DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU TANI VE TEDAVİSİ EYVAH...... DÜZ DUVARA TIRMANIYOR!!!! Son 25-30 yıldır Çocuk Psikiyatrisi kliniklerinde ve psikolojik danışma merkezlerinde dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) tanısı popülaritesini.
Download ReportTranscript DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU TANI VE TEDAVİSİ EYVAH...... DÜZ DUVARA TIRMANIYOR!!!! Son 25-30 yıldır Çocuk Psikiyatrisi kliniklerinde ve psikolojik danışma merkezlerinde dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) tanısı popülaritesini.
DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU TANI VE TEDAVİSİ EYVAH...... DÜZ DUVARA TIRMANIYOR!!!! Son 25-30 yıldır Çocuk Psikiyatrisi kliniklerinde ve psikolojik danışma merkezlerinde dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) tanısı popülaritesini korumaktadır. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu’nun (DEHB) temel özelliği, kalıcı ve sürekli olan dikkat süresinin kısalığı, engellemeye yönelik denetim eksikliği nedeniyle davranışlarda ortaya çıkan ataklık ve huzursuzluktur DEHB çocukluk çağının en önemli psikiyatrik sorunlarının başında gelir. Aileyi, okulu ve toplumu ilgilendiren yönleriyle ve geniş anlamıyla bir eğitim ve öğretim sorunudur. Sorunun erken teşhisinde tedaviden elde edilen sonuçların yüz güldürücü olması DEHB’nin sağlık ve eğitim alanında çalışanlar tarafından mutlak bilinmesi gerekli konular arasında yer alması gerçeğini göstermektedir. Gelişimsel olarak aşağıdaki 3 temel sorun ortaya çıkmaktadır: 1. Kısa dikkat süresi 3.Yetersiz dürtü kontrolü 2.Aşırı hareketlilik DİKKAT EKSİKLİĞİ Çocukta dikkat kusuru özellikle eğitim hayatının başlamasıyla belirgin hale gelir. Okul öncesi dönemde de her şeyden çabuk sıkılan ve bıkan bu çocuklar, oyuncaklardan dahi sıkılırlar. Okulun başlamasıyla birlikte öğrenmeye karşı ilgisizdirler. Dikkat eksikliği okul öncesi dönemde pek fark edilmeyebilir. Zeka düzeyi iyi olan ve ek olarak özel öğrenme güçlüğü olmayan çocuklar ilkokulun 3.ve 4.sınıflarına kadar derslerde sorun yaşamayabilirler. Çalışmadıkları ve dersi iyi takip etmedikleri halde notları kötü olmayabilir. Derslerin ağırlaşmasıyla birlikte başarıda ciddi düşüşler yaşanmaya başlanır. AŞIRI HAREKETLİLİK (HİPERAKTİVİTE) “düz duvara tırmanır” , “onu bir yerde zaptetmek imkansız”, “ele avuca sığmaz”, “beş dakikadan fazla yerinde oturmaz”, “oyun oynarken daldan dala konar” Hiperaktivite bozukluğunda çocuğun sadece hareketli olması değil dikkat süresi ve yoğunluğu önemlidir. 1y = 15 sn 3y = 2-3 dk 4-5y = 5 dk 7y = 15-20dk Ancak DEHB’ da ise çocuğun hareketliliği aşırıdır ve yaşıtlarıyla kıyaslandığında farklılık hemen anlaşılır. Genellikle bu çocuklar bir motor tarafından sürülüyormuş gibi sürekli hareket halindedirler. IMPULSIVITE (DÜRTÜSELLİK) Sabırsızlıkları, sırasını beklemekte güçlük çekmeleri ve yönergeleri dinlememeleri tipik özellikleridir. Sonuçta kendisi ve çevresindekiler için zararlı olabilecek fevri hareketleri ve sınır tanımadaki zorlukları davranış sorunlarının ilk habercileri gibidir. I. Dikkat Eksikliği Ölçütleri 1. Belirli bir işe dikkatini vermekte zorlanır. 2. Dikkati kolayca dağılır. 3. Dikkatsizce hatalar yapar. 4. Başladığı işi bitiremez. 5. Kendisiyle konuşulurken dinlemiyormuş gibi görünür. 6. Görev ve etkinlikleri düzenlemekte zorlanır. 7. Yoğun zihinsel çaba gerektiren işleri yapmaktan kaçınır (ev ödevi,okul etkinlikleri gibi). 8. Etkinlikler için gereken eşyalarını kaybeder. 9. Günlük etkinliklerde unutkandır. II. Hiperaktivite Ölçütleri 1. Eli ayağı kıpır kıpırdır. 2. Oturduğu yerde duramaz. 3. Gereksiz yere sağa sola koşturur,eşyalara tırmanır. 4. Sakince oynamakta zorlanır. 5. Sürekli hareket eder yada sanki motor takılmış gibidir. 6. Çok konuşur. III. Dürtüsellik Ölçütleri 7. Sorulan soru tamamlanmadan yanıt verir. 8. Sırasını beklemekte güçlük çeker. 9. Başkalarının sözünü keser yada oyunlarında araya girer GÖRÜLME YAŞI, CİNSLER ARASI FARK VE GÖRÜLME SIKLIĞI Belirtilerin 7 yaşından önce başlaması gerekir. Genellikle 4-5 yaşlarında belirtiler belirgin hale gelir. Ancak bir kısmı bebekliklerinden itibaren huysuzlukları az uyumaları ve az yemeleri ile dikkat çekerler. Okul döneminin başlamasıyla dikkat eksikliğine bağlı öğrenme sorunlarının gündeme gelmesi ve arkadaşlarla olan sorunları aileyi tedirgin etmeye başlar. Ergenlik döneminde ise okul başarısızlığı yanında davranış sorunları ve aileye karşı gelişen tutumlar gözlenir. Ergenlikte aşırı hareketsizlik azalır ve yerine çabuk sıkılma ve dikkat kusuru belirgin olur. Erkek çocuklarda kızlara oranla daha sık rastlanır. Erkek çocuklarda genellikle hiperaktivite ve impulsivite belirtileri ön planda iken, kız çocuklarında daha çok dikkat eksikliği belirgindir. DEHB her kültür ve toplumda görülen bir bozukluktur. Toplumumuzda görülme sıklığı farklı araştırmalarda farklı sonuçlar elde edilmesine karşın yaklaşık %5-6 gibidir. Tüm toplumlarda ortalama %3-5 sıklıkta görülmektedir. Yani ortalama olarak her 30-50 çocuktan birinin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olduğu düşünülmektedir. NEDENLERİ Son 15-20 yılda yapılan araştırmalar DEHB’ nun organik kökenli olduğu görüşünü hakim kılmıştır. Yeni araştırmalar beyin glikoz metabolizmasındaki bozukluklar üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu çocukların özgeçmişlerinde hamilelikte ilaca maruz kalma , zor doğum, düşük doğum ağırlığı,geçirilmiş bazı enfeksiyonlar dikkat çekmiştir. Bozukluğun genetik geçişi üzerinde durulmuş ve bu çocukların 1.dereceden akrabalarında DEHB oranı daha yüksek bulunmuştur. Kaotik aile yapısında yetişen ve ağır ihmal ve tacize maruz kalan çocuklarda da DEHB belirtileri gözlenebilmektedir. D.E.H.B’nin ALT TİPLERİ EŞLİK EDEN BELİRTİLER • Dağınıklık, düzensizlik, Dalgınlık, hayal kurma Tutarsızlık • Bellek sorunları • Sakarlık, koordinasyon güçlükleri • Sosyal ilişkilerde sorunlar • Düşük benlik saygısı • • • • “Odası darmadağınık ” “ Sürekli bir şeylerini kaybeder “ “ Üstü başı dağınıktır ” “ Bir kalem çıkarır, kağıt ararken kalemi kaybeder, yeni bir kalem arar... bir türlü başlayamaz ” • “ Defterleri