Transcript PODELA NARODNE KNJIZEVNOSTI - Maja Pralica i

Подела народне књижевности
Nikola Stojoski I Maja Pralica VIII-4

Narodna poezija

















LIRSKE PESME
OBREDNE PESME
MITOLOŠKE PESME
OBIČAJNE PESME
PORODIČNE PESME
POSLENIČKE ILI PESME O RADU
LJUBAVNE PESME
ŠALJIVE I PODRUGLJIVE PESME
EPSKE – JUNAČKE PESME
PRETKOSOVSKI CIKLUS
КОСОВСКИ ЦИКЛУС
LIRSKO – EPSKE PJESME
POKOSOVSKI CIKLUS
CIKLUS PESAMA O MARKU
KRALJEVIĆU
HAJDUČKI CIKLUS
CIKLUS OSLOBODJENJA SRBIJE
USKOČKI CIKLUS

Narodna proza

Bajke

Legende

Narodne priče

Narodne basne

Narodne pripovijetke
LIRSKE PESME
-Sve što narodni život čini životom, sva ljudska osećanja i
raspoloženja: i radost i bol, i nada i očekivanja, i sreće i
nesreće, i rad i običaji, i verovanja i strah od nepoznatih
nebeskih sila opevani su i u lirskim narodnim pjesmama.
Dobile su ime po grčkom muzičkom instrumentu liri a
Vuk Stefanović Karadžić nazivao ih je još i ženskim, jer
su ih pevale mlade žene i devojke i jer se u njima, kako je
već rečeno, opevaju osećanja /sreća, tuga, radost, žalost/.
-Lirske pesme su raznovrsnog stiha, od četverca /četiri sloga
u stihu/ do četrnaesterca. Dogadja se da neka lirska
pjesma ima različitu dužinu stihova /različit broj slogova
u stihu/.
Obredne pesme
-U određenim prilikama u životu ljudi, uz određene promene
u prirodi vezane za godišnja doba, dolazak Nove godine,
proleća, leta, jeseni, zime, povodom verskih praznika i
običaja narodnih, pevane su uvek iste pesme. One su
poznate u našoj narodnoj lirskoj poeziji kao obredne:
božićne, uskršnje /velegradske/, đurđevdanske, ivanjske,
kalendarske, dodolske, lazaričke, kraljičke i pesme na
ranilu /uranku/.
-Pesme: Božićne, Uskršnje, Đurdjevdanske, Ivanjske,
Koledarske, Dodolske, Lazarevačke, Kraljičke, Pjesme na
ranilu. Sve ove pesme opjevane su u lektiri za peti razred
“Sunce jaše ata” – Izdavač Popović i sinovi – Požarevac
Mitološke pesme
-Nastale su u pradavna vremena kada naši
preci nisu razumevali i shvatali mnoge
prirodne pojave. Nemoćni da ih objasne, a u
želji da njihovu neukrotivu sliku sebi
potčine, ljudi su izmišljali, stvarali
božanstva i bogove. Obraćajući se tim
božanstvima, naši preci su verovali da reč i
pesma imaju magijsku moć da ih dozovu i
da od njih dobiju pomoć. U svakodnevnom
životu naših predaka i u njihovoj mašti
Običajne pesme
-Naši narodni pevači ispevali su mnogo pesama koje
izražavaju raspoloženje naroda: uz običaje
svadbenog veselja, kada treba nazdraviti
rođacima i prijateljima, kada majka uspavljuje
svoje milo čedo, čak i u tragičnim trenucima kada
se treba rastati i od svojih najdražih.
-Ove životne pojave nisu verski običaji, već smisao i
sadržaji svakodnevnog života. Prema opevanim
motivima običajne pesme se dele na: svatovske,
počasnice /zdravice/, uspavanke i tužbalice.
-Pesme: Stane mi se svatovima nada, Domaćine
mudra glavo, Uspavanka, Majka, Moj Damljane.
Porodične pesme
-U porodičnim pesmama opevani su različiti odnosi
u porodici: roditeljska ljubav i briga, a naročito
materinska, ljubav sestre prema bratu i brata
prema sestri, ali ima i drugih osećanja i
raspoloženja koja proističu iz odnosa svekrve i
snahe, snahe i zaove, devera i snahe.
-Pesme: Najveća je žalost za bratom, Zastala jabuka,
gore za oblakom, Bolna Vida leži, Sestra bez
brata, Majka, seja i ljuba, U dobrom rodu.
Posleničke ili pesme o radu
-Pesme koje slave i veličaju rad nazivaju se
posleničke ili pesme o radu. A, da bi rad bio
zadovoljstvo i da ne bi bio težak, čovek je pevao
dok je radio, tako nekada, tako i sada. Mnoge
poslove čovek je obavljao u društvu, zajedno sa
rođacima i komšijama a što je stvaralo uslove da
se stvore – ispevaju ove veoma lepe lirske pjesme.
-Pesme: Žetvu žela, Prele su prelje, Žito žele,
Nadžnjeva se momče i djevojče, Duga dana u zla
gospodara.
Ljubavne pesme
-Večita je istina da je ljudska ljepota, a naročito
ženska, neobična, čarobna, mitska i magijska sila
kojoj se ništa u ljudskom biću ne može
suprostaviti. To uzvišeno osećanje opevali su naši
narodni pevači kroz raznovrsne motive: opis
lepote /više devojačke nego momačke, i to češće
fizičke a manje duševne/, izjavljivanje ljubavi i
ljubav dvoje mladih, iskrena, snažna, sudbonosna.
-Pesma: Srpska djevojka, Dragi i nedragi, Ljubavni
rastanak, Momak i devojka, Devojka se tuži djulu.
ŠALJIVЕ I PODRUGLJIVE
PESME
-U šaljivim I PODRUGLJIVIM pesmama opevani su
događaji u životu ljudi sa vesele i šaljive strane. U
njima je naglašen epski element, jer imaju opis
događaja i likova zbog čega se približavaju epskim
pesmama. Teme ovih pesama su šala i podsmeh na
račun nesposobnih i neveštih, plašljivaca i
zločinitelja. Cilj im je ne samo da nasmeju i stvore
vedro raspoloženje, već i da usmere i pouče.
-Pesme: Kad se ženi koji kuće nema, Butum Tuzla
jednu kozu muzla, Zečeva ženidba.
EPSKE – JUNAČKE PESME
-Pevaju o borbama, događajima, junaštvima i zbivanjima na bojištima i o
junacima. U junačke borbe mešaju se, ponekad, i natprirodna bića
/vile, guje/, kao što je slučaj u klasičnim epovima starih Grka /”Ilijada”
i “Odiseja”/ i starih Rimljana. Ime su dobile po grčkoj riječi EPOS, što
znači dogadjaj, zbivanje, a ispevane su u desetercu /deset slogova u
stihu/.
-Ukoliko se u epskim pesmama opevaju događaji i junaci nepoznati
istoriji, te se pesme nazivaju NEISTORIJSKE, a ukoliko su ovi
događaji i junaci istorijski poznati, onda su to ISTORIJSKE pjesme.
-Istorijske epske pesme: Predrag i Nenad, Jetrvica adamsko koleno…
-Prema tome koje događaje i junake poznate u istoriji opevaju, sve epske
pjesme svrstane su u osam grupa – ciklusa:
Pretkosovski ciklus
-Pesme ovog ciklusa pevaju o događajima i
junacima pre Kosovskog boja – 28. juna
1389. godine. U njima se peva o srpskim
velikašima: Nemanjićima, Mrnjavčevićima,
Vojinovićima i Dejanovićima.
-Pesme: Ženidba Dušanova, Uroš i
Mrnjavčevići...
Kosovski ciklus
-Narodni pevači su u pesmama ovog ciklusa opevali tragičan poraz srpske vojske u
Kosovskom boju na Vidovdan, 28. juna 1389. godine, kao i događaje neposredno pre i
posle boja. U pesmama koje opevaju događaje uoči samog boja iznosi se predosećanje
našeg nacionalnog udesa /”San Carice Milice”/, strah i slutnje – opisom brojnosti i snage
turske vojske /”Kosančić Ivan uhodi Turke”/. Iako sam boj nije opevan ni u jednoj
celovitoj pjesmi, već se nalazi u odlomcima pojedinih pesama, izuzetno je dramatično
dočarana njegova atmosfera, a naročito neviđena, hiperbolična junaštva Miloša Obilića,
Kosančić Ivana, Toplice Milana, devet Jugovića, Banović Strahinje, Srdje Zlopgleđe.
Narodni pevači nalaze razlog našeg poraza u izdajstvu Vuka Brankovića /što nije
istorijski tačno/, a ne u brojnosti, snazi i fanatičnosti turske vojske.
-U pesmama “Smrt majke Jugovića” i “Kosovka djevojka”,
-narodni pevač opeva događaje neposredno posle odigranog boja na Kosovu polju /nedaleko
od današnje Prištine/, čime upotpunjuje tematsko jedinstvo ovoga ciklusa – dogadjaji
pre, za vreme i posle boja. U njima je sva tragika našeg poraza i tužna i nesrećna najava
našeg petovekovnog robavanja pod Turcima.
-Pesme: Kneževa večera, Kosančić Ivan uhodi Turke, Car Lazar i carica Milica, Propast
carstva srpskog, Sluga Milutin, Smrt majke Jugovića, Kosovka devojka…
Lirsko-epske pesme
-U našoj narodnoj poeziji postoje i pesme u kojima
se saopštavaju događaji, što ih čini epskim, i
pevaju osećanja. Što je karakteristika liskih
pjesama. Takve pesme se nazivaju lirsko-epske
pjesme. Kada su ove pesme tužnog sadržaja i
tragičnog završetka, nazivaju se BALADE, a kada
su vesele i srećnog kraja – ROMANSE.
-Balade: Smrt Omera i Merime, Ženidba Milić
Barjaktara..
-Romanse: Stojan i Ljiljana
Pokosovski ciklus
-Pesme ovog ciklusa opevaju poslednje trenutke naše
samostalnosti poslije Kosovskog boja, poslednje
otpore turskim silnicima koje su pružali srpski
despoti i banovi, knezovi i vojvode iz moćnih
feudalnih porodica: Jakšića, Brankovića,
Crnojevića. Najčešće su to pjesme pune stradanja
i poraza, ličnih i opštih tragedija – istinska slika
vremena i događaja koje su opevale.
-Pesme: Smrt vojvode Prijