Transcript Όπλα μαζικής διάσπασης της προσοχής: Τα ΜΜΕ ως επιταχυντές της γενικευμένης κρίσης και τα ακροατήριά τους (1) Μανώλης Χαιρετάκης.

Όπλα μαζικής διάσπασης της
προσοχής: Τα ΜΜΕ ως
επιταχυντές της γενικευμένης
κρίσης και τα ακροατήριά τους (1)
Μανώλης Χαιρετάκης
 Η συνεχιζόμενη μετάλλαξη των Ελληνικών ΜΜΕ προς την
κατεύθυνση μιας υπερβολικής προώθησης του συνδυασμού της
ενη(μέρωσης και της ψυχα)γωγίας συνδιαμορφώνει το υβρίδιο
της ενη-γωγίας.
1.
Τα προεόρτια
 Ο βαθμός της έμμεσης και ανομολόγητης αποδοχής αυτού του
υβριδίου συνεπικουρείται από το δεδομένο της ευρύτερης
αναγνωρισιμότητας των «λαμπερών» προσωπικοτήτων ή
«εικόνων» (icons) με υψηλό βαθμό ορατότητας , που
επιτυγχάνεται με μέσω συχνών εμφανίσεων στη τηλεοπτική
οθόνη ( λ.χ. όπως στη περίπτωση γνωστών τηλεδημοσιογράφων που «ενδύθηκαν» πρόσφατα τον μανδύα της
πολιτικής) , όπου το «περιβάλλον» της άχρωμης, α-πολιτικής (
και ταυτόχρονα βαθειά πολιτικής) ψυχαγωγίας μοιάζει να είναι
πολύ περισσότερο αποδεκτό από το «περιβάλλον» της
ενημέρωσης.
 Η έμφαση στις δημοσιογραφικές επιτυχίες συχνά οδηγεί σε υπερβολές,
απλουστεύσεις, στερεότυπα, ενσωματωμένες απόπειρες αφήγησης στην
ίδια ακριβώς γραμμή με τον κυρίαρχο ( και «αποδεκτό» ) κώδικα που τις
περισσότερες φορές συγκροτούν μια εμφανέστατη απόπειρα
στερεοτύπισης, σύμφωνα με τις ιδεολογικές αποσκευές του κάθε
δημοσιογράφου, που θα πρέπει να συμπλέει ( επί ποινή απόλυσης) με τη
συγκεκριμένη πολιτική γραμμή του κάθε ΜΜΕ. Αυτά ευθυγραμμίζονται με
αναφορές σε ανώνυμες πηγές, που παραμένουν σχεδόν πάντοτε σε ένα
πέπλο αδιαφάνειας.
1.
Τα προεόρτια
 Με άλλα λόγια , το κοινό μοιάζει να δίνει περισσότερη σημασία όχι στο τι
λέγεται-λ.χ. σε μια συνέντευξη-αλλά στο πως λέγεται, χωρίς να δίνει
ιδιαίτερη σημασία στις έννοιες όσων λέγονται, ή στο ίδιο στο νόημα και στο
συμπέρασμά τους.
 Αυτή η ριζική αλλαγή είχε ήδη εγκαινιασθεί με την έλευση και την ευρύτερη
αποδοχή του lifestyle, το οποίο και απετέλεσε το διάδοχο σχήμα της
εμπέδωσης και διάχυσης του κιτς στη μεταπολεμική ελληνική κοινωνία.
Ταυτόχρονα, αυτή η μετάλλαξη ενισχύθηκε τα μέγιστα από την ίδια την
εμπορευματοποίηση των ελληνικών ΜΜΕ, όπου το προηγούμενο κριτήριο
του παγκοίνως αξιοσέβαστου ενυπόγραφου άρθρου υποκαταστάθηκε από
τα έσοδα των δημοσιογράφων από ποικίλες ( και συχνά
αδιευκρίνιστες/αδιαφανείς ) πηγές , και όχι κατ’ ανάγκη αποκλειστικά από
τη δημοσιογραφική τους εργασία.
1.
Τα προεόρτια
 Σε αυτό συνέβαλλε και η ραγδαία άνοδος της διαφημιστικής
δαπάνης στα χρόνια της ψευδεπίγραφης «ισχυρής» Ελλάδας,
σύμμορφη με την επέλαση της εμπορευματοποίησης,
ακολουθώντας την επέκταση και τελικά την κατίσχυση του
παρασιτικού καταναλωτισμού, διαμορφώνοντας ένα
φαντασιακό της «ατέλειωτης διασκέδασης και κατανάλωσης»,
που προωθήθηκε ασμένως από τα ΜΜΕ, και ιδιαίτερα την
εμπορική/ιδιωτική τηλεόραση, ώστε ( αυτή) να αποκτήσει το
status του «συλλογικού φαντασιακού», αλλά και η συστηματική
δαιμονοποίηση και η διαρκής απαξίωση κάθε έννοιας σχετικής
με το δημόσιο και το συλλογικό, του δημόσιου χώρου, του
δημόσιου λόγου, του δημόσιου συμφέροντος και του δημόσιου
αγαθού.
 Αυτό που τελικά επιτεύχθηκε είταν η αποδόμηση της έννοιας
του πολίτη , ταυτόχρονα με την ανάδυση και στη συνέχεια
οικοδόμηση του περιχαρακωμένου στον μικρόκοσμό του ιδιώτηκαταναλωτή, εγκιβωτισμένου στον αδιάκοπο «πόλεμο» των
σημείων, μια ευθεία αντανάκλαση του συνεχούς «πολέμου» για
την βελτίωση των περιθωρίων κέρδους των απανταχού
παρόντων διαφημιζόμενων εμπορευμάτων .
2.Το πολιτικό
περιεχόμενο
των
ελληνικών
ΜΜΕ
 Σταδιακά αλλά και σταθερά, ιδιαίτερα από την κατίσχυση της
παρασιτικής κατανάλωσης, αποκολοκυνθοποιείται το ίδιο το
πολιτικό περιεχόμενο των ελληνικών ( και όχι μόνο αυτών)
ΜΜΕ. Και αυτό εκφράσθηκε με πολλές μορφές, οι κυριότερες
από τις οποίες είταν :
 α) μέσα από την προσέγγιση του θεάματος και της pop-culture με
τον πολιτικό λόγο , λ.χ. μέσα από «μικροπολιτικές» στήλες, οι
οποίες επεξέτειναν τη προσωποποίηση στο επίπεδο της
πολιτικής, υιοθετώντας την πολιτική σπερμολογία, και
 β) τη σταδιακή μετάβαση σε ένα λόγο που επιτρέπει να μιλά
κάποιος χωρίς να λέει ( να εννοεί) απολύτως τίποτα , όπως
φαίνεται από το αμέσως παρακάτω σχήμα
Κυρίες και Κύριοι
η πραγμάτωση των στόχων που
έχομε θέσει
μας επιβάλλει να αναλύσουμε πολύ
προσεκτικά και συνειδητά
τις υπάρχουσες οικονομικές
συνθήκες και τα θεσμικά πλαίσια
Απο την άλλη πλευρά
η έκταση και η μέθοδος διαμόρφωσης
των στελεχών
η σταθερή άνοδος στην ποιότητα και
την ποσότητα των προσπαθειών μας
παίζουν σημαντικό ρόλο για να
καθορίσουμε
μας υποχρεώνει να προσδιορίσουμε
και να καθορίσουμε
τούς άξονες μιάς μελλοντικής πορείας
Δεν πρέπει όμως να μας διαφεύγει
ότι
η παρούσα δομή του συστήματος
αυτού
μας βοηθάει να προετοιμάσουμε και
να αφομοιώσουμε
τις νέες τάσεις
Κατά τον τρόπο αυτό
ένα νέο μοντέλο
εγγυάται την ευρύτερη δυνατή
απήχηση ώστε να επεξεργαστούμε
τις νέες συνιστώσες και
συντεταγμένες
Η καθημερινή πρακτική έχει
αποδείξει ότι
η ανάπτυξη της ποικιλόμορφης
δραστηριότητάς μας
συμβάλλει με τρόπο αποφασιστικό
στο να σηματοδοτήσει
τις βάσεις μιάς προοδευτικής
μετεξέλιξης
Περιττεύει να υπογραμμίσω τη
σημασία αυτών των στοιχείων γιατί
η αδιάκοπη προσήλωση μας στην
πρακτική της τεκμηρίωσης και
ενημέρωση
βοηθάει αποφασιστικά στην
προσπάθεια να στερεώσουμε
ένα δυναμικό σύστημα
αντιμετώπισης των νέων μεγάλων
απαιτήσεων του καιρού μας
Η πολύμορφη και πλούσια
εμπειρία , αλλά και
το δυνάμωμα και η επέκταση των
δομών
μας δίνουν σε μεγάλο βαθμό την
ευχέρεια να εκτιμήσουμε
τις καλύτερες δυνατές συνθήκες για
την επιτάχυνση του έργου μας
Η επιμέλεια της οργάνωσης και
προπάντων
η πλατιά συμμετοχή των λαϊκών
μαζών στις σχετικές επεξεργασίες
αποτελούν μια πολύ σημαντική βάση
για
ένα καινούργιο μοντέλο ανάπτυξης
Τα ιδεολογικά κριτήρια,όταν
συνδυαστούν και
με το ξεκίνημα μιας αποφασιστικής
καμπάνιας
εγκαινιάζουν μια διεργασία που
συμβάλλει στο να τελειοποιήσουμε
τις διάφορες μορφές ενίσχυσης της
επιρροής μας
Και ταυτοχρόνως
ένα γενικότερο σύστημα πλατιάς
συμμετοχής
δεδομένο που έλαβε υλική μορφή στον Ελληνικό Τύπο με την
αλλαγή σχήματος ( από το μεγάλο σχήμα-το broadsheet- στο
ταμπλόϊντ) ιδιαίτερα από την αρχή της δεκαετίας του ’80 και
μετέπειτα:
Μεταβολή του
σχήματος του
φύλλου των
κυριότερων
εφημερίδων
Πανελλαδικής
κυκλοφορίας
Έτος
Από ... και εφεξής
Εφημερίδα
Νέο σχήμα
1980
21 Μαρτίου
Αυριανή
Ενδιάμεσο
1981
14 Σεπτεμβρίου
Έθνος
tabloid
1983
11 Απριλίου
Ελεύθερος Τύπος
tabloid
1984
15 Ιανουαρίου
Ελευθεροτυπία
tabloid
1984
22 Ιανουαρίου
Το Βήμα
tabloid
1984
11 Δεκεμβρίου
Αυγή
tabloid
1985
20 Μαϊου
Τα Νέα
tabloid
1985
22 Οκτωβρίου
Μεσημβρινή
tabloid
1986
27 Μαρτίου
Δημοκρατικός λόγος tabloid
1986
1 Απριλίου
Πρώτη
tabloid
1986
29 Σεπτεμβρίου
Απογευματινή
tabloid
1986
5 Οκτωβρίου
Ακρόπολις
tabloid
Μεταβολή του
σχήματος του
φύλλου των
κυριότερων
εφημερίδων
Πανελλαδικής
κυκλοφορίας
 Η αλλαγή αυτή δεν είταν αθώα ' συμβολικά σήμαινε την
προσπάθεια προσομοίωσης του σχήματος (αλλά και του
περιεχομένου ) των εφημερίδων με τις διαστάσεις της τηλεοπτικής
οθόνης.
