Slide 1

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 2

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 3

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 4

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 5

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 6

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 7

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 8

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 9

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 10

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 11

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 12

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 13

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 14

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 15

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 16

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 17

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 18

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 19

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003


Slide 20

Rouw en verliesverwerking
na de diagnose
schizofrenie

Kimberly Rooders
© 2003 BBL4

Probleemstelling
• Welke problemen ervaren
verpleegkundigen binnen
de Alm wanneer zij
geconfronteerd worden
met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Doelstelling
• Aanbevelingen geven
aan verpleegkundigen die
werkzaam zijn binnen de
Alm en geconfronteerd
worden met mensen met
schizofrenie die
gedragskenmerken van
rouw en verliesverwerking
hebben.

Verschillende
definities
van
rouw

Van Dale
• Grote droefheid, smart
• Droefheid, smart over iemands verlies door dood
• Het aan de dag leggen van droefheid en de
toestand waarin men dan verkeert

• De uiterlijke tekenen, de kleding waarin men zijn
droefheid over een sterfgeval aan de dag legt

Freud (1917)
• Een diep pijnlijke neerslachtigheid
• Het verdwijnen van belangstelling voor de
buitenwereld

• Verlies van vermogen lief te hebben
• Remming van alle activiteit
• Verlies van capaciteit om nieuwe liefdesobjecten
te accepteren

• Afwijzing van alle activiteit die niet leidt tot
gedachten aan de overledene

Psychiatrisch zakwoordenboek
• Onaangename en pijnlijke ervaring bij het verlies
van een voor iemand belangrijk persoon of
object, gaat vaak gepaard met sterke drang om

de/ het verlorene te behouden en protest tegen
opgeven ervan

DSM IV
• Sociaal/ beroepsmatig disfunctioneren:
vanaf het begin van de stoornis ligt het

functioneren, voor een belangrijk deel van de tijd,
op 1 of meer terreinen zoals werk, relaties en
zelfverzorging duidelijk onder het niveau dat voor
het begin van de stoornis werd bereikt

• Intern verlies
Direct aan de ziekte gerelateerde beperkingen

• Extern verlies
Betreft de vermindering van sociale contacten en
een verandering van de rol en positie in de
samenleving

Intern verlies

Extern verlies

Psychose
-Trauma

1 Afbrokkeling sociaal netwerk

-Opname/behandeling
-Onzekerheid/angst

2 Toegenomen afhankelijkheid
in familierelaties

Langdurig aanwezige
symptomen/bijwerkingen
-Handicaps

3 Verlies studie/werk
4 Problemen met zelfstandig wonen

-Passiviteit
-Gevoelens van zinloosheid

Leven in een andere wereld

Er niet meer bij horen

-Afgenomen zelfvertrouwen

-Verlies autonomie

-Indentiteitsproblemen

-Doelloosheid

Isolement

Isolement

Uitingen van rouw

1 Schok

-Psychologische ramp

2 Ontkenning

-Diagnose, behandeling, beperkingen

3 Treuren
-Emoties

-Verdriet, somberheid, wanhoop,
schuld en woede

-Gedrag

-Terugtrekken uit sociaal contact,
beschuldigen van zichzelf en anderen

Verwerken

Verwerken

1 Erkennen van verlies
-Accepteren

-Diagnose, behandeling

2 Strategieën
-Cognitief

-Hoop koesteren, bij de dag leven,
verklaring zoeken, betekenis geven

-Gedrag

-Identificeren met medecliënten,
zoeken van informatie,
hanteren van handicaps

-Hulp zoeken

-Sociaal netwerk, professionele
hulpverleners

3 Proces in tijd

Verliezen….

•
•
•
•
•
•

Gezondheid
Activiteiten en praktische zaken

Dromen, verlangens en verwachtingen
Relaties
Ervaringen als gevolg van stigmatisatie

Verlieservaringen van lotgenoten

Verpleegkundige valkuilen
• Overlevingspatronen
• Secundaire victimisatie

• Blinde vlekken

• 5 Victimiserende gedragspatronen
–
–
–
–
–

Vermijden
Zich distantiëren
Redden
Aanklagen
Hersenspoelen

Mogelijke valkuilen
die mij zijn opgevallen

• Betrokkenheid met de deelnemers
• Enthousiasme en betrokkenheid bij het individuele
proces
hierdoor bestaat de mogelijkheid dat je te snel
door het rouwproces heen wilt

• Veel voor de mensen willen doen, nog net niet
overnemen

• Rouw wordt laat gesignaleerd, hierdoor teveel druk in
voorafgaande periode

Vergelijking theorie en
praktijk

Stelling:
• Mensen met schizofrenie die in de ontkenning
zitten functioneren langer in de maatschappij dan
wanneer ze het acceptatieproces ingaan

Conclusies
• Binnen de directe verpleegkundige zorg heeft de Alm op
alle levensterreinen waar mensen lijden, iets te bieden

• Er is genoeg ervaringsdeskundigheid, maar te weinig
beroepsmatige kennis

• Er wordt verschillend met rouw omgegaan. De 1 is er heel
bewust mee bezig en benoemt dit naar zijn cliënt en de
ander is er heel voorzichtig en afwachtend mee

• Een jaar is te kort om mensen te laten gaan zoals ze willen
gaan. Vooral in de laatste 6 maanden wordt de druk
opgevoerd omdat ze een woning moeten hebben, doordat
ze niet kunnen blijven

• Rouw is moeilijk om in groepsverband te bespreken omdat
de 1 in een andere fase binnen het rouwproces zit dan de
ander, waardoor je het risico loopt dat dit averechts werkt

Aanbevelingen
• Deskundigheidsbevordering d.m.v. een klinische
les of een cursus

• Intervisie voor de bewustwording en voor het in
kaart brengen van hoe om te gaan met iemand
die in de rouw zit

• Op opleidingsniveau zou meer aandacht aan dit
onderwerp besteed moeten worden

• Mensen de erkenning geven en afwijken van het
geijkte programma, om zo iemand in zijn eigen
proces verder door te laten gaan

Aanbevelingen
• Het is belangrijk dat je eerst gaat kijken hoe

•

iemand op individuele basis in de rouw staat. Dit
zou je mee kunnen nemen in de vaste evaluaties
zodat je niet de gevolgen ervaart wanneer er al
veel schade is aangericht
Bij de intake is het belangrijk om te toetsen hoe
ver iemand in het rouwproces zit of juist nog niet
om zo al een individueel traject in te gaan en er
zo een bepaalde druk van deze mensen wordt
onthouden

AVD GGZ Drenthe 2003