Transcript منصوریان، یزدان (1389). جایگاه کتابخانه‌های عمومی در ارتقاء سطح

‫يزدان منصور يان‬
‫عضو هيئت علمي دانشگاه تربيت معلم تهران‬
‫‪ ‬کتابخانه عمومي "دروازه اي به دنياي دانش" است که امکانات الزم را براي "يادگيري مادام‬
‫العمر و مستقل" عموم افراد يک جامعه فراهم مي آورد‪.‬‬
‫‪ ‬عمومي بودن اين کتابخانه ها بيش از آنکه مربوط به منابع باشد‪ ،‬مربوط به کاربرانشان‬
‫است‪.‬‬
‫‪ ‬کتابخانه هاي عمومي به گروه يا طبقه خاص ي از جامعه تعلق ندارند و همه مردم با هر‬
‫سطحي از سواد و آگاهي و هر ويژگي تفکيک کننده ديگر "کاربر" آنها به شمار مي آيند‪.‬‬
‫‪ ‬مقاله حاضر ضمن اشاره اي گذرا به رسالتهاي کتابخانه هاي عمومي به مهمترين‬
‫گامهايي مي پردازد که اين کتابخانه ها مي توانند در زمينه ترويج علم و گسترش تفکر‬
‫علمي در جامعه بردارند‪.‬‬
‫‪ ‬گامهايي که خود زمينه ساز ارتقاء پذيرش علم در جامعه خواهد بود‪.‬‬
‫‪ ‬ايفال در بيانيه مشترک خود با يونسکو تحت عنوان "منشور کتابخانه هاي عمومي"‪ ،‬که در سال ‪1994‬‬
‫منتشر شده است ‪ 12 ،‬رسالت را براي کتابخانه هاي عمومي برشمرده است که عبارتند از‪:‬‬
‫‪ ‬ايجاد و تقويت عادت به مطالعه در کودکان از زمان خردسالي آنان‬
‫‪ ‬حمايت از "خودآموزي" و "آموزش غير رسمي" در کنار حمايت از آموزش رسمي‬
‫‪ ‬ايجاد فرصتهايي براي ارتقاء مهارتهاي افراد در خالقيتهاي فردي‬
‫‪ ‬تقويت قدرت تخيل و خالقيت در کودکان و نوجوانان‬
‫‪ ‬ارتقاء آگاهي عمومي نسبت به ميراث فرهنگي و گسترش توانايي افراد در شناخت آثار هنري‪ ،‬دستاوردهاي‬
‫علمي و نوآوريها‬
‫‪ ‬فراهم آوري امکان دسترس ي به انواع آفرينشهاي فرهنگي و هنري‬
‫‪ ‬تقويت تعامل و گفتگو ميان فرهنگها و حمايت از تنوع فرهنگي‬
‫‪ ‬حمايت از سنتهاي شفاهي (غير مکتوب) جوامع‬
‫‪ ‬اطمينان از دسترس ي همه شهروندان به همه انواع اطالعات معمول مورد نياز آنها‬
‫‪ ‬ارائه خدمات کافي اطالع رساني به مشاغل و انجمهاي محلي و ساير گروههاي ذي نفع‬
‫‪ ‬فراهم آوري تسهيالت الزم براي گسترش مهارتهاي سواد اطالعاتي و سواد رايانه اي‬
‫‪ ‬حمايت و مشارکت در فعاليتهاي سواد آموزي براي افراد در همه گروههاي سني‪ ،‬و در صورت نياز اجراي برنامه‬
‫هاي سواد آموزي‪.‬‬
‫‪" ‬پذيرش علم" محصول فرايند "ترويج علم" است که خود بخش ي از مفهومي کلي تر يعني‬
‫"آموزش علم" يا "آموزش علوم" به شمار مي آيد‪.‬‬
‫‪" ‬آموزش علم" به اشاعه علم و دانش در ميان تمام اقشار و طبقاتي از جوامع داللت دارد که‬
‫ً‬
‫الزاما عضو "گروههاي علمي" محسوب نمي شوند‪.‬‬
‫‪ ‬آموزش علم آموزش مفاهيم و فرايندهاي علمي به عموم مردم در خالل برنامه هاي درس ي‬
‫"آموزش رسمي" یا در دوره هاي "آموزش غير رسمي” است‪.‬‬
‫‪ ‬آنچه در مفهوم "ترويج علم" مطرح است بيشتر به بخش دوم آموزش علم‪ ،‬يعني‬
‫آموزش غير رسمي و فراگير‪ ،‬مربوط است‪.‬‬
‫‪ ‬واژه "آموزش علم" يکي از مفاهيم بنيادي درعلوم تربيتي است‪ ،‬بطوري که در‬
‫اصطالحنامه بين املللي اريک‪ ،‬بيش از ‪ 30‬واژه مرتبط با آن معرفي شده است‪.‬‬
 Aerospace Education;
 Aviation Education;
 College Science;
 Elementary School Science;
 Energy Education;
 Engineering Education;
 Hands on Science;
 Marine Education;
 Science Activities;
 Science and Society;
 Science Anxiety;
 Science Careers;
 Science Course Improvement;
 Science Curriculum;
 Science Education History;













Science Experiments;
Science Instruction;
Science Process Skills;
Science Programs;
Science Projects;
Science Teachers;
Science Teaching Centres;
Sciences;
Scientific Literacy;
Scientific Methodology;
Secondary School Science;
Technical Education;
Technological Literacy;
 Technology Education.