 Και από την εποχή της εμφάνισης και επέκτασης, πρώτα της
ιδιωτικής ραδιοφωνίας και κατόπιν της ιδιωτικής τηλεόρασης,
ουσιαστικά από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’80 και τις αρχές
του 1990, παρατηρούμε μια έσχατη αναλαμπή του πολιτικού λόγου,
και ιδιαίτερα στον Τύπο.
 Από τη δεκαετία του ’90 και μετά, φαίνεται ότι το κυρίως ζητούμενο
είταν η προσέλκυση της προσοχής του κοινού των ΜΜΕ ( των
αναγνωστών, των ακροατών, των τηλεθεατών, των χρηστών του
διαδικτύου) , προσοχή που μεταφραζόταν σε ποσοτικά μεγέθη
(αναγνωσιμότητας, ακροαματικότητας, τηλεθέασης κ.ά.) ,
επιτείνοντας περαιτέρω την εμπορευματοποίηση.
 Εντυπωσιακοί μεγαλογράμματοι τίτλοι στα πρωτοσέλιδα του Τύπου
χωρίς ουσιαστική συνέχεια στις εσωτερικές σελίδες, ελκυστικές
υποσχέσεις για το τι θα δούνε ή θα ακούσουν-στη συνέχεια- χωρίς
το ανάλογο αντίκρυσμα , οι ακροατές των ραδιοφωνικών και
τηλεοπτικών προγραμμάτων, όλα σύμφωνα με το μεταμοντέρνο
υπόδειγμα της κατίσχυσης της «επιφάνειας», απλά για να
υποδαυλίζουν την περιέργεια του κοινού, που μεταφραζόταν (
μέσω των καταλλήλων ερευνών) σε ποσοτικά μεγέθη
2.Το πολιτικό
περιεχόμενο
των
ελληνικών
ΜΜΕ
 Αυτή η κατάσταση μεταφέρθηκε ατόφια και στην ιδιωτική/εμπορική τηλεόραση σε
μεγάλο βαθμό. Ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του ’90, η μικρή οθόνη απετέλεσε τον
κυριότερο σχεδόν οπτικό κρίκο του ατόμου με τον έξω κόσμο. Και ενώ η βασική
πολιτική έκφραση και διάσταση των ιδιωτικών/εμπορικών τηλεοπτικών σταθμών
είταν τα αποκαλούμενα «δελτία ειδήσεων των οκτώ», τα οποία απετέλεσαν «χώρους
καλλιέργειας συλλογικών ψευδαισθήσεων» , η μεγάλη πλειοψηφία των τηλεοπτικών
προγραμμάτων διακρίνεται από την έλλειψη σχεδόν κάθε (ουσιαστικής ) πρωτοτυπίας
στη πλοκή τους, και την αποδέσμευση του περιεχομένου τους από την
πραγματικότητα.
 Μια τέτοια τάση υποκρύπτει ένα λανθάνοντα, ακόμη άρρητο στόχο : την τελική
κυριαρχία αυτού του είδους περιεχομένου σε όλο το πεδίο του ανθρώπινου ελεύθερου
χρόνου. Αυτό είναι απότοκο μιας συνεχούς πορείας μετασχηματισμού της
επικοινωνίας που διαμεσολαβείται μέσω των ΜΜΕ από τη δημόσια/συλλογική της
μορφή προς την κατεύθυνση της εμπορευματικής αλλά και πολιτικά ελεγχόμενής της
μορφής, σύμφωνα με την οποία η επικοινωνία εξυπηρετεί , σε ολοένα εντεινόμενο
βαθμό, τις ανάγκες και τις προτεραιότητες των κυρίαρχων ελίτ και της κερδοφορίας
του κεφαλαίου.
 Ο βαθμός της πολιτικής υπανάπτυξης σημαντικού μέρους του ευρύτερου κοινού
γίνεται φανερός από την προθυμία ενός τέτοιου κοινού να δεχθεί ως αλήθειες
παντελώς αστήρικτες συκοφαντίες γνωστών «προθύμων» κατ’ όνομα
δημοσιογράφων, ενδεχόμενα εξωνημένων.
 Μια παιδεία που βασίζεται σε εικασίες, στην αποστήθιση ανόητων και αβάσιμων
ισχυρισμών ενός φαινομενικά ορθού λόγου, που αποστρέφεται τον όποιο διάλογο και
τα οποιαδήποτε τεκμήρια ( συνήθως) ανυπόστατων ισχυρισμών, ιδιαίτερα δύσκολα θα
μπορούσε να έχει μιαν διαφορετική κατάληξη.