çok düzensiz ” • “ Sırasının üstü karmakarışık ” • “ Kendisi sınıfta ama aklı nerede bilmiyorum” • “ Derste neredeyse uyuyacakmış gibi oluyor ” • “ Atari oynadığı zamanlar dışında sanki yarı uykuda gibi ” • “ Bazen saatlerce ödev başında hiç bir şey yapmadan duruyor ” • “Belleği iyi mi kötü mü ummadığınız şeyleri hatırlıyor,bir dakika önce söyleneni hatırlamıyor” • “Eşyalarını nereye koyduğunu hatırlamıyor” • “Bir şey yapmasını söylüyorum, başka bir şey yapıyor” • “Okula getirmesini istediğim şeyleri unutuyor” • “Dinliyor, öğreniyor ama hatırlamıyor” Koordinasyon Sorunları • “ Çok sakar ” • “ Yürürken kapılara eşyalara çarpar ” • “ O kadar çok düşer ve yaralanır ki üzerinde yara izi olmayan yer kalmadı ” Sosyal İlişki Sorunları • “ Grup etkinliklerine katılmak istemiyor ” • “ Sınıfta kimse onun yanında oturmak istemiyor ” • “ Kurallı oyunlarda sorun çıkartıyor ” • “ Yaşına uygun davranışlar göstermiyor“ • ‘’Hiç arkadaşı olmadığını söylüyor ” • “ Arkadaş partilerine çağırılmıyor’’ Düşük Benlik Algısı • “Kötü çocuk olduğunu söylüyor “ • “ Kendine değer vermiyor” • “ Kimsenin onunla arkadaş olmak istemediğini düşünüyor “ • “ Başarısız olduğunda hemen vazgeçiyor, uğraşmıyor “ • “ Onu sevmediğimizi düşünüyor” TEDAVİ Tedavinin ilk şartı, aile okul ve uzman arasında sıkı işbirliğidir. Çünkü DEHB evde olduğu kadar okulda da sorun yaşanmasına neden olur. Öğrenmeyle ilgili sorunlar yanında arkadaş ilişkilerinde yaşanan sorunlar ve kurallara uyma güçlüğü aile ve okulun ortak ve sağlıklı yaklaşımlarıyla aşılabilir. Çocuğun davranışlarını ya da derslerle ilgili zorluğunu yaramazlık ya da tembellik olarak yorumlayan annebabalar çocukla ilişkilerinin bozacak derecede sürekli ceza verme eğilimindedirler. Oysa bu çocukların cezalardan pek anlamadıkları kısa süre içinde görülecektir. Tedavide çocukla yeniden sağlıklı ilişki kurabilmenin yolları aranır. Ailenin çocuğa yönelik tutumları gözden geçirilerek yanlışlar ayıklanmaya çalışılır. Öğrenme güçlüğü çeken çocuklarda özel eğitim programlarının uygulanması gerekebilir. Kalabalık sınıflarda dikkatlerinin dağılması nedeniyle öğrenemeyen çocuklara bireysel eğitim desteği verilmelidir. Olumsuz davranışların düzeltilmesi ve yerine olumlu davranışların konulması için çeşitli destekleyici ve davranışçı tedavi teknikleri uygulanabilir. DİKKAT TOPLAMA EĞİTİMİ • Dikkat toplama; istek üzerine dikkatin bilinçli olarak bir noktaya toplanmasıdır. Bireyin bilişsel gelişimi, yaşı, bireysel özellikleri dikkat toplamada rol oynar. Dikkat toplamanın ön şartı güdülenmek ve ilgi duymaktır. Dikkatin bir nesne üzerine toplanabilmesi için bu nesnenin görüş alanının içinde olması gerekir. Dikkat toplama enerji gerektiren bir durumdur. Rahatsız edilme, düşüncenin başka yöne kayması, dikkatin toplandığı nesne ile ilişkinin kesilmesi dikkatin dağılmasına neden olur. • * Gün boyunca çocuk 7-11 ve 16-20 saatleri arasında dikkatini en iyi şekilde toplayabilir. 13-15 saatleri arasında ise dikkatini toplamada yetersizlik oluşur. • *Dikkat toplama zamanla sınırlıdır. İlköğretim I. sınıflar için 10 dk., on yaşındaki çocuklar için 20 dk., on dört yaşındaki çocuklar içi 30 dk.’dır. • * Erkek çocuklar kızlara oranla dikkatlerini daha az toplayabilirler. Öğrencilerin okul ile ilgili çalışmalarda başarısızlık göstermelerinin en önemli nedeni, dikkat etme ve dikkati sürdürmedeki yetersizlikten kaynaklanmaktadır. Okullarda karşılaşılan sorunların % 30’u dikkat sorunlarından kaynaklanır. Dikkati yoğunlaştırma ve sürdürmedeki sorunlar, kişinin sınıf görevlerini ve ev ödevlerini koruyamamasına yol açar. TANI KOYMA VE ZORLUĞU DSM-IV de DEHB tanısı konulabilmesi için 3 temel koşulun var olması gerekmektedir . 1. Aşırı hareketlilik,dürtü kontrolsüzlüğü ve dikkat eksikliği belirtileri 2. Belirtilerin 7 yaşından önce başlaması,bu belirtilerin çocuğun yaşıtları ile karşılaştırıldığında belirgin olarak yaşıtlarından daha fazla görülmesi 3. Belirtilerin hem evde hem de okulda çocuğun gelişim düzeyine uygun düşecek görev ve beklentileri yerine getirmeye engelleyecek şiddette olması. Erken çocuklukta tanı koymada güçlükler vardır. Çocuklarda normal gelişim döneminde aşırı hareketlilik ve dikkat azlığı belirtileri görülebilir. Ancak bu çocukların bu özelliklerinin geçici olduğu istediklerinde dikkatlerini verip kendi başlarına oturup dikkat gereken faaliyetleri yaptıkları görülmektedir. Oysa DEHB olan çocuk bunları yapmakta zorlanır. Kız çocuklarına tanı koyma oldukça güçtür. Kızlar sıklıkla okul başarısızlığı,okula gitmek istememe,okulu sevmeme,anksiyete gibi belirtiler gösterir. Kızlarda hiperaktivite daha azdır ve daha az sayıda davranış bozukluğu gösterirler. Öğrenme güçlüğü nedeniyle DEHB tanısı konulan çocuklarımız vardır. Öğrenme güçlüğü olan bu çocukların güçlükleri akademik alandadır. Sorun birkaç alanda sınırlıdır. Oysa DEHB olan çocuklarda dikkat,konsantrasyon bozukluğu,kendini düzenleme,soyutlama becerileri yeterince gelişmemiş olduğundan her alanda güçlük vardır. D.E.H.B ‘NIN OLUMLU ÖZELLIKLERI Enerjik olma Yaratıcılık Sıcak kanlılık,cana yakın olma Hoşgörülü olma (bazen gerekenden fazla,zarar verici oranda) Esneklik İyi bir espri yeteneğine sahip olma Risk alabilme (bazen gerekenden fazla,zarar verici oranda) İnsanlara kolaylıkla güvenebilme (bazen ğerekenden fazla,zarar verici oranda) OKULDA GÖZLENEN UYUM VE DAVRANIŞ SORUNLARI KONUSUNDA AİLELERLE İŞBİRLİĞİ YAPILABİLMESİ İÇİN ÖNEMLİ NOKTALAR.. -Sorunlar ana-babaya aktarılırken doğrudan suçlamalardan kaçınılmalıdır. - Çocuğun davranışları ile ilgili genelleme ve olumsuz tanımlamalar kullanılmamalıdır. Bunun yerine sorun olan davranış net olarak tanımlanmalıdır. -Davranış sorunlarının olası nedenleri aileyle birlikte araştırılmalıdır. -Çözümler konusunda aileyle iş birliği yapılmalıdır. -Gerekiyorsa profesyonel yardım almak üzere aile yönlendirilmelidir. ÖĞRETMEN - ÇOCUK İLİŞKİSİNDE; DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR.. -Öğrenme hızları ve davranışları açısından diğer çocuklardan farklı olan öğrenciler bu özellikleriyle etiketlenmemelidir. -Öğrenemeyeceğine inanılan çocuk gerçekten öğrenemez ya da öğrenme arzusu iyice körelir, var olan yetenekler de körelir. Zeki olan ve başaracağına inanılan çocuklar daha başarılı olurlar. - D.E.HB ya da özel öğrenme güçlüğü nedeniyle eğitim yöntem ve tekniklerinde bazı uyarlamalara gereksinim duyan çocuklara bu hakkı tanımak adil bir yaklaşımdır. ÖNEMLİ!!!.. -D.E.H.B olan çocuklar dikkat sorunları nedeniyle okulda dersleri yeterince dikkatli dinleyemezler. - Evde verimli ders çalışamazlar -Sınavda bildiklerini de yanlış yapabilirler. -Sürekli eleştiri ve olumsuz uyarılar almaları ve giderek düşen akademik başarıları nedeniyle zaman içinde kendilerine güvenleri kalmaz. -Aşırı hareketlilik, düşünmeden hareket etme ve düşünmeden konuşma gibi nedenlerle arkadaşları ve öğretmenleriyle sosyal ilişkilerinde önemli sorunlar yaşayabilirler. ŞU NOKTALARA DİKKAT ETMEK GEREKİR!.. -Çocuklarda görülen dikkat sorunları, hareketlilik yada davranış sorunlarının tümünün nedeni D.E.H.B değildir. -D.E.H.B okul çağındaki çocukların %3-5 inde yeni her 20-30 çocuktan birisinde görülür. -Ana – babanın doğru, yeterli disiplin vermemesiyle ilgisi yoktur. -Çocuğun davranışları şımarıklık, saygısızlıktan kaynaklanmaz. Bu “çocukların ne yapacağını bilen ama bildiğini yapamayan ” çocuklar olmasının nedeni beyinlerindeki davranış kontrol sisteminin iyi çalışmamasıdır. -Akademik başarısızlığın nedeni tembellik, ilgisizlik değildir. - Bu çocuklar ilgisini çekmeyen yada onu zorlayan şeylere uzun sürelerde dikkatini vermekte zorlanır. İlgilerini çeken bir şeyden ise dikkatini alamaz. -D.E.H.B’nin zeka ile ilgisi yoktur. -D.E.H.B olan çocukların her biri diğerinden farklıdır. - Öğretmenin çocuğa yaklaşımı ve öğretme tarzı başarı için en önemli faktördür. -Bu çocukların öğrenme türleri; tümüyle birbirine benzememesine rağmen çoğunlukla görsel yada kinestetik (yaparak) öğrenen çocuklardır. -Pasif olarak dinlemeyi gerektiren geleneksel tipte işlenen derslerde öğrenmeleri çok zordur. -Dile ve mantık-matematiğe ilişkin öğrenmede de çok zorluk çekerler. DERSLERDE NOT TUTMA VE YAZIM ÇALIŞMALARI SIRASINDA GÖRÜLEN ÖZELLİKLER -En fazla zorlandıkları alan yazı yazmaktır. -El yazıları çirkin, düzensiz ve okunaksızdır. - Bazısı çok yanlış yazar, bazısı da çok hızlı ve özet yazar sonra yazdığını kendisi bile okuyamaz - Okulda öğretmenin söylediklerini not etmek, tahtadakileri deftere geçirmek ve soruların yanıtlarının yazıldığı klasik sınavlar ve uzun yazılı ev ödevleri bu çocukların en fazla kaçındıkları işlerdir. -İmla kurallarına uymamak, kelimelerin sonlarını eksik yazmak, kelime aralarında boşluk bırakmamak da diğer sık görülen yazma sorunlarındandır. -Bu çocukların ne kadar çok yazı yazarlarsa , yazılarının o kadar çok düzeleceği inanışı doğru değildir. BU KONUDA ŞUNLAR YAPILABİLİR… 1- Not almayı kolaylaştırmak için ipuçlarının öğretilmesi -Kısaltmaların öğretilmesi -Ana noktaların belirtilmesi (öğrenciye “bu önemli kaydet” şeklinde uyarıda bulunulması) -Not almanın azaltılması (bir taraftan sınıfta anlatılanları dinlerken bir taraftan yazı yazmak bu çocuklara zor gelir) 2- Ceza olarak yazılacak cümleler verilmemesi OLASI DAVRANIŞ ROBLEMLERİNİ ÖNELEMEK İÇİN ÖĞRETMENLERİN UYGULAYABİLECEĞİ BAZI YÖNTEMLER -Öğrenciden beklenenleri kendisine önce açık biçimde anlatın -Sınıfta yapılabilecek ve yapılamayacak hareketlerin neler olduğunu öğretin -Tutarlı ve önceden hazırlanmış bir programa göre davranın -Öğrenciye önceden tahmin edebileceği biçimde davranın -Beklenen davranışları, uyulması gereken kuralları ve bunlara uyulmamasının doğuracağı sonuçları sıkça tekrarlayın -Anlayışlı , sabırlı ve esnek bir öğretmen olun. -Sınıf kuralları olabildiğince az sayıda açık ve anlaşılabilir olmalıdır. (kurallar öğrencilerle beraber konulabilir) -Kuralların gerekçesini öğrencilerinize açıklamalısınız. -Öğrenciler sabah içeri girerlerken hemen üzerlerinde çalışılacak kısa bir görev vermek davranış sorunlarını engelleyebilir. -Ara verme yöntemi uygulamak(her yaş için 1 dk,sakin bir tavırla ) -Böyle çocukları olabildiği kadar yakınınızda bulundurmaya çalışın (sınıfta dolaşırken bu gibi öğrencileri omuzlarına dokunarak veya gözlerinin içine bakarak sessizce uyarın) -Öğretmene yakın yerlerde ve dikkati toplama yeteneği güçlü olan çocukların arasında oturtun. Göz teması açısından 2.sıra 1.sıradan daha iyidir. Kapı pencere gibi dikkat dağıtan yerlere yakın oturtmayın -Sözle uyarmanız gerektiğinde bunu ayrı yapın. -Sıra üzerlerinde olabildiğinde az şey olsun -Zaman zaman çocuğa el yazınızla yazılmış kısa notlarla uyarılar yapın. -“Unutmayın! Öğrencinin amacının sizi çileden çıkarmak olmadığı ve istenmeyen hareketlerin kasıtlı yapılmadığıdır” - Bu çocuklar flüoresan ışığın sesinden rahatsız olurlar. -Aşırı hareketli çocuğun, ihtiyaç duyduğunda yerinden kalkıp çevrede dolaşmasına daha çok olanak sağlayacak bir sistem oluşturun. (bazı davranışlarını görmezden (ayağa kalkmak)gelin) - Ders sırasında bir etkinliğin bitmek üzere olduğunu daha önceden haber verin (5 dk önce) -Çok zor bağımsız çalışma vermeyin -Ödevleri mutlaka kontrol edin -Tahtadaki gereksiz yazıları sürekli silin. -T.V’ yi az izlemeleri için gereken telkin ve uyarıları yapın ÖĞRENCİNİN DİKKATİNİ TOPLAMAK, ODAKLAMAK VE DAĞITMAMAK İÇİN; -Zaman zaman sesinizin tonunu değiştirin -Öğrenciyle göz teması kurun -Tiyatral davranın , şov yapın -Esrarengiz bir hava yaratmanın yollarını deneyin, örn. Gelecek dersle ilgili materyali bir kutu, çanta vs. içinde sınıfa getirin. -Ders anlatımında resimler, diyagramlar ve ilgi çekici materyaller kullanın -Öğrencilere eşit biçimde söz verin. Örn, bunun için her öğrencinin isminin üstünde yazılı olduğu bir deste kart kullanın. Her söz vermek gerektiğinde karttan rastgele bir isim seçin ve kartı tekrar desteye koyun. (dikkati zorunlu hale getirir.) -Beyin fırtınası yapın Anne- Baba ve Öğretmenlere Son Öneriler • • • • • • Çocuğu olduğu gibi kabul edin D.E.H.B’ nu ve tedavi yaklaşımlarını tanıyın Kriz anında sakinliğinizi koruyun. Düzeninizi oturtun. İletişimin açık ve net olmasını sağlayın Krizleri tetikleyen olayların neler olduğunun farkına varmaya çalışın. • Olumlu tutumunuzu sürdürün. Herkesin dikkati dağılabilir, tekrar toplayabildiği sürece sorun yok…