‫‪ ‬مجموعه سازي و مجموعه گستري کتابخانه هاي عمومي با هدف ترويج علم‪،‬‬
‫‪ ‬اشتراک منابع براي گسترش دسترس ي عمومي به منابع ترويج علم‪،‬‬
‫‪ ‬برقراري ارتباط موثر با موسسه ها و مراکز تخصص ي ترويج علم‪،‬‬
‫‪ ‬ارتباط مستمر کتابخانه هاي عمومي با مراکز آموزش رسمي با هدف ترويج علم‪ ،‬برگزاري‬
‫نمايشگاههاي کتاب و معرفي دستاوردهاي علمي‪،‬‬
‫‪ ‬برگزاري نشستها و سخنراني هاي علمي مناسب در اين زمينه‪،‬‬
‫‪ ‬بزرگداشت و معرفي شخصيتهاي علمي‪،‬‬
‫‪ ‬تشکيل گروههايي از کاربران به عنوان همکاران کتابخانه در زمينه ترويج علم‪.‬‬
‫‪ ‬از منظر ترويج علم‪ ،‬خط مش ي گزينش و گردآوري منابع کتابخانه هاي عمومي بايد به گونه اي باشد‬
‫که اهداف ترويج تفکر علمي در آن لحاظ شود‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ ‬مثال‪ ،‬کتابداران بايد به تهيه کتابها و آثاري که مبتني بر يافته هاي علمي هستند توجه بيشتري داشته‬
‫باشند‪.‬‬
‫‪ ‬عالوه بر نوع و محتواي آثار باید به فرمت منابع و تناسب آن با اهداف ترويجي توجه شود‪.‬‬
‫‪ ‬گردآوري منابع ديداري‪ -‬شنيداري در حوزه ترويج علم يکي از اقدامات در اين زمينه است‪.‬‬
‫‪ ‬فيلمهاي مستند‪ ،‬گزارشهاي علمي و موارد مشابه نيز در اين زمينه مفيدند‪.‬‬
‫‪ ‬هيچ کتابخانه اي به تنهايي نمی تواند پاسخگوي تمام نيازهاي اطالعاتي کاربران خود باشد‪.‬‬
‫‪ ‬با توجه به گستردگي منابع اطالعاتي تحقق چنين هدفي ديگر نه ممکن است و نه مطلوب‪.‬‬
‫‪ ‬امروزه کتابخانه هاي موفق دنيا بيش از آنکه در جستجوي "مالکيت منابع" باشند‪ ،‬سياستهاي مجموعه سازي‬
‫خود را به "دسترس ي به منابع" هدايت مي کنند‪.‬‬
‫‪" ‬اشتراک منابع" و ارائه خدمات مشترک در کتابخانه هاي عمومي‪ ،‬ضروری است‪.‬‬
‫‪ ‬کتابخانه هاي عمومي بايد به صورت شبکه اي اداره شوند و همکاريهاي مستمري بين آنها برقرار باشد‪ .‬از نظر‬
‫پوشش جغرافيايي اين شبکه ها ممکن است در سطح يک شهر يا استان و حتي فراتر از آن در سطح ملي ايجاد‬
‫شوند‪.‬‬
‫‪ ‬کتابخانه ها تنها متوليان ترويج علم در جامعه نيستند و کتابداران بايد ارتباط موثري با ساير نهادهايي که در اين زمينه‬
‫فعاليت مي کنند برقرار سازند‪.‬‬
‫‪ ‬به عنوان مثال‪ ،‬کتابخانه هاي عمومي بايد همکاريهاي مشترکي با موزه ها‪ ،‬آرشيوها‪ ،‬رسانه هاي ارتباط جمعي‪،‬‬
‫مطبوعات‪ ،‬و نهادهاي فرهنگي مشابه داشته باشند‪.‬‬
‫‪ ‬وصالي و اجاق (‪ )1388: 63‬هفت نهاد را به عنوان نهادهاي مرتبط با ترويج علم معرفي مي کنند که عبارتند از‪ :‬اماکن‬
‫موقتي مانند نمايشگاههاي علمي‪ ،‬کتابخانه ها‪ ،‬خبرگزاريها‪ ،‬جوامع و انجمنهاي علمي‪ ،‬نهادهاي علمي مانند موزه هاي علم‪،‬‬
‫بنيادهاي حامي نهادهاي علمي‪ ،‬و رسانه هاي جمعي‪.‬‬
‫‪ ‬چنين همکاريهايي در عمل دو سويه است و همه طرفهاي اين همکاريها از آن بهره مند خواهند شد‪.‬‬
‫‪ ‬کتابخانه هاي عمومي وقتي در جذب کاربرن موفق هستند که ارتباط خوبي با مراکز آموزش‬
‫رسمي از دوره ابتدايي تا آموزش عالي داشته باشند‪.‬‬
‫‪ ‬خدمات علمي و فرهنگي کتابخانه هاي عمومي مي تواند نقش ي مکمل در جهت توسعه‬
‫آموزش رسمي ايفا کنند‪.‬‬
‫‪ ‬آگاهي کتابداران از سرفصل دروس مدارس در اين زمينه ضروري است‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ ‬پرسشهاي دانش آموزان معموال بر اساس آنچه در مدرسه مي آموزند شکل مي گيرد و‬
‫کتابخانه ها بايد با داشتن منابع مناسب و مرتبط‪ ،‬آمادگي پاسخگويي باشند‪.‬‬
‫‪ ‬کتابخانه به عنوان نهادي اجتماعي و فرهنگي مسئوليتي فراتر از گردآوري و سازماندهي منابع دارد‪.‬‬
‫‪ ‬کتابخانه نهادي اجتماعي است که بايد امکانات الزم را براي مراجعه عموم مردم فراهم آورد‪.‬‬
‫‪ ‬برگزاري نمايشگاههاي کتاب و معرفي دستاوردهاي علمي يکي از اقداماتي است که گام موثري در ترويج علم‬
‫محسوب مي شود‪.‬‬
‫‪ ‬کتابخانه ها مي توانند با همکاري موسسات تحقيقاتي نمايشگاههايي براي معرفي فعاليتهاي علمي و پژوهش ي‬
‫اين مراکز برپا کنند و از اين طريق دستاوردهاي علمي آنان را در اختيار عموم قرار دهند‪.‬‬
‫‪ ‬اگر کتابخانه روستايي به برگزاري نمايشگاههايي از دستاوردهاي پژوهش ي مراکز تحقيقات کشاورزي بپردازند‪،‬‬
‫به مروجان کشاورزي در آموزش شيوه هاي جديد زراعت يا مبارزه با آفات کمک خواهند کرد‪.‬‬
‫‪ ‬کتابخانه هاي عمومي مي توانند با دعوت از صاحبنظران و محققان حوزه هاي مختلف علمي‪ ،‬سخنراني ها و برنامه هاي نشست علمي‬
‫براي عموم مراجعان برگزار کنند‪.‬‬
‫‪ ‬گفتگوي مستقيم و بي واسطه پژوهشگران با عموم مردم فرصت مغتنمي براي ترويج علم به شمار مي آيد‪.‬‬
‫‪ ‬نکته مهم در اين سخنراني ها و نشستها تناسب موضوع آنها با نيازها و مسائل واقعي کاربران کتابخانه است‪.‬‬
‫‪ ‬افراد به موضوعاتي که با امور جاري و واقعي زندگي آنها ارتباط دارند‪ ،‬عالقه نشان مي دهند‪ .‬بنابراين‪ ،‬انتخاب موضوع اين سخنراني ها‬
‫بايد بر اساس نياز سنجي از کاربران کتابخانه صورت پذيرد‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ ‬مثال‪ ،‬در کتابخانه محله اي که مردم در فصل زمستان نگران ابتالء فرزندان خود به نوع جديدي از آنفوالنزا هستند‪ ،‬و اخبار ضد و‬
‫نقيض ي در اين زمينه شنيده اند‪ ،‬برگزاري سخنراني در خصوص راههاي پيشگيري و درمان اين بيماري با استقبال بيشتري مواجه خواهد‬
‫شد‪.‬‬
‫‪ ‬آشنايي عموم جامعه با شخصيتهاي علمي و نوع تخصص ي که دارند در ترغيب آنان به مطالعه در‬
‫خصوص موضوعهاي علمي است‪.‬‬
‫‪ ‬کتابخانه ها مي توانند به مناسبتهاي مختلف به معرفي زندگي و آثار شخصيتهاي علمي بپردازند‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ ‬مثال به مناسبت روز تولد يا وفات شخصيتهاي علمي‪ ،‬فرهنگي و ادبي‪ ،‬نمايشگاههايي از آثار آنان يا آثار‬
‫ديگران درباره آنان در کتابخانه برگزار شود‪.‬‬
‫‪ ‬همچنين‪ ،‬مي توان از شخصيتهاي علمي دعوت کرد که در خصوص فعاليتهاي خود‪ ،‬يا فعاليتهاي‬
‫همکارانشان‪ ،‬اطالعاتي در اختيار کاربران قرار دهند‪.‬‬
‫‪ ‬اگر برگزاري اين بزرگداشتها با جلسات پرسش و پاسخ براي بررس ي موضوعات مشخص ي همراه باشند‪،‬‬
‫نتيجه بهتري خواهد داشت‪.‬‬
‫‪ ‬هرچه تعامل کاربران با متوليان کتابخانه بيشتر باشد‪ ،‬کتابخانه ها در پيشبرد اهداف خود موفقتر خواهند‬
‫بود‪ .‬اين تعامل از مجموعه سازي شروع و تا ارائه خدمات اطالع رساني استمرار مي يابد‪.‬‬
‫‪ ‬برخي از کتابخانه ها به تشکيل گروههايي از کاربران مي پردازند و فعاليتهاي ترويجي خود را با کمک آنان دنبال‬
‫مي کند‪ .‬تشکيل"گروههاي کتابخواني" يا "دوستداران کتابخانه" از جمله اين موارد است‪.‬‬
‫‪ ‬در برخي از کشورها اين گروهها فعالترند و حتي انجمنهايي ملي براي هدايت آنها تشکيل شده است‪.‬‬
‫‪" ‬دوستداران کتابخانه هاي کانادا" و "دوستداران کتابخانه هاي استراليا" دو نمونه از اين انجمنهاست‪.‬‬
‫‪ ‬افراد عالقه مند به عضويت در اين گروهها داوطلبانه به فعاليت مي پردازند‪ ،‬از انگيزه کافي برخوردارند و‬
‫کتابخانه مي تواند تالش آنان را در جهت ترويج علم سوق دهد و از خدمات آنها بهر مند شود‪.‬‬
‫‪ ‬در مجموع توسعه اقدامات کتابخانه هاي عمومي در زمينه ترويج علم گامي اساس ي در جهت تحقق "سواد‬
‫علمي" در جامعه به شمار آيد‪.‬‬
‫‪ ‬سواد علمي خود يکي از وجوه اصلي در مفهومي فراتر يعني "سواد اطالعاتي" است‪.‬‬
‫‪ ‬افراد برخوردار از سواد اطالعاتي مي توانند نياز اطالعاتي خود را بخوبي بشناسند‪ ،‬منابعي که پاسخگوي اين‬
‫نياز هستند شناسايي کنند‪ ،‬در اين منابع به جستجو بپردازند‪ ،‬نتايج بازيابي شده را نقادانه بررس ي کنند و با‬
‫انتخاب بهترين گزينه ها دانش خود را ارتقاء بخشند‪.‬‬
‫‪ ‬عالوه بر اين‪ ،‬افراد برخوردار از سواد اطالعاتي تمام مراحل دسترس ي و استفاده از منابع اطالعاتي را در‬
‫چارچوب مالحظات اخالقي‪ ،‬قانوني و اجتماعي انجام مي دهند‪.‬‬