 Συνολικά, το πρόγραμμα της ιδιωτικής/εμπορικής τηλεόρασης εντάσσεται-με μεγαλύτερη έμφαση και
επιλεκτικότητα-σε ένα σχετικά «αυστηρό» πλαίσιο που υπαγορεύεται και κυριαρχείται από τη λογική του
κατά το δυνατόν μικρότερου οικονομικού ρίσκου, σε συνδυασμό με την μεγαλύτερη δυνατή κερδοφορία,
μέσω της διαρκούς προσέλκυσης διαφημίσεων, πρακτική που θεμελιώνεται με τα μεγέθη της
ποσοτικοποιημένης τηλεθέασης. Η λογική αυτή πιθανότατα καταλήγει σε ένα αδιέξοδο στο βαθμό κατά τον
οποίο για τις όποιες βελτιώσεις που επιφέρονται στο υφιστάμενο «μενού» προγραμμάτων, απαιτούνται
αρκετές διασφαλίσεις αναμενόμενης κερδοφορίας ώστε ένα διαφορετικό-από τα ήδη υπάρχοντα-είδος
προγράμματος να ενταχθεί στο «μενού» αυτό.
2.Το πολιτικό
περιεχόμενο
των
ελληνικών
ΜΜΕ
 Η αρχικά καλή εποχή των Ελληνικών ( και όχι μόνο) ΜΜΕ είχε αρχίσει να «ξεδοντιάζεται» εκ θεμελίων. Τρίατέσσερα σημαντικά γεγονότα απετέλεσαν το τροχιοδεικτικό που φανέρωνε την αλλαγή παραδείγματος ( το
paradigm shift) πιο πριν από τη φάση του ψευδεπίγραφου «εκσυγχρονισμού», τόσο κατά την διάρκειά του,
όσο και μετέπειτα. Η επέλαση της εμπορευματοποίησης των ΜΜΕ, σε συνδυασμό με μια προϊούσα και
γιγαντούμενη εξατομίκευση, το σκάνδαλο Κοσκωτά, όπως και αρκετά μετά, το πολλαπλάσια μεγαλύτερο
σκάνδαλο Λαυρεντιάδη, η «μεγάλη ιδέα» της πραγματοποίησης των Ολυμπιακών Αγώνων στην Ελλάδα ( το
Ελντοράντο των εργολάβων και άλλων ) , η χρηματιστηριακή «άνοιξη» που μετασχηματίσθηκε σε σύγχρονα
Λαυρεωτικά, το σκάνδαλο Siemens (4 ) και τούς πλασιέ της στην Ελλάδα , η σταδιακή καθιέρωση του
«εκσυγχρονιστικού» lifestyle στο ΜΜΕ-περιεχόμενο, και η αποκαλούμενη (οιονεί) νέα δημοσιογραφία.
 Σε διεθνές επίπεδο, οι τριγμοί εμφανίσθηκαν με το σπάσιμο της φούσκας των .com, που έκανε ορατό ,για
όσους μπορούσαν να το αντιληφθούν, το μηχανισμό μιας αλληλουχίας από φούσκες στο έως τότε
ανυποψίαστο παγκόσμιο κοινό. Η διαδικασία αυτή συνέχισε απτόητη σε διεθνές επίπεδο : οι διαδοχικές
καταρρεύσεις των Enron, Worldcom , Northern Rock, Lloyd’s Bank, RBS , Lehman Brothers , Parmalat και
πολλών άλλων, έσπασαν το απόστημα, με παγκόσμιες συνέπειες. Το συλλογικό φαντασιακό αγωνιωδώς
ακολούθησε άλλες ατραπούς, ζητώντας να ανακαλύψει την αδυσώπητη αλήθεια που κρυβόταν
επιμελημένα, με κάθε τρόπο, με την ευγενική συνδρομή των διεθνών κυρίαρχων ΜΜΕ.
 Με αυτό τον τρόπο, τα καθεστωτικά ( mainstream) MME μεταμορφώθηκαν σε διαπρύσιους κήρυκες της
πλήρους αποδόμησης της δημόσιας σφαίρας, προωθώντας «με νύχια και με δόντια» την από-πολιτικοποίηση
του κοινού της , σε μια συνειδητή, κατευθυνόμενη προσπάθεια «κατασκευής» υπηκόων, και στη διάχυση
αυτής της τάσης στη ευρύτερη κοινωνία, αποσκοπώντας στη γενικευμένη αλλά και ταυτόχρονα
αδιαμαρτύρητη αποδοχή της, με τη βοήθεια παραληρημάτων κάθε λογής(5 )
3.Τα
ακροατήρια και
οι αντιδράσεις
τους
 Οι αντιλήψεις για το κοινό, ή ισοδύναμα το ακροατήριο των ΜΜΕ, ορίζονται με
διάφορους τρόπους, και συνήθως το κοινό περιγράφεται με βάση το ηλικιακό
διάστημα στο οποίο εντάσσεται. Τα εμπορικά/ιδιωτικά κανάλια έχουν σαν βασικό
στόχο το «δυναμικό» -όπως το αποκαλούν- κοινό ηλικίας 15-44 ετών, ουσιαστικά
παραβλέποντας ότι αποτελεί ένα ετερόκλητο άθροισμα από εντελώς διαφορετικά
κοινά, τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά . Λ.χ. εντελώς διαφορετικό είναι το κοινό των
15-24 ετών σε σχέση με το κοινό των 35-44 ετών , στο βαθμό που και τα δύο αφορούν
σε άτομα με μια εντελώς διαφορετική εικόνα για τον κόσμο, διαφορετικές αντιλήψεις
και ιεραρχήσεις. Αλλά με βάση αυτή τη συγκεκριμένη στόχευση κοινού
διαμορφώνουν προγράμματα τα οποία θεωρούν πως θα παρουσιάζουν ενδιαφέρον,
αν δεν γίνουν τουλάχιστο δημοφιλή ( δηλαδή αν δεν «φέρουν» καλά νούμερα, ή
ισοδύναμα, ικανοποιητικά μεγέθη τηλεθέασης) σε αυτό το ιδιαίτερα διευρυμένο και
διάσπαρτο κοινό.
