нийслэл, хотын хөгжлийн хэрэгцээнд зориулж улсын
төсвөөс олгох тусгай зориулалтын татаас
Орон нутгийн хөгжлийг дэмжих нэгдсэн сан
Дотоодын
НӨАТ-ын
30 %
• Орон нутгийн хөгжлийн
нэгдсэн сангаас олгосон
шилжүүлгийн 60 хувиас
доошгүйг аймаг, нийслэл нь
сум, дүүргийн хөгжлийн санд
шилжүүлнэ.
ОНХДНС
Хандив
тусламж
үндсэн тэнцэл
- суурь зарлага
>0
Төсөв хоорондын шилжүүлэгт гарах өөрчлөлт
/тэрбум төгрөг/
НӨАТ 30 %
2009
2010
2011*
47.4
70.0
90.5
Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын 10 % орчимтой тэнцэх
хөрөнгө шилжинэ
Зээллэг
 Төв орон нутгийн төсөв хоорондын бас 1 төсвийн харилцаа
нь зээллэг.
 Орон нутгийн төсвийг алдагдалгүй төлөвлөн баталж
хэрэгжүүлнэ.
 Орон нутгийн төсвийн улирлын чанартай орлогын дутагдлыг
санхүүжүүлэхэд улсын төсвөөс зээл авч болно. Бусад
тохиолдолд хориглоно.
Доод шатны төсөвт олгох шилжүүлгийн хэлбэр
 Нөхцөлт шилжүүлэг: зөвхөн тодорхой үйлчилгээнд
зарцуулахыг шаарддаг
-Хөрөнгө оруулалт, хөтөлбөр төсөл арга хэмжээ
хэрэгжүүлэхэд зориулж орон нутгийн хөгжлийг дэмжих
нэгдсэн сангаас олгох шилжүүлэг,
- Нийслэл, хотын хөгжлийн хэрэгцээнд
зориулж
улсын төсвөөс олгох тусгай
зориулалтын татаас
 Нөхцөлт бус шилжүүлэг
- төсвийн суурь тэнцлийн алдагдлын
зориулалтын татаас
санхүүжүүлэх
Татаасын тодорхойлох арга
 Төв Засгийн газрын орлогын эсвэл эдийн засгийн
үзүүлэлтийн тодорхой хэсэг хувь /ДНБ, түүний өсөлт/
- НӨАТ-ын орлогын 30% санд төвлөрүүлэх
 Зарлагын бусад ангийг тодорхойлоход хэрэглэгдэх арга
 Томъёонд суурилах аргачлал /энэ арга нь орон нутагт олгох
татаас шилжүүлгийн ил тод байдал, тогтвортой бөгөөд уян хатан
байдал, орон нутгийн хэрэгцээ шаардлага, хүчин чадлыг харгалзсан,
нэг хүнд ногдох төрийн үйлчилгээний өртгийг улсын хэмжээнд жигд
хуваарилах зэрэг шалгууруудыг хангах боломжийн аргачлал гэж
үзсэн/
- эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг үндэслэн олгох
ОНХДНС-аас шилжүүлэг олгох дүнг тодорхойлох
үзүүлэлтүүд
 орон нутгийн хөгжлийн индекс; /хөгжлийн индекс, ДНБ/
- Хувааарилах орлогын 20 %
 хүн амын тоо;
- Хуваарилах орлогын 30 %
 хүн амын нягтрал, алслалт, нутаг, дэвсгэрийн хэмжээ;
- хуваарилах орлогын 20%
 орон нутгийн татварын идэвхи санаачлага /тухайн жилийн орон
нутгийн орлогын төлөвлөгөө/
- хуваарилах орлогын 30%
Орон нутгийн хөгжлийг дэмжих нэгдсэн сангаас орон
нутагт хуваарилах хөрөнгийн загварчлал
 Нийт хуваарилах хөрөнгийн дүн M
 Анхны М- хөрөнгийг дээрх 4 үзүүлэлтэд харгалзуулан α 1, α 2,
α 3 , α 4 жингүүдтэйгээр дөрөв хувааж, үзүүлэлт тус бүрт
харгалзах төсвийн хэмжээг M1, M2, M3, M4 гэе
Өөрөөр хэлбэл:
M1 = α 1 M, M2 = α 2 M, M3 = α 3 M, M4 = α 4 M,
α 1 + α 2+ α 3 + α 4 = 1
Загварчлалд тавигдах зарчим
 орон нутгийн хөгжлийн индекс
Хөгжил багатай аймагт их хөрөнгө хуваарилагдах /тус индексийн тооцоог
шинэтгэлийн хороо хийж байгаа/
Тооцоонд ДНБ-нийг үзүүлэлтээр авсан ба ДНБ өндөр аймгууд хөгжил өндөр, бага
нь бага байна гэж тооцсон

 хүн амын тоо

Хүн ам ихтэй аймагт ахиу хөрөнгө хуваарилах
 хүн амын нягтрал, алслалт, нутаг, дэвсгэрийн хэмжээ


Улаанбаатар хотоос алслалт ихтэй, хүн амын нягтрал ихтэй эсвэл газар нутаг
ихтэй аймгуудад ахиу хөрөнгө хуваарилах
алслалт (2/5)+ нягтрал (1/5) + газар нутгийн хэмжээ (2/5)
орон нутгийн татварын идэвхи санаачлага /тухайн жилийн орон нутгийн
орлогын төлөвлөгөө/
 Орон нутгийн суурь татварын орлого өндөр татварын идэвхи санаачилга өндөр
аймгуудад ахиу хөрөнгө хуваарилах
Монгол улсын нэг хүнд оногдох хөрөнгийн хэмжээ
бүх аймгуудад адил байх өөрөөр хэлбэл төрийн
үйлчилгээний хүртээмж жигд байх
загвар:
 орон нутгийн хөгжлийн индекс
f 1(i) =(((n i *(n i/x i ))/(∑ n i *(n j /x j)))*M 1
(i = 1,2, …, 22)
 хүн амын тоо
f 2(i) = (n i / ∑ n j ) *M 2
(i = 1,2, …, 22)
 хүн амын нягтрал -D, алслалт - L, нутаг, дэвсгэрийн хэмжээ –S
f 3(i) = (1/5 D+2/5 L+2/5 S) * M 3
загвар нь хүн амын тооноос хамаарсантай ижил тавигдсан
 орон нутгийн татварын идэвхи –у /нэг хүнд ногдох татварын орлого/
f 4(i) = (у i / ∑ у j ) *M
4
(i = 1,2, …, 22)
Үр дүн
Аймаг
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Архангай
Баян-Өлгий
Баянхонгор
Булган
Говь-Алтай
Дорноговь
Дорнод
Дундговь
Завхан
Өвөрхангай
Өмнөговь
Сүхбаатар
Сэлэнгэ
Төв
Увс
Ховд
Хөвсгөл
Хэнтий
Дархан-Уул
Улаанбаатар
Орхон
Говь-Сүмбэр
Нийт дүн
Орон нутгийн Урсгал тэнцлийн
хөгжлийн
алдагдлыг
нэгдсэн санд санхүүжүүлэх
Урсгал тэнцэл төвлөрүүлэх
татаас
-5,452.8
-4,783.7
-6,954.1
-2,203.3
-4,769.1
-247.5
-2,843.7
-3,499.6
-5,097.6
-6,465.6
6,008.7
-3,284.7
-3,322.8
-5,014.7
-5,220.1
-4,850.4
-7,756.0
-3,998.5
-118.6
23,366.0
14,807.8
-789.6
-32,489.9
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
2,520.2
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
11,897.5
0.0
14,417.8
5,452.8
4,783.7
6,954.1
2,203.3
4,769.1
247.5
2,843.7
3,499.6
5,097.6
6,465.6
0.0
3,284.7
3,322.8
5,014.7
5,220.1
4,850.4
7,756.0
3,998.5
118.6
0.0
0.0
789.6
76,672.3
Орон нутгийн
хөгжлийн нэгдсэн
сангаас олгох
шилжүүлэг
1,962.8
2,837.5
2,207.6
2,848.8
2,086.7
3,367.4
2,395.9
1,298.2
2,138.8
2,465.5
2,795.6
1,733.4
2,179.1
2,290.3
2,191.3
2,432.6
2,665.5
1,930.3
2,410.4
14,830.1
7,026.6
998.7
67,093.3
fiscal space
1,962.8
2,837.5
2,207.6
2,848.8
2,086.7
3,367.4
2,395.9
1,298.2
2,138.8
2,465.5
6,284.1
1,733.4
2,179.1
2,290.3
2,191.3
2,432.6
2,665.5
1,930.3
2,410.4
38,196.0
9,936.8
998.7
96,857.9
Нэг хүнд
ногдох
зарлага
82.2
66.8
103.0
94.1
109.3
89.7
82.7
98.1
93.3
74.0
111.5
95.3
82.5
98.2
88.8
80.4
82.8
94.7
67.2
90.7
68.3
140.2
Нэг хүнд
ногдох
орлого
103.4
94.8
128.9
140.5
144.2
148.6
115.3
125.1
120.1
95.2
243.2
126.9
104.0
124.6
116.3
107.9
104.5
121.9
94.5
126.3
189.6
217.6
Нэг хүнд
ногдох fiscal
space
21.2
28.0
25.9
46.4
34.9
58.9
32.6
26.9
26.8
21.1
131.7
31.6
21.4
26.4
27.5
27.5
21.7
27.2
27.3
35.6
121.3
77.4
нийгмийн халамжийн үйлчилгээ, байгаль хамгаалах урсгал зарлага, хөдөө аж ахуйн
холбогдох зарлага нийтдээ 92.3 тэрбумийн зарлагын чиг үүргийг орон нутагт шилжүүлсэн.
2011 оны орон нутгийн хөрөнгө оруулалт
1,800.0
1,600.0
1,602.3
1,400.0
1,200.0
1,000.0
800.0
641.6
600.0
400.0
200.0
0.0
477.8
767.7
718.8
586.4
549.3
498.3
389.6
499.6
449.3
289.9
556.8
514.4
494.1
482.0
630.0
607.3
458.7
358.0
188.1
АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА