PLAN PREZENTACJI • Opis przyjętego modelu oceny • Wnioski wynikające z diagnozy • Ogólne wnioski wynikające z analizy SPA 2020 o Cel główny SPA.
Download ReportTranscript PLAN PREZENTACJI • Opis przyjętego modelu oceny • Wnioski wynikające z diagnozy • Ogólne wnioski wynikające z analizy SPA 2020 o Cel główny SPA.
PLAN PREZENTACJI • Opis przyjętego modelu oceny • Wnioski wynikające z diagnozy • Ogólne wnioski wynikające z analizy SPA 2020 o Cel główny SPA 2020 o Wyróżnienie wrażliwych sektorów i obszarów • Wnioski – specyfika działań adaptacyjnych w ujęciu regionalnym • Wnioski i ocena poszczególnych kierunków działań SPA 2020 wnioski – ocena wdrażania SPA 2020 SPA 2020 BYĆ REALIZOWANY PRZEZ DZIAŁANIA: 1) LEGISLACYJNE, 2) ORGANIZACYJNE, 3) INFORMACYJNE ORAZ 4) BADANIA NAUKOWE I TWORZENIE PROGRAMÓW BADAWCZYCH. Wymienione działania są działaniami miękkimi. SPA 2020 nie ma zatem charakteru dokumentu który wyznaczałby w przyszłości konkretne działania inwestycyjne do realizacji. Ma jednak charakter który działania te może determinować. PRZYJĘTY MODEL OCENY Model pierwszy wzorowany na procedurze OOŚ konkretnych przedsięwzięć. Ocenie poddaje się osobno każde przedsięwzięcie, którego ramy realizacji wyznacza prognozowany dokument. Analiza alternatywnych rozwiązań jest oparta głównie na alternatywach lokalizacyjnych lub technologicznych. Model ten sprawdza się w przypadku dokumentów wytyczających ramy realizacji konkretnych określonych przedsięwzięć (mających określony charakter i lokalizację). Model drugi oparty na brytyjskich doświadczeniach z oceną polityk (policy appraisal). Najważniejszą rolę odgrywa identyfikacja celów samego dokumentu, skutków ich realizacji i ocena czy kwestie środowiskowe zostały w nich należycie ujęte – nie zaś bezpośrednich oddziaływań poszczególnych inwestycji na środowisko. Ten model sprawdza się w ocenie polityk, strategii rozwoju, ustaw – czyli dokumentów, które nie wyznaczają ram realizacji poszczególnych przedsięwzięć. WNIOSKI – DIAGNOZA OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA KLIMATU W POLSCE • Uwzględnić cechę klimatu jaką jest ZMIENNOŚĆ. • Odnieść się do zmian klimatu w przeszłości i ich wielkości. • Wyjaśnić dlaczego w analizie klimatu wykorzystano stosunkowo krótki przedział czasowy i dlaczego całkowicie pominięto znane i udokumentowane w literaturze ekstrema pogodowe sprzed 1951 r., Średnia temperatura powietrza na półkuli północnej podczas ostatnich 11 000 lat WNIOSKI – ZAPISY OGÓLNE Celem głównym SPA jest zapewnienie zrównoważonego rozwoju oraz efektywnego funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa w warunkach zmian klimatu. Cel główny SPA2020 ma byś osiągnięty przez działania: 1) legislacyjne, 2) organizacyjne, 3) informacyjne oraz 4) badania naukowe i tworzenie programów badawczych. W tym ostatnim SPA sugeruje się rozszerzenie listy programów i finansowania badań wskazując na sektory: energetyki, budownictwa, geologii, transportu, rolnictwa i gospodarki leśnej, gospodarki wodnej i morskiej. Niezbędne w tym zakresie jest rozszerzenie listy programów i finansowania badań również w zakresie gospodarki przestrzennej oraz kształtowania i ochrony środowiska. Nieuwzględnianie tych dyscyplin, zważywszy na ich fundamentalne znaczenie dla realizacji działań adaptacyjnych, jest wyraźnym brakiem. Analiza poszczególnych kierunków działań wskazuje, że w niektórych wypadkach dotyczą one dzialań adaptacyjnych wsparcia procesu inwestycyjnego konkretnych przedsięwzięć. W szczególności dotyczy to celu 1 SPA 2020. WYRÓŻNIENIE WRAŻLIWYCH SEKTORÓW I OBSZARÓW • Do wrażliwych sektorów zaliczono gospodarkę wodną, różnorodność biologiczną, leśnictwo, energetykę, transport, rolnictwo, gospodarkę przestrzenną, budownictwo, zdrowie. • Wśród obszarów strefę wybrzeża, obszary górskie, obszary zurbanizowane i obszary Natura 2000 • W obecnym kształcie używane w tekście SPA 2020 sformułowania sektory nie odnoszą się ściśle do sektorów gospodarki w sensie definicji geografii ekonomicznej lub makroekonomii, a raczej pewnych sfer działalności człowieka. • Niejasne użycie tego terminu oraz przemieszanie z opisem wyróżnionych obszarów wprowadza wrażenie pewnej nieścisłości. W efekcie można stwierdzić (być może mylnie), że SPA 2020 nieprawidłowo identyfikuje obszary wrażliwe na zmiany klimatu. • Mimo iż opisuje przewidywane problemy związane z gospodarką wodną, nie wyróżnia wśród obszarów wrażliwych dolin rzecznych i innych obszarów podmokłych • Nie jest także jasne wyróżnienie obszarów Natura 2000, a pominięcie innych obszarów chronionych w rozumieniu Ustawy o ochronie przyrody, np. rangi parków narodowych. Sugeruje się rozróżnienie (przynajmniej porządkowo) sektorów od obszarów wrażliwych w celu uniknięcia panującego chaosu. Należy też wprowadzić jako obszary wrażliwe doliny rzeczne i tereny podmokłe, na co wskazuje się w innych dokumentach strategicznych. WYRÓŻNIENIE WRAŻLIWYCH SEKTORÓW I OBSZARÓW WNIOSKI – SPECYFIKA DZIAŁAŃ ADAPTACYJNYCH W UJĘCIU REGIONALNYM W dokumencie SPA 2020 wyróżniono działania, które będą najbardziej istotne w poszczególnych województwach. • ochrona przeciwpowodziowa (13) • zwiększenie wykorzystania wód opadowych dla potrzeb gospodarczych (5) • rekultywacja terenów zdegradowanych (5). • badania nad możliwością upraw roślin ciepłolubnych (4) • ochrona i stabilizacja brzegów morskich (3). Zaproponowany sposób prezentacji danych jest czytelny, jednak bez omówienia poszczególnych wydzieleń, braku podania metodyki i możliwości odnalezienia źródła informacji, wiele z nich budzi wątpliwości i kontrowersje. Działania z tabeli nie pokrywają się w pełni z działaniami samego SPA 2020 PRZYKŁADY – SPECYFIKA DZIAŁAŃ ADAPTACYJNYCH W UJĘCIU REGIONALNYM Ochrona przeciwpowodziowa – działania w tym zakresie nie będą istotne w woj. łódzkim i śląskim, jest to co najmniej dyskusyjne ze względu na fakt, że w pierwszym z województw w samej Łodzi regularnie pojawiają się powodzie opadowe, a w drugie obejmuje silnie zagrożone powodzią tereny górskie oraz zurbanizowane z silnie zmienionym systemem wodnym zależnym m.in. od sprawności urządzeń hydrotechnicznych. Zapobieganie podtopieniom – wątpliwość wynika z wydzielenia konkretnych województw, co powodowane jest brakiem udokumentowanych przesłanek i być może nieporozumieniem odnośnie definicji podtopienia. Publikacja: 18.05.2010 Województwo śląskie walczy z wielką wodą. W całym regionie zalanych zostało łącznie 2668 różnych budynków. Woda uszkodziła lub zalała drogi w 118 miejscach. Uszkodzone zostały również wały przeciwpowodziowe w Katowicach na rzece Rawie oraz w Będzinie i Tychach. PRZYKŁADY – SPECYFIKA DZIAŁAŃ ADAPTACYJNYCH W UJĘCIU REGIONALNYM Badania nad możliwością upraw roślin ciepłolubnych – brak dolnośląskiego? zaproponowana regionalizacja jest niespójna z prezentowaną mapą średniej temperatury powietrza nad obszarem Polski w lecie (s. 9 SPA 2020), przeczy także danym o długości okresu wegetacyjnego w Polsce, który jest najdłuższy w jej części południowo-zachodniej (gł. na obszarze między Opolem i Wrocławiem), a nie w wyróżnionych województwach (kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, wielkopolskie). PRZYKŁADY – SPECYFIKA DZIAŁAŃ ADAPTACYJNYCH W UJĘCIU REGIONALNYM Program zabezpieczenia w wodę dobrej jakości w okresach suszy i niedoborów wody – wyróżnione województwa pokrywają się z obszarami o najniższych sumach rocznych opadów i występowania susz atmosferycznych, hydrologicznych i glebowych. Wątpliwości budzi nie uwzględnienie woj. Łódzkiego, będącego w czołówce pod względem jednostkowego zużycia wody i borykającego się z jej jakością oraz deficytem, np. w rejonie wielkiego leja depresji wokół kopalni Bełchatów. Ochrona gleb przed suszą i erozją – nie uwzględniono Wielkopolski, której obszary rolnicze borykają się niedoborem wody w okresach letnich (głównie przez niewłaściwe zmiany systemu wodnego w przeszłości, których skutki interpretuje się niesłusznie jako stepowienie). Nie wyróżniono także Dolnego Śląska, gdzie występują obszary lessowe silnie narażone na erozję. PRZYKŁADY – SPECYFIKA DZIAŁAŃ ADAPTACYJNYCH W UJĘCIU REGIONALNYM Ochrona przed osuwiskami – zagrożenie osuwiskami jest największe w Karpatach fliszowych, nad brzegami dużych rzek oraz na wybrzeżu morskim typu klifowego. W SPA 2020 w grupie województw zagrożonych znalazło się dolnośląskie, mimo iż inwentaryzowane tutaj osuwiska są niemal w większości nieaktywne, a inne ruchy masowe (np. spływy gruzowo-błotne w Karkonoszach) zachodzą na obszarach niezamieszkanych i chronionych. Przygotowanie nowej oferty turystycznej – dyskusyjne kryterium a brak metodyki oceny całkowicie uniemożliwia interpretację. Rozwój systemu odprowadzania wód opadowych w miastach – działania przypisano województwom najsilniej zurbanizowanym. Przykładowo brak … woj. opolskiego. Zwiększenie wykorzystania wód opadowych dla potrzeb gospodarczych – brak metodyki oceny uniemożliwia interpretację, nie jest jasne dlaczego dokonywano wyboru. Zwiększanie obszarów zieleni i (obszarów) wodnych w miastach – brak metodyki oceny uniemożliwia interpretację. PRZYKŁADY – SPECYFIKA DZIAŁAŃ ADAPTACYJNYCH W UJĘCIU REGIONALNYM Poprawa stanu sanitarnego powietrza – uwzględniono województwa najsilniej uprzemysłowione przykładowo brak jednak województw opolskiego i łódzkiego. Zabezpieczenie urządzeń energetyki wiatrowej przed zagrożeniami klimatycznymi – brak metodyki oceny uniemożliwia interpretację, nie jest jasne dlaczego dokonywano wyboru, pominięto województwa, gdzie sektor energetyki wiatrowej jest rozwijany, np. dolnośląskie i łódzkie. Ochrona i stabilizacja brzegów morskich i obszarów portowych – kryteria wyboru i potrzeba realizacji działań są zrozumiałe. Rekultywacja terenów zdegradowanych – brak metodyki oceny uniemożliwia interpretację, trudno zinterpretować fakt, że nie wskazano tutaj województwa śląskiego, które jako najsilniej uprzemysłowione i obejmujące tereny pogórnicze wymaga takich działań. Rewitalizacja obszarów miejskich i poprzemysłowych– brak metodyki oceny uniemożliwia interpretację. Brak wskazania np. obszarów przemysłowych woj. opolskiego. PRZYKŁADY – SPECYFIKA DZIAŁAŃ ADAPTACYJNYCH W UJĘCIU REGIONALNYM Tworzenie systemów wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami powodziowymi –brak metodyki oceny uniemożliwia interpretację, nie wyróżniono jedynie województw łódzkiego, podlaskiego i śląskiego. Fakt ten jest niezrozumiały. Zarządzanie ryzykiem w Polsce wymaga objęcia działaniami całego kraju, podobnie jak działania z zakresu gospodarki wodnej wymagają działań w obrębie całych zlewni. Ograniczenie i kontrola zabudowy terenów szczególnie zagrożonych katastrofami naturalnymi – brak metodyki oceny uniemożliwia interpretację, nie jest jasne dlaczego dokonywano wyboru, proponowane działanie powinno być implementowane w całej Polsce. Zabezpieczenie zwierząt hodowlanych przed występowaniem stresu cieplnego – brak metodyki oceny uniemożliwia interpretację. Przykładowo brak woj. dolnośląskiego – jednego z najcieplejszych w kraju. Dostosowanie produkcji ryb do wzrostu temperatury w zbiornikach hodowlanych – brak metodyki oceny uniemożliwia interpretację. Przykładowo brak lubuskiego i kujawsko pomorskiego. WNIOSKI – SPECYFIKA DZIAŁAŃ ADAPTACYJNYCH W UJĘCIU REGIONALNYM Takie potraktowanie tematu stwarza poważne utrudnienia w przewidywaniu regionalnych skutków oddziaływań na środowisko lub prowadzi do błędów tej oceny. Bez zmian w strukturze tabeli można stwierdzić, że działania adaptacyjne są istotne przede wszystkim do rozwiązania problemów województw mazowieckiego: (15 działań szczególnie istotnych), zachodniopomorskiego (12), małopolskiego (11), dolnośląskiego (10) i podkarpackiego (10). Najmniej pilnych działań wymagają według zaproponowanej tabeli województwa podlaskie (3) i łódzkie (6). Zaproponowany podział może zablokować prowadzenie koniecznych działań adaptacyjnych w poszczególnych województwach! WNIOSKI I OCENA POSZCZEGÓLNYCH CELÓW I KIERUNKÓW DZIAŁAŃ SPA2020 KIERUNKI DZIAŁAŃ • • • • • • • • Kierunek działań 1.1- dostosowanie sektora gospodarki wodnej do zmian klimatu Kierunek działań 1.2 – adaptacja strefy przybrzeżnej do zmian klimatu Kierunek działań 1.3 – dostosowanie sektora energetycznego do zmian klimatu Kierunek działań 1.5 – adaptacja do zamian klimatu w gospodarce przestrzennej i budownictwie Kierunek działań 3.1 – wypracowywanie standardów konstrukcyjnych uwzględniających zmiany klimatu Kierunek działań 3.2 –zarządzanie szlakami komunikacyjnymi w warunkach zmian klimatu Kierunek działań 6.1 – zwiększenie świadomości odnośnie do ryzyk związanych ze zjawiskami ekstremalnymi i metodami ograniczania ich wpływu Kierunek działań 6.2 – ochrona grup szczególnie narażonych przed skutkami niekorzystnych zjawisk klimatycznych Działanie priorytetowe LP Kierunek działań 1.1- dostosowanie sektora gospodarki wodnej do zmian klimatu SPA Ocena Zreformowanie struktur gospodarki • działania absolutnie priorytetowe, głównie z uwagi na ochronę przeciwpowidziową i zapobieganie suszy (wdrażane już w Polsce poprzez Ramową Dyrektywę Wodną, zmiany w ustawie Prawo wodne, wodnej z uwzględnieniem adaptacji do restrukturyzacja systemu zarządzania gospodarką wodną), niestety efekty tych działań nie są zmian klimatu. wystarczające, szczególnie w aspekcie zbyt małych nakładów finansowych. • kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa narodowego państwa. 1.1.1 Opracowanie nowych metod oceny • Nie jest potrzebne opracowanie metod nowych lecz wybór istniejących metod, odpowiadających potrzebom i zróżnicowanym warunkom obszaru Polski, a także ich ryzyka zagrożeń dla obszarów ujednolicenie, dopasowanie do realiów i upowszechnienie, powodziowych i podtapianych. • W dalszym ciągu brakuje profesjonalnie przygotowaych planów ochrony przeciwpowodziowej (krajowego i regionalnych) – metody oceny są jednak znane 1.1.2 Budowa, modernizacja i utrzymanie • działanie jest pod każdym względem niezbędne, aby sprostać zadaniom stawianym gospodarce wodnej. Musi ono być dostosowane do nowoczesnych standardów i wykorzystywać najnowsze osłony przeciwpowodziowej, rozwiązania projektowe/konstrukcyjne/planistyczne pod względem skuteczności i zmniejszenia zwiększanie możliwości retencyjnych i negatywnego oddziaływania na środowisko., renaturyzacja cieków wodnych. • należy liczyć się z dużymi kosztami inwestycji z zakresu gospodarki wodnej, jako priorytetowymi dla gospodarki kraju i jakości życia ludzi. Praktyka pokazuje, że działanie to napotkać będzie na wiele trudności. Priorytetem prowadzonych działań i inwestycji nie może być jedynie cena wykonania. 1.1.3 Przywracanie i utrzymanie dobrego • Wskazanie działanie jest zgodne z kierunkami polityki Unii Europejskiej i Polski i przedstawia ogólny trend mający za zadanie polepszyć zarówno warunki siedliskowe i bioróżnorodność, jak i zdrowie stanu wód, ekosystemów wodnych i ludzi oraz możliwości wypoczynku przez kontakt z przyrodą. od wody zależnych. • Nie jest jasne jaką rolę będzie pełnić SPA 2020 w realizacji tego działania Działanie priorytetowe LP 1.2.2 Kierunek działań 1.2 – adaptacja strefy przybrzeżnej do zmian klimatu SPA Ocena Uwzględnianie aktualnego i • niezbędne w prawidłowym planowaniu przestrzennym strefy nadmorskiej, zarówno pod względem potencjalnego wzrostu poziomu zapewnienia bezpieczeństwa ludziom i tworzonej infrastrukturze, jak i ochrony przyrody, morza i zagrożenia powodziowego w • nie należy wyróżniać jedynie wzrostu poziomu morza (które w perspektywie roku 2020 jest planach inwestycyjnych w strefie raczej niewielkie), ale wskazać na ogół zjawisk i procesów związanych ze zmianami nadmorskiej i wodach przybrzeżnych. klimatycznymi (erozja brzegów, powodzie sztormowe, zmiany zlodzenia etc.). Kontynuacja i rozwój stałego monitoringu stanu brzegów morskich i strefy wód przybrzeżnych. • niezbędne do postępu wiedzy, przewidywania procesów przyrodniczych oraz planowania, • wyniki monitoringu powinny opracowane i przedstawiane społeczeństwu, a surowe dane udostępnianie nieodpłatnie (po spełnieniu określonych wymogów aplikantów) do dalszych badań. Działanie priorytetowe LP 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 Kierunek działań 1.3 – dostosowanie sektora energetycznego do zmian klimatu SPA Ocena Przygotowanie systemu energetycznego do • jedno z najważniejszych wyzwań dla gospodarki Polski (modernizacja, w tym przygotowanie zmienionych warunków z uwzględnieniem różnego rodzaju struktur do wprowadzenia energetyki jądrowej), szczytu zimowego i letniego zapotrzebowania na • niejasny i nie rozwinięty jest postulat o spalaniu odpadów, co budzi wątpliwości w kontekście energię. ochrony przed zanieczyszczeniami atmosfery • kontrowersyjne wskazanie na energię słoneczną jako głównego źródła OZE w Polsce Rozwijanie alternatywnych możliwości produkcji • OZE generują także negatywne oddziaływania. Częste o skali nieprzystającej do faktycznych energii na poziomie lokalnym, szczególnie na problemów środowiskowych. potrzeby ogrzewania i klimatyzacji na terenach o • tereny mniej zaludnione nie sprzyjają lokalizacji infrastruktury dla produkcji energii – z mniejszej gęstości zaludnienia. reguły są to obszary cenne przyrodniczo lub wykorzystywane rolniczo, z istotnym niedostatkiem urządzeń i linii do przesyłania energii. • Lokalna produkcja energii zapewne nie będzie ukierunkowana na konkretne odbiorniki (ogrzewanie, klimatyzacja) jak przewiduje się w analizowanym działaniu, zważywszy na jej włączenie do sieci przesyłowej. Zapewnienie awaryjnych źródeł energii oraz • W jaki sposób ma zostać osiągnięte to działanie? W praktyce będzie to trudne z przesyłu w przypadkach, w których uwagi na ograniczoną możliwość magazynowania energii, może wiązać się z zastosowanie podstawowych źródeł nie będzie rozwojem hydroenergetyki (potencjał jednak jest ograniczony). możliwe. • zasilanie awaryjne może być zapewnione przez dywersyfikację źródeł energii i ich dostawców, ale tylko w przypadku odpowiedniej wydolności i sprawności systemu przesyłowego, Zabezpieczenie awaryjnych źródeł chłodzenia • pobór wody na cele chłodnicze oddziałuje na parametry fizykochemiczne wód rzecznych lub elektrowniach zawodowych. zbiorników do których wody te są oddawane i przyrodę ożywioną tych recypientów. Problem wody chłodniczej jest istotny w okresach niżówek (gł. latem) i dotyczy zazwyczaj dużych producentów energii. Będzie on szczególnie istotny w przypadku energetyki jądrowej. Projektowanie sieci przesyłowych, w tym m.in. • działanie bardzo istotne w aspekcie niekorzystnych zjawisk meteorologicznych podziemnych oraz naziemnych z nawet bez uwzględniania zachodzących zmian klimatycznych. uwzględnieniem ekstremalnych sytuacji pogodowych, w celu ograniczenia ryzyka m.in. zalegania na nich lodu i śniegu, podtopień oraz zniszczeń w przypadkach silnego wiatru. Kierunek działań 1.5 – adaptacja do zamian klimatu w gospodarce przestrzennej i budownictwie Działanie priorytetowe LP SPA Ocena Opracowanie zasad zabudowy terenów • zmiany powinny iść w kierunku lokalizowania inwestycji o wysokiej wartości na terenach niezagrożonych, zalewowych i chronionych, obszarów zieleni w miastach, pasa nadbrzeża oraz • w zakresie gospodarki przestrzennej i budownictwa działanie to ma charakter kluczowy. budowy obiektów użytecznosci publicznej. • ograniczeniom w zakresie budownictwa powszechnego powinna towarzyszyć także poprawa efektywności energetycznej i materiałowej budownictwa, aby minimalizować skutki ich negatywnego oddziaływania, • stniejąca substancja mieszkaiowa powinna także podlegać modernizacji. • Czy działanie pociągnie za sobą zmiany legislacyjne? Czy jego realizacja może zmienić procedury w zakresie pozwoleń na realizację przedsięwzięć? • Proces decyzyjny powinien uwzględniać potencjalne zmiany klimatyczne. Kwestie te powinny rozstrzygać decyzje lokalizacyjne w tym plany miejscowe. Może warto to kwestie rozpatrywać już na etapie KIP lub OOŚ? 1.5.1 Wprowadzenie ograniczeń w zakresie budownictwa powszechnego i dodatkowe wymagania w zakresie ochrony przed zalaniem budynków podpiwniczonych na obszarach zalewowych i w strefie nadmorskiej oraz na terenach zagrożonych ruchami masowymi. Wprowadzane zasad bezpiecznego inwestowania na klifach. 1.5.2 Wdrożenie działań przed osuwiskami. 1.5.3 Przenoszenie cennych budowli • załozono, że działanie w oczywisty sposób dotyczy głównie obiektów architektury drewnianej, wiejskiej! zabytkowych i innych dóbr kultury i dziedzictwa narodowego z terenów trwale • należy zwrócić uwagę na lokalne uwarunkowania, ponieważ zabytkowe budowle są niekiedy wykorzystywane przez zwierzęta jako siedlisko bytowania (np. nietoperze, pustułki, zagrożonych… płomykówki, itp.). 1.5.4 Wprowadzenie wymogu dostępu on-line do • działanie jest zgodne z zasadą ostrożności oraz udziału obywateli, miejscowych planów zagospodarowania • lepszy dostęp do informacji i zwiększenie świadomości inwestorów o potencjalnym zagrożeniu może pozytywnie wpłynąć na wybór lokalizacji, a co za tym idzie przestrzennego i obowiązku doradztwa dla zminimalizować szkody powstające na skutek zmian klimatycznych. osób i firm pragnących inwestować w strefach zagrożonych. zabezpieczających • działania zabezpieczające przed osuwiskami powinny dotyczyć kwesti lokalizacji inwestycji oraz zabiegów agrotechnicznych prowadzonych na terenach rolnych mogących wpłynąć na występowanie osuwisk., • kierunek niniejszego działania jest istotny, powinien zostać jednak doprecyzowany, aby ułatwić jego implementację na różnych szczeblach administracji publicznej. Kierunek działań 3.1 – wypracowywanie standardów konstrukcyjnych uwzględniających zmiany klimatu Działanie priorytetowe LP 3.1.2 SPA Ocena • tworzona infrastruktura powinna być odporna na działania ekstremalnych zdarzeń Uwzględnienie w procesie projektowania i pogodowych i w mniejszym stopniu na globalny wzrost temperatury,. budowy infrastruktury transportowej • wśród infrastruktury narażonej na procesy pogodowe (i w konsekwencji hydrologiczne) są zmienionych warunków klimatycznych. mosty i drogi różnych kategorii, • Czy działanie pociągnie za sobą zmiany legislacyjne? Czy jego realizacja może zmienić procedury w zakresie pozwoleń na realizację przedsięwzięć? • Proces decyzyjny powinien uwzględniać potencjalne zmiany klimatyczne. Może warto to kwestie rozpatrywać na etapie KIP lub OOŚ? ` Utworzenie stałego monitoringu wrażliwych • monitoring prowadzony w SPA 2020 jest obowiązkiem instytucji odpowiedzialnych za na zmiany klimatu elementów budownictwa transport w Polsce., i infrastruktury transportowej i systemu • dla poprawy stanu obecnego monitoring należy usprawnić, a jego wyniki upublicznić – ostrzeżeń dla służb technicznych. bez tych warunków zakładane działanie może nie spełnić zakładanych oczekiwań. Działanie priorytetowe Kierunek działań 3.2 –zarządzanie szlakami komunikacyjnymi w warunkach zmian klimatu Opracowanie harmonogramów kolejności • działanie powinno dotyczyć „bardziej” zdarzeń ekstremalnych i być dostosowane do ich typu i skali … a nie „zmian klimatycznych” utrzymania przejezdności tras komunikacyjnych lub zmiany tras i • wskazane działanie dotyczące kolejności odśnieżania jest aktualnie realizowane na poziomie regionalnym i lokalnym, stosowania zastępczych środków transportowych. Działanie priorytetowe Kierunek działań 6.1 – zwiększenie świadomości odnośnie do ryzyk związanych ze zjawiskami ekstremalnymi i metodami ograniczania ich wpływu LP SPA Ocena Edukacja i zwiększanie świadomości w • Edukacja prowadzona w przewidywanym zakresie jest sprawą kluczową i najważniejszym zakresie: zmian klimatu i sposobów wyzwaniem polityki regionalnej do 2020 r., minimalizowania ich skutków oraz znaczenia • efekty jej działania będą zapewne widoczne dopiero na przestrzeni pokoleń. i konieczności oszczędzania zasobów, szczególnie wody. 6.1.1 6.1.2 Wprowadzenie do programów kształcenia • zakładane działanie w istocie jest realizowane na wszystkich wymienionych szczeblach (…) problematyki zmian klimatu i metod edukacji i jest realizowane w programach nauczania przyrody, geografii i biologii., adaptacji oraz rozszerzenie programów • ważne jest, aby przedmioty przyrodnicze nie były dyskryminowane w planie godzinowym dokształcania personelu medycznego o zajęć szkolnych. problematykę chorób klimatozależnych, • słuszny jest postulat o dokształcaniu personelu medycznego lub wręcz tworzeniu większej tropikalnych i przenoszonych wektorowo. ilości placówek przygotowanych do rozpoznania i leczenia chorób tropikalnych. Ma to duże znaczenie przy rosnącej liczbie podróży Polaków do krajów tropikalnych oraz migracjach cudzoziemców. • Wczesne rozpoznanie przez wykształcony personel może mieć kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa obywateli Organizowanie szkoleń w zakresie: zmian • proponowane szkolenia mogą pomóc w ochronie życia i zdrowia, klimatu oraz metod zapobiegania i • nie rozwiązują jednak najistotniejszego problemu, jakim są dokonane błędy ograniczania ich skutków dla mieszkańców: lokalizacyjne i problem wypłacania odszkodowań, głównie osobom zamieszkującym terenów zagrożonych powodziami, tereny zalewowe. osuwiskami i silnymi wiatrami. 6.1.3 Organizowanie szkoleń dla rolników w • Szkolenia przewidziane w tym kierunku powinny być połączone z zagadnieniami ekonomiki zakresie zmian klimatu oraz metod upraw i przedstawieniem korzyści płynących z polityki adaptacyjnej. zapobiegania i ograniczania ich skutków. 6.1.4 Włączenie lokalnych społeczności i • kierunek może być najskuteczniejszym sposobem na osiągnięcie celów adaptacyjnych administracji samorządowej do działań w skali państwa. zapobiegających skutkom zmian klimatu. Kierunek działań 6.2 – ochrona grup szczególnie narażonych przed skutkami niekorzystnych zjawisk klimatycznych Działanie priorytetowe LP SPA Wypracowanie kompleksowych rozwiązań w zakresie pomocy Państwa udzielanej na pokrycie strat w przypadku wystąpienia klęsk żywiołowych, oraz rozwijanie systemu ubezpieczeń obejmujących ryzyko wynikające ze zmian klimatu. Ocena • Działanie b. ważne i pożądane. • Należy rozważyć wsparcie kosztów ubezpieczeń z budżetu Państwa na obszarach szczególnie zagrożonych. • zamiar ten nie jest nowy i jak dotąd, mimo upływających dekad, nie został skutecznie rozwiązany. • należy wprowadzić wskaźnik monitorujący realizację tego działania priorytetowego 6.2.1 Wprowadzenie obowiązku ubezpieczeń majątkowych na obszarach zagrożonych. • proponowane działanie może być jedynym wyjściem dla rozwiązania trudnej sytuacji mieszkańców obszarów zalewowych i osuwiskowych. • rozwiązania w tym zakresie proponowane są w Białej Księdze Adaptacja do zmian klimatu: europejskie ramy działania. • w przypadkach gdy ubezpieczenie tego typu jest możliwe, np. w odniesieniu do budynków położonych na terenach zalewowych, wymagane mogą być ubezpieczenia wspierane ze środków publicznych, • ważne będą jednak także działania minimalizujące skutki zdarzeń ekstremalnych, w tym specyficzne rozwiązania budowlane (np. domy bez piwnic na podwyższonych fundamentach na obszarach zagrożonych zalaniem etc.). • działanie wdrażać równocześnie z działaniem 6.2.2 Wzmocnienie systemu opieki społecznej w celu skutecznego przeciwdziałania i zwalczania skutków zmian klimatu wśród najbardziej wrażliwych grup społecznych. • niezbędne wydaje się prawidłowe planowanie i organizowanie służby zdrowia, a także jej współpraca z centrami zarządzania kryzysowego i innymi instytucjami wspierającymi osoby poszkodowane wskutek procesów meteorologicznych czy hydrologiczncyh. WNIOSKI I OCENA POSZCZEGÓLNYCH CELÓW I KIERUNKÓW DZIAŁAŃ SPA2020 KIERUNKI DZIAŁAŃ • • • • • • • • Kierunek działań 1.4 – ochrona różnorodności biologicznej i gospodarka leśna w kontekście zmian klimatu Kierunek działań 1.6 – zapewnienie funkcjonowania skutecznego systemu ochrony zdrowia w warunkach zmian klimatu Kierunek działań 2.1 - stworzenie lokalnych systemów monitorowania i ostrzegania przed zagrożeniami Kierunek działań 2.2 – organizacyjne i techniczne dostosowanie działalności rolniczej i rybackiej do zmian klimatu Kierunek działań 4.1 – monitoring stanu środowiska i systemy wczesnego ostrzegania w kontekście zmian klimatu (miasta i obszary wiejskie) Kierunek działań 4.2 – miejska polityka przestrzenna uwzględniająca zmiany klimatu Kierunek działań 5.1- promowanie innowacji na poziomie działań organizacyjnych i zarządczych sprzyjających adaptacji do zmian klimatu Kierunek działań 5.2 – budowa systemu wsparcia polskich innowacyjnych technologii sprzyjających adaptacji do zmian klimatu Dz. Prioryt. LP 1.4.1 1.4.2 1.4.3 1.4.4 1.4.5 1.4.6 1.4.7 1.4.9 Kierunek działań 1.4 – ochrona różnorodności biologicznej i gospodarka leśna w kontekście zmian klimatu SPA Ocena Przygotowanie strategii, planów ochrony, programów ochrony • wskazane działania mają charakter absolutnie priorytetowy., lub planów zadań ochronnych w zakresie ochrony przyrody z • prawidłowo opracowane wytyczne odnośnie zadań ochronnych dla uwzględnieniem zmian warunków klimatycznych. poszczególnych obszarów chronionych jest niezbędne dla realizacji ich ochrony. Opracowanie programów adaptacji leśnictwa do zmian • przebudowie może ulec skład gatunkowy i w związku z tym konieczna jest klimatycznych z uwzględnieniem uwarunkowań i potrzeb analiza ewentualnych zmian i dostosowania zabiegów leśnych. przemysłu, energetyki, rolnictwa, turystyki i rekreacji, rozwoju regionalnego, bioróżnorodności. Zwiększanie lesistości zarówno w wyniku sztucznych • zwiększanie lesistości nie powinno kolidować z różnorodnością biologiczną zalesień, jak i sukcesji naturalnej, oraz racjonalizacja terenów zalesianych – nie powinny być zalesiane łąki i tereny cenne z użytkowania gruntów, zmniejszenie fragmentacji kompleksów punktu widzenia ochrony krajobrazu. leśnych. Wprowadzanie do gospodarki leśnej zasad leśnictwa • uwzględnianie szerokiego spektrum usług ekosystemowych w gospodarce ekosystemowego, ograniczenie sztucznej selekcji i jej leśnej jest niezbędne w zakresie adaptacji do zmian klimatycznych, ukierunkowanie na cechy przystosowawcze oraz dalsze ograniczanie zrębów zupełnych. Wprowadzenie restrykcyjnych instrumentów ochrony • działanie zasadne. Ważne jest aby wprowadzane instrumenty były przestrzeni rolniczej, leśnej i zasobów glebowych o dużej respektowane i aby był zbudowany system ich egzekwowania. wartości produkcyjnej. Zróżnicowanie drzewostanu, zwłaszcza w trakcie • dążenie tam gdzie to jest możliwe do zróżnicowania drzewostanu jest zasadne, przebudowy, pod względem: gęstości, składu gatunkowego lasy mieszane charakteryzuje większa zdolność adaptacji do zmian (zwiększenie udziału gatunków liściastych), struktury zachodzących w środowisku. wysokości, wieku, płatowości/ mozaikowatości Intensyfikacja programu ochrony gleb przed erozja i • Działanie istotne, wpisuje się w realizowaną w Polce politykę, jest spójne kontynuowanie i rozszerzenie programu małej retencji i z prowadzonymi w Polsce programami zwiększania małej retencji w lasach. retencji glebowej zwłaszcza w lasach i użytkach zielonych. Monitoring, kontrola i przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się • Problem wymaga głębszej dyskusji, w warunkach istotnych zmian gatunków obcych… klimatycznych przebudowa składu gatunkowego być może będzie nie możliwa do powstrzymania, • przeciwdziałanie gatunkom obcym musi być dostosowane do stanu aktualnej wiedzy. Monitoring i okresowa ocena przyrodniczych obszarów • wskazane jest, aby wyniki z przeprowadzanych monitoringów były dostępne do chronionych, utworzenie systemu gromadzenia i analiz naukowcom bezpłatnie (przyśpieszy to wyciąganie wniosków a dzięki przetwarzania danych. dyskusji naukowej może doprowadzić do lepszego przygotowania się do zmian klimatycznych a także przeciwdziałania im). Kierunek działań 1.6 – zapewnienie funkcjonowania skutecznego systemu ochrony zdrowia w warunkach zmian klimatu Działanie priorytetowe LP SPA Ocena Przygotowanie służby zdrowia do ograniczenia skutków • istotne jest uzupełnienie o działania związane z kształceniem personelu stresu termicznego i nadzwyczajnych zdarzeń klimatycznych badawczego w zakresie diagnozowania objawów i chorób związanych i stworzenie systemu profilaktyki zdrowotnej oraz ochrony ekstremalnymi warunkami atmosferycznymi (fale upałów/powodzie) a także wrażliwych grup ludności przed falami upałów. w zakresie sposobów przenoszenia chorób zakaźnych. 1.6.1 Prowadzenie badań epidemiologicznych, klinicznych i • ważne z punktu widzenia pogłębiania wiedzy w tym zakresie i uwzględnienie klimatyczno-fizjologicznych w aspekcie zachorowań na wymiany informacji między badaczami oraz na forum międzynarodowym, choroby kliamtozależne. • według ekspertów z Wildlife Conservation Society zidentyfikowano 12 patogenów/chorób, które rozprzestrzeniają się na nowe rejony w wyniku zmian klimatycznych i niekorzystnie wpływają na zdrowie ludzi zwierząt, przynosząc konsekwencje dla globalnej gospodarki (np. ptasia grypa, ebola, żółta febra). 1.6.2 Utworzenie systemu monitoringu i ostrzeganie przed • bardzo istotne z punktu widzenia odpowiedniego przygotowania zjawiskami klimatycznymi i pochodnymi groźnymi dla społeczeństwa, zdrowia w tym liczebności owadów wektorowych, jakości • system wczesnego ostrzegania o falach upałów czy zjawiskach ekstremalnych wody i żywności w okresie fal upałów. Gromadzenie wraz ze wskazówkami odnośnie postępowania zmniejszy ich negatywny informacji o chorobach klimatozależnych. wpływ na ludzi. Kierunek działań 2.1 - stworzenie lokalnych systemów monitorowania i ostrzegania przed zagrożeniami LP SPA Ocena Działanie priorytetowe Rozwój systemów monitoringu i wczesnego ostrzegania o • wczesne ostrzeganie powinno dotyczyć zjawisk ekstremalnych możliwych skutkach zmian klimatycznych dla produkcji będących potencjalnym następstwem zmian klimatycznych roślinnej i zwierzęcej. • odnosząc się do zdarzeń ekstremalnych wytworzona informacja musi docierać do odbiorców z niezbędnym wyprzedzeniem i skutecznie, a ci muszą potrafić ją wykorzystać – w tym celu niezbędne są działania edukacyjne Działanie priorytetowe Kierunek działań 2.2 – organizacyjne i techniczne dostosowanie działalności rolniczej i rybackiej do zmian klimatu 2.2.1 Wsparcie inwestycyjne gospodarstw oraz doradztwo • działanie to sformułowano bardzo ogólnie, mogą mieścić się w nim zarówno technologiczne uwzględniające aspekty dostosowania działania związane z koniecznością większej dbałości o zapewnienie wody budownictwa wiejskiego i produkcji rolnej do zwiększonego dla rolnictwa, jak i miejsc schronienia przed upałem dla zwierząt ryzyka klimatycznego. gospodarskich. Doskonalenie systemu tworzenia i zarządzania • istotne dla zapewnienie bezpieczeństwa kraju, rezerwami żywności, materiału siewnego i paszy na • nieurodzaj, zniszczenie upraw i problemy związane z brakiem materiału wypadek nieurodzaju. siewnego są bardzo prawdopodobne w warunkach zagrożeń związanych ze zmianą klimatu, szczególnie w obliczu nasilania się ilości ekstremalnych zjawisk pogodowych. Działanie priorytetowe Kierunek działań 4.1 – monitoring stanu środowiska i systemy wczesnego ostrzegania w kontekście zmian klimatu (miasta i obszary wiejskie) LP SPA Ocena Przygotowanie strategii zarządzania ryzykiem na • możliwe Długofalowe oddziaływanie pośrednie poprzez lepsze zarządzanie szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym z elementami środowiska przyrodniczego i kulturowego wrażliwymi na zmiany uwzględnieniem działań adaptacyjnych. klimatyczne, • strategie zarządzania ryzykiem powinny zostać poddane ustawowej procedurze SOOS. Działanie priorytetowe 4.1.1 Wdrożenie lokalnych systemów monitoringu i ostrzegania • długofalowe oddziaływanie pośrednie poprzez poniesienie poziomu wiedzy na przed nadzwyczajnymi zjawiskami klimatycznymi temat dynamiki obserwowanych zjawisk i ich skutków., • zwiększenie dostępu do wiarygodnych danych o lokalnymi zasięgu i charakterystyce pozwoli podejmować optymalne decyzje dotyczące najlepszych sposobów adaptacji . Kierunek działań 4.2 – miejska polityka przestrzenna uwzględniająca zmiany klimatu Uwzględnienie w planach zagospodarowania w miastach • uwzględnienie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego miast zwiększenia obszarów zieleni, obszarów wodnych oraz korytarzy konieczności zwiększenia obszarów zieleni i wodnych oraz wentylacyjnych jest dzialaniem koniecznym korytarzy wentylacyjnych. • poprawa gospodarki wodno-ściekowej, jakości powietrza oraz jakości życia mieszkańców. 4.2.1 Opracowanie planów adaptacji dla miast powyżej 100 • niejasna jest jednak wartość progowa miast kwalifikujących się do opracowania niniejszych planów. Problemy w zakresie gospodarki tys. mieszkańców z uwzględnieniem zarządzania wodnej, dotykają także mniejszych miast niż 100 tys. mieszkańców (np. wodami opadowymi. miasta zlokalizowane na terenach górskich charakteryzujące się dużą zmiennością ilości wód opadowych koniecznych do odprowadzenia z terenu miasta). 4.2.2 Rewitalizacja przyrodnicza, w tym przywracanie • rewitalizacja przyrodnicza zdefiniowana we wskazanym działaniu ma charakter renaturyzacyjny., zdegradowanym terenom zieleni i zbiornikom wodnym ich pierwotnych funkcji, ze szczególnym uwzględnieniem małej • przywrócenie pierwotnych funkcji terenom może mieć pozytywny wpływ na zwiększenie małej retencji i kształtowanie gospodarki wodno-ściekowej w retencji w miastach. miastach. Kierunek działań 5.1- promowanie innowacji na poziomie działań organizacyjnych i zarządczych sprzyjających adaptacji do zmian klimatu Działanie priorytetowe LP 5.1.1 SPA Ocena Opracowanie procedur dot. współpracy służb i instytucji • Wdrożenie tego działania przyniesie pozytywny wpływ na środowisko, na potrzeby reagowania na wielowymiarowe zagrożenia procedury opracowane odnośnie reagowania na zagrożenia związane ze zw. ze zmianami klimatu, ze szczególnym uwzględnieniem zmianami klimatu będą wspierać także postępowania w przypadku zagrożeń nie aspektu koordynacji. związanych bezpośrednio ze zmianami klimatu. Promocja innowacyjnych rozwiązań w zakresie adaptacji • działanie zasadne, jednak niezrozumiałe jest zawężenie promocji produkcji rolnej i rybackiej do zmian klimatu. innowacji jedynie do produkcji rolnej i rybackiej. Działanie priorytetowe Kierunek działań 5.2 – budowa systemu wsparcia polskich innowacyjnych technologii sprzyjających adaptacji do zmian klimatu Przeprowadzenie analizy potencjału polskiej gospodarki • wiedza pozyskana w ramach tego działania będzie stanowiła wyjściową w do wytwarzania i wdrażania innowacyjnych technologii odniesieniu do przygotowania się polskiej gospodarki do rozwijania oraz adaptacyjnych. wdrażania innowacyjnych technologii adaptacyjnych. 5.2.1 Konsolidacja /stworzenie nowych źródeł finansowania • działanie o kluczowym znaczeniu dla rozwoju innowacji, innowacyjnych technologii adaptacyjnych w tym badań i • tworzenie systemu finansowania rozwoju technologii innowacyjnych będzie wdrożeń. wpływało pozytywnie na środowisko. • Zastanawiający wskaźnik rezultatu (50 wdrożeń?) 5.2.2 Stworzenie platformy internetowej upowszechniającej • działanie to powinno uwzględniać interes polskiej gospodarki pod kątem informacje w zakresie polskich technologii adaptacyjnych. praw patentowych do opracowanych technologii. WNIOSKI – OCENA WDRAŻANIA SPA2020 BRAK PRECYZYJNEGO SYSTEMU MONITORINGU SKUTKÓW REALIZACJI SPA2020. • • • System monitoringu poszczególnych zadań nie został w zasadzie zaproponowany. Założono, iż działania adaptacyjne zostały wskazane w innych rządowych dokumentach strategicznych, więc ich realizacja będzie przedmiotem monitoringu w ramach tychże strategii. W SPA2020 w większości przypadków zaproponowano wskaźniki typu proces-based indicators. Tylko 3 dotyczące: poziomu lesistości, liczby nowych technologii oraz zużycia wody mają charakter wskaźników rezultatu [outcome-based indicators]. Warto stosować podejście mieszane i prezentować możliwie komplementarny obraz postępu. Wydaje, że możliwe byłoby rozszerzenie listy o np.: ilość/długość infrastruktury przeciwpowodziowej, powierzchnię gleb objętych ochroną ilościową i jakościową, ilość terenów zrewitalizowanych, etc. Należy wskazać jakie wskaźniki innych Strategii będą monitorować skutki wdrażania SPA2020. Należy też wskazać czy wdrożenie SPA2020 wpłynie na zmianę wskaźników celów innych Strategii (ŚSRK 2020, 9 Strategii Zintegrowanych, PEP 2030) spójnych ze SPA2020. WNIOSKI – OCENA WDRAŻANIA SPA2020 ROZWINIĘCIE LISTY INTERESARIUSZY • udział organizacji pozarządowych, jako podmiotu wspierającego działania edukacyjne, profesjonalne doradztwo, zmiany postaw społecznych, • udział uczelni i jednostek badawczych, których zadaniem powinno być ciągłe monitorowanie zmian klimatu i ich skutków oraz ekspercka ocena wyników dotychczasowych działań adaptacyjnych i mitygujących. UTWORZENIE JEDNOLITEJ PLATFORMY INTERNETOWEJ • Plan zakłada szczególny nacisk na komunikację i kooperację w ramach funkcjonujących platform współpracy i wymiany informacji. • Czy funkcjonujące systemy są na pewno wydajne i gwarantujące sukces? • Celowe jest utworzenie jednolitej platformy internetowej, gromadzącej wiedzę naukową, informację prawną, dobre praktyki adaptacyjne dla wszystkich wrażliwych sektorów która będzie służyć wymianie wiedzy pomiędzy światem nauki i światem polityki. WNIOSKI – OCENA WDRAŻANIA SPA2020 RAMY FINANSOWE Biała księga Adaptacji do zmian klimatu podkreśla konieczność zapewnienia niezbędnych środków finansowych na realizację planów adaptacyjnych, wskazując za konieczne przeprowadzenie analizy dotyczącej podjęcia kosztów działań adaptacyjnych i zaniechania tych działań. Ocena wpływu przyjętych ram finansowych w projekcie SPA 2020 nie była obowiązkowym elementem procedury OOŚ wynikającym z Ustawy OOŚ jednak niedoszacowanie kosztów bezczynności oraz kosztów adaptacji do zmian klimatu może być istotną przyczyną niepowodzenia we wdrażaniu SPA 2020 a zatem i wystąpienia kosztów środowiskowych. • Brak jasnej metodyki przyjętej na potrzeby SPA2020 pozwalającej na szacowanie strat w wyniku nie wdrożenia zidentyfikowanych działań adaptacyjnych. • Należy bezwzględnie uzupełnić rozdział 6 – Ramy finansowe. Należy podać źródła danych lub podstawy wyliczenia strat finansowych i nakładów na działania adaptacyjne. WNIOSKI – OCENA WDRAŻANIA SPA2020 ŁĄCZNE KWOTY WSZYSTKICH DZIAŁAŃ W PODZIALE NA SEKTORY. • Rolnictwo 43,5% (35,25 mld zł) • Gospodarka wodna 15,3% (12,39 mld zł) • Różnorodność biologiczna 0,3% (0,24 mld zł) • Leśnictwo 4,6% (3,73 mld zł) • Energetyka 3,4% (2,75 mld zł) • Strefa wybrzeża 5,9% (4,8 mld zł) • Budownictwo i transport 13,5% (10,9 mld zł) • Gospodarka przestrzenna 13,2% (10,7 mld zł) • Zdrowie 0,3% (0,24 mld zł) Brak metodyki w opisie ram finansowych uniemożliwia prawidłowa interpretacje. Wydaje się jednak, że w niektórych wypadkach (np. budownictwo wodne, energetyka) przewidziane kwoty są nieadekwatne do potrzeb. Należy precyzyjnie wyjaśnić co kryje się pod poszczególnymi sektorami. Dziękujemy za uwagę zespół autorski ekovert Łukasz Szkudlarek inżynieria dla środowiska Średzka 39/lok.1 54-001 Wrocław email: [email protected] web: www.ekovert.pl