 Η απλή καταγραφή του κοινού με βάση τα δημογραφικά του χαρακτηριστικά , μη
έχοντας σαν κύριο στόχο την διαμόρφωση προγραμμάτων που να απευθύνονται σε
ένα κοινό ορισμένο με αυτό τον τρόπο, έχει αποκλειστικά ένα περιγραφικό ,
συντομογραφικό χαρακτήρα, και λαμβάνει σοβαρά υπόψη της τη δεδομένη
ανομοιογένεια των κοινών που την συναποτελούν. Το κοινό βέβαια υπόκειται σε
συνεχείς μεταβολές στο βαθμό που βρίσκεται σε μια διαρκώς δυναμική κατάσταση,
πολύ δε περισσότερο αν συνυπολογίσουμε και τις επιδράσεις του από την εκάστοτε
τεχνολογία που υποβαστάζει τα ΜΜΕ.
 Η είσοδος των ηλεκτρονικών υπολογιστών, σε συνδυασμό με τη διευρυνόμενη χρήση
του διαδίκτυου κυρίως από άτομα νέων ηλικιών, διαμορφώνει ένα διαφορετικό
ακροατήριο από αυτό που είχε συγκροτηθεί με βάση τον αναλογικό κόσμο ( αναλογική
TV, αναλογικό σήμα) . Ο διάδοχός του, ο ψηφιακός κόσμος (ψηφιακή TV, ψηφιακό
σήμα) δημιουργεί εντελώς διαφορετικά δεδομένα από ό,τι μέχρι τώρα .
3.Τα
ακροατήρια και
οι αντιδράσεις
τους
 Η μέχρι τότε αντίληψη για το κοινό είταν η αντίληψη που είχαν γι’ αυτό τα
ΜΜΕ : μερικά από τα εγχώρια ΜΜΕ ανέλαβαν αυτόκλητα τόσο τον
ευρύτερο ρόλο του κοινωνικού εκπαιδευτή και του αναμορφωτή απευθυνόμενα στο ευρύτερο κοινό- όσο και, ειδικότερα, τον «επιμορφωτή»
( κατ’ άλλους του εκμαυλιστή ) της νέας γενιάς, ακολουθώντας τα
επικρατούντα διεθνή πρότυπα. Οι «αξίες» που προβλήθηκαν είταν ο
εύκολος πλουτισμός, η προπέτεια ( αυτό που ορισμένοι ονομάζουν
εξυπνακισμό) , η απαξίωση των συναδελφικών ή και φιλικών δεσμών, η
εγκληματική αδιαφορία για το άμεσο περιβάλλον, τα κοινά αγαθά , η ταύτιση
με τους «λαμπερούς» επιτυχημένους στα ΜΜΕ ή τους οικονομικά ισχυρούς.
Βέβαια, αρκετοί αφυπνίσθηκαν μετά την παταγώδη κατάρρευση του
ελληνικού χρηματιστηρίου αξιών κατά τα τέλη του 1999, αλλά δεν είταν λίγοι
αυτοί που βγήκαν αρκετά αργότερα από τον λήθαργό τους, αν όντως βγήκαν
ποτέ.
 Πρόκειται, δηλαδή, για τη συνειδητή καλλιέργεια μιας βολικής αυταπάτης.
Ασφαλώς, μετά την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, κατά
τα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα , σημειώθηκαν ριζικές
ανατροπές, και όχι μόνο στο επίπεδο της πραγμάτωσης των επιθυμιών ,
αλλά και στην ευρύτερη αντίληψη των Ελλήνων για τα ΜΜΕ και τη χρήση
τους, και όχι μόνο .
 Σχετικά πρόσφατα ευρήματα σχετικά με τη χρήση των ΜΜΕ (6) διερευνούν τον δείκτη
χρήσης των ΜΜΕ και τι σημαίνει αυτός ο δείκτης για τούς χρήστες των ΜΜΕ ως προς την
ένταση της χρήσης σε επίπεδο μόρφωσης, καθώς και σε όρους πολιτικής τοποθέτησης.
Διαπιστώνεται η διαμόρφωση δύο μεγάλων ομάδων, που για συντομογραφικούς λόγους τις
ορίζουμε με βάση τα διαστήματα ηλικιών στα οποία εντάσσονται . Ασφαλώς και υπάρχει
μια σειρά πρόσθετων παραγόντων που επιμερίζουν αυτές τις δύο ομάδες ως προς
επιπρόσθετες συνιστώσες, διαμορφώνοντας υποομάδες των ομάδων.
3.Τα
ακροατήρια
και οι
αντιδράσεις
τους
 Αλλά εδώ καταγράφουμε τη γενική τάση. Οι δύο αυτές ομάδες αποτελούνται από άτομα
ηλικίας 15-34 ετών ,και από άτομα ηλικίας 55+ ετών. Η πρώτη αποτελείται από άτομα
κυρίως ανώτερης και μέσης εκπαίδευσης, που είναι εντατικοί χρήστες τουλάχιστον τριών
ΜΜΕ- στα οποία περιλαμβάνεται το διαδίκτυο, και διακατέχονται από προοδευτικές
αντιλήψεις, ανήκοντας στον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς. Η δεύτερη ομάδα των 55+,
αποτελείται από άτομα κατώτερης και μέσης εκπαίδευσης, οι οποίοι καθώς ανεβαίνουν
την ηλικιακή βαθμίδα, χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο την μονοκαλλιέργεια του
ενός ΜΜΕ-εάν χρησιμοποιούν ένα ΜΜΕ- , που είναι η τηλεόραση, και διακατέχονται από
συντηρητικές αντιλήψεις, ανήκοντας κυρίως στον Δεξιό/Κεντροδεξιό χώρο και λιγότερο
στο Κέντρο. Η ενδιάμεση ηλικιακή ομάδα, αυτή των 35-54 ετών, αποτελείται από δύο
ρευστά σύνολα, τα οποία όσο πλησιάζουν την μια ή την άλλη ομάδα από τις δύο παραπάνω,
τόσο τείνουν να αποκτούν τα χαρακτηριστικά της ομάδας που προσεγγίζουν.
 Πρόκειται ουσιαστικά για δύο διαφορετικές θεωρήσεις αλλά και ερμηνείες του κόσμου,
πράγμα που οδηγεί σε εντελώς ανόμοια-αν όχι ευθέως αντικρουόμενα κοινωνικά
φαντασιακά-που ανήκουν σε παράλληλους κόσμους , με ελάχιστες ,αν υπάρχουν, πιθανές
περιοχές επαφής. Αυτό σημαίνει ότι διαθέτουν έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο σκέψης,
άρα τείνουν να καταλήγουν σε διαφορετικές αποφάσεις και σε μια διαφορετική ερμηνεία
της καθημερινότητάς τους. Ίσως αυτή να αποτελεί την μεγαλύτερη ρωγμή στην σημερινή
ελληνική κοινωνία, που έχει προφανείς συνέπειες για την περαιτέρω πορεία της . Η
διαφορετική αντίληψη και ερμηνεία της καθημερινότητας οδηγεί σε διαφορετικές
συνειδήσεις και σε διαφορετικές, τελικά, αποφάσεις και πράξεις.
Πρώτη ρωγμή (επίπεδο
εκπαίδευσης)
Οι ρωγμές που
αναφέραμε
απεικονίζονται
συνοπτικά στον
ακόλουθο πίνακα:
Δεύτερη ρωγμή (διάστημα
ηλικιών και πολιτική
τοποθέτηση)
Κυρίως ανώτερης και μέσης
εκπαίδευσης. Εντατικοί
χρήστες τουλάχιστον τριών
ΜΜΕ
Άτομα κατώτερης και μέσης
εκπαίδευσης. Εντατικοί
χρήστες δύο ΜΜΕ ή ενός
ΜΜΕ ή μη εντατικοί χρήστες
ΜΜΕ.
Εντατικοί χρήστες
Εντατικοί χρήστες δύο ή και
τουλάχιστον τριών ΜΜΕ.
λιγότερων ή και καθόλου
Ανήκουν στον ευρύτερο χώρο ΜΜΕ .Σε μεγάλο βαθμό
της Αριστεράς. Άτομα 15-24
άτομα 55-64 και 65+ ετών.
ετών, 25-34 ετών και
Ανήκουν κυρίως στον
δευτερευόντως 35-44 ετών
Δεξιό/Κεντροδεξιό χώρο και
απαρτίζουν τη πλειοψηφία
λιγότερο στο Κέντρο.
των εντατικών χρηστών
Εντατικοί χρήστες ενός ΜΜΕ
τουλάχιστον τριών ΜΜΕ
ή και μη εντατικοί χρήστες.
Συγκεντρώνονται στα
διαστήματα ηλικιών 55-64 και
65+ ετών.
3.Τα
ακροατήρια
και οι
αντιδράσεις
τους
 Μια ανάλογη εικόνα για αυτή τη ρωγμή δίνουν και έρευνες που
διεξήχθησαν σε περισσότερες χώρες. Η νέα αυτή αντίληψη για το
κοινό των ΜΜΕ είναι περισσότερο πλούσια, πολύχρωμη και ανοιχτή σε
ποικίλες, χρήσιμες, ερμηνείες.
 Ουσιαστικά, από το 2008 και εντεύθεν , μαζί με την εμφανέστατα
καθοδική πορεία της διαφημιστικής δαπάνης, δηλαδή του κυριοτέρου
εσόδου των ΜΜΕ στην Ελλάδα, αρχίζει να εκτυλίσσεται μια σταδιακή
πορεία αποσύνθεσης της μεγάλης πλειοψηφίας των μέχρι τότε
υπαρχόντων ΜΜΕ , που οδηγεί σε καταρρεύσεις, χωρίς να
περιορίζεται μόνο στη τηλεόραση.
 Μια επιπλέον συνέπεια της μεταβαλλόμενης συμπεριφοράς των
ακροατηρίων των ΜΜΕ σχετικά με τα ελληνικά ΜΜΕ είναι φανερή από
την συνεχώς καθοδική πορεία των καθαρών τους κερδών , που
φαίνεται να καθίσταται μη αναστρέψιμη. Ενδεικτικά (7)
2004
(Καθαρά) κέρδη
σε εκατ. ευρώ
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Αττικές Εκδόσεις 2.1
4.9
-0.7
4.9
2.2
-1.1
-2.3
ΔΟΛ
0.8
-0.9
-7.2
-1.1
-8
-18.8
-46.9
Ελεύθ.Τηλ.
10.5
1.4
1.6
2.9
1.9
-1.7
Μ.Δ
ΙΜΑΚΟ
-0.7
0.9
-1.8
-0.7
0.1
Μ.Δ
Μ.Δ
Καθημερινή
10.4
3.8
5.5
7.8
-6.4
-2.3
-6.1
Λυμπέρης
1.3
-
-2.8
2.2
0.4
-0.2
Μ.Δ
Τεχν.Εκδόσεις
Μ.Δ
Μ.Δ
Μ.Δ
Μ.Δ
0.3
-0.5
Μ.Δ
Ναυτεμπορική
2.2
2.1
1.7
2
0.6
-0.2
-1.2
Πήγασος
1.3
0.6
-4.5
-5.9
5.8
-13.5
-31.1
Τεγόπουλος
4.4
-1.4
-6.3
-0.4
48.4
-15.9
-21.3
Τηλέτυπος
11.4
7.1
8.2
16.8
42.4
-1.6
-27.5
ΣΥΝΟΛΟ
43.2
18.5
-6.3
28.5
99.9
-53.4
-136.4
 Ο ασταμάτητος και ταυτόχρονα ασυνάρτητος συνεχής λόγος ο
εκπορευόμενος από τα ΜΜΕ φαίνεται να μην παράγει τίποτα πλέον
εκτός από μια αδιάκοπη ροή εικόνων, πλαισιωμένων από
εντυπωσιασμούς, αδολεσχία και υποκρισία, πασπαλισμένες με σειρά
εικόνων πατριαρχικής σεξουαλικότητας ( 8).
4.Επιρροές στο
φαντασιακό
 Η με κάθε τρόπο προώθηση ενός ηδονιστικού καταναλωτισμού ,
αποτελεί αναπόσπαστο υπόβαθρο της διευρυμένης κοινωνίας της
κατανάλωσης, θεμελιώδους προαγωγού του παρασιτικού
καταναλωτισμού. Η συνεχής παράθεση διαδοχικών σημαντικών και
ασήμαντων γεγονότων, μέσα σε μια ατελεύτητη ροή «ενημέρωσης»,
εκφυλίζει όσα είναι άξια προσοχής, εξομοιώνοντας το σύνολο σε μια
«σούπα», έναν χυλό, που δίνει τη ψευδαίσθηση ότι το κοινό (δήθεν)
ενημερώνεται.
 Το κινούν σε αυτό τον συνεχή λόγο των ΜΜΕ είναι η ταχύτητα,
που ανεβάζει στροφές εξαιτίας της αδιάπτωτης τεχνολογικής
προόδου(9). Η πρόσληψη του περιεχομένου των ΜΜΕ υπάρχει
μόνον τότε όταν αυτό μπορεί να ποσοτικοποιηθεί με ψευδοεπιστημονικούς τρόπους.
4.Επιρροές στο
φαντασιακό
 Ωστόσο, είναι ανέφικτη η ποσοτικοποίηση αυτού του ατέρμονος
χυλού ενημέρωσης, στο βαθμό που αυτός οδηγείται σε μια
αδιάκοπη κονιορτοποίηση. Και αυτό οδηγεί σε ένα
πολυτεμαχισμένο φαντασιακό, που επειδή δεν είναι σε θέση να
μετασχηματίσει αυτούς τούς γιγαντιαίους όγκους
πληροφόρησης σε ένα λογικό συνεχές, παράγει τερατογενέσεις
οδηγούμενο σε ατελεύτητα λογικά αδιέξοδα.
 Με αυτούς τούς τρόπους, τα καθεστωτικά ΜΜΕ , στο βαθμό που
τα μη καθεστωτικά ΜΜΕ έχουν πλέον περιθωριοποιηθεί,
λειτουργούν ως πολλαπλασιαστές πρωτόγονων
συναισθημάτων, όπως του φόβου και της γενικευμένης
επίπλαστης ενοχής ( του τύπου «μαζί τα φάγαμε») ,
μετασχηματιζόμενα σε κατ’ εξοχήν επιταχυντές της
γενικευμένης κρίσης.
Ευχαριστώ πολύ!
 (1): Βλέπε τη ταινία «Weapons of mass distraction» (TV movie) στο You Tube.
 (2): Βλέπε «Ο τηλεστάρ που αποφάσισε να βγει στο …μπαλκόνι» Ο Σταύρος
Θεοδωράκης ξεκίνησε από την Αγία Βαρβάρα ένα φιλόδοξο ταξίδι για να
κατακτήσει την αναγνωρισιμότητα μέσω της δημοσιογραφίας που σήμερα
την εγκαταλείπει ( έστω και προς το παρόν, όπως δηλώνει) για την πολιτική»
στην Εφημερίδα των Συντακτών 28 Φεβρουαρίου -2 Μαρτίου 2014, σελ.6.
 (3): Βλέπε «Λόγος άλογος, αλλά...βαθύς»- Πως να μιλάτε άνετα χωρίς να λέτε
τίποτα- Τα Νέα Τρίτη 5 Μαρτίου 1991, σελ.14.
Σημειώσεις
 (4) : Βλέπε «… χρειάστηκε ολόκληρος σχεδόν ο 20ός αιώνας για να
στηριχθούν οι Γερμανοί και σε κάποιους «ανθρώπους» τους στην Ελλάδα
προκειμένου να ενισχύσουν την επιρροή τους. Και αυτοί ήταν συνήθως οι
αντιπρόσωποι της Siemens στην Ελλάδα : ο Αλέξανδρος Ζαχαρίου από τις
αρχές του 20ού αιώνα ως το 1930, ο Ιωάννης Βουλπιώτης από το 1030 έως το
1960 και ο Μιχάλης Χριστοφοράκος στη δεκαετία του 1990» , σελ.36, στο
Ψύλου, Μιχ. «Από τον Ράϊχενμπαχ του Όθωνα …στον Ράϊχενμπαχ της
Μέρκελ» Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη, Αθήνα 2014.
 (5): Βλέπε «Το πρωϊ οχετός, το βράδυ μετάνοιες»-Μόλις τράβηξε το αυτί
στον Δήμο Βερύκιο η ΕΣΗΕΑ για το ομοφοβικό του παραλήρημα από
ραδιοφώνου, ο παρουσιαστής με μια κωλοτούμπα ακροβάτη ανέκρουσε
πρύμναν, δηλώνοντας ότι στηρίζει … μέχρι παρεξηγήσεως τα δικαιώματα
των ομοφυλοφίλων», στο Αγγελίδη, Δ. στην Εφημερίδα των Συντακτών
Παρασκευή 7 Μαρτίου 2014, σελ.45.
 (6): Βλέπε την έρευνα του ΕΚΕΒΙ, η οποία περιλαμβάνει τα αποτελέσματα της Γ’
Πανελλήνιας Έρευνας Αναγνωστικής Συμπεριφοράς και Πολιτιστικών Πρακτικών, που
διενήργησε η Metron Analysis για λογαριασμό του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου(ΕΚΕΒΙ) , σε
δείγμα 1.502 ατόμων άνω των 15 ετών σε όλη τη χώρα, από τα μέσα Νοεμβρίου ως τα μέσα
Δεκεμβρίου του 2010. Τα αποτελέσματά της δημοσιεύθηκαν στη διεύθυνση
ekebi.gr/frontoffice/portal. Βλέπε «Πανελλήνια έρευνα Αναγνωστικής Συμπεριφοράς-ΕΚΕΒΙ,
στο ekebi.gr/frontoffice/portal, και στο tovima.gr/default.aspx?pid=6525&Ia-1&aid=393821, με
τελευταία πρόσβαση 5 Απριλίου 2011.
 (7): Όλα τα ποσά έχουν στρογγυλευθεί προς τα πάνω. Πηγή : Τα στοιχεία για το διάστημα
2004 έως 2008 από το άρθρο της Ζαρίφη, Μ «Γυμνά στην κρίση τα ΜΜΕ …» περιοδικό ad
business τεύχος 649, Δευτέρα 20 Ιουλίου 2009, σελ.18-22. Τα στοιχεία για το 2009 και το 2010
από το άρθρο της ιδίας στο ίδιο περιοδικό, τεύχος 732, Δευτέρα 11 Απριλίου 2011. Μ.Δ: Μη
διαθέσιμα στοιχεία.
Σημειώσεις
 (8): Βλέπε Σβέρκου, Νίκου «Μια πρόκληση που έσπασε τούς αποκλεισμούς-Η Πάολα
Μπακίντου μιλά στην «Εφ.Συν.» για την πολεμική που ξέσπασε μετά την απόφασή της να
αναρτήσει τη φωτό με το μαγιό στο facebook» στην Εφημερίδα των Συντακτών, Τετάρτη 7
Μαϊου 2014, σελ. 6-7.
 (9) Βλέπε «Όπως γνωρίζετε , έχω στο νου μου τη ταχύτητα, την ταχύτητα που γίνεται
ολοένα και μεγαλύτερη μέσω της τεχνολογικής προόδου, με την οποία συνδυάζεται
διαμορφώνοντας αυτό που αποκαλώ «δρομόσφαιρα». Είμαι πεπεισμένος ότι όπως η
ταχύτητα οδήγησε στην απίστευτη κυριαρχία των Γερμανών στην ηπειρωτική Ευρώπη, ο
φόβος και η διαχείρισή του υποστηρίζονται τώρα από την πρωτάκουστη εξάπλωση της
τεχνολογίας σε πραγματικό χρόνο , και ειδικά των νέων τεχνολογιών πληροφορίας και
επικοινωνίας ( ICT) . Αυτή η τεχνολογική πρόοδος έχει συνοδευθεί από μια πραγματική
προπαγάνδα, ιδιαίτερα στον τρόπο με τον οποίο τα ΜΜΕ καλύπτουν τις νέες δημιουργίες
που παρουσιάζονται από τον Steve Jobs, τον παντοδύναμο εκτελεστικό διευθυντή της
Apple. Αυτός ο συνδυασμός της τεχνο-επιστημονικής κυριαρχίας και προπαγάνδας
αναπαράγει όλα τα χαρακτηριστικά τόσο της φυσικής όσο και της διανοητικής κατοχής»,
στο Paul Virilio “The administration of fear” Semiotext(e) intervention 2007 , σελ. 15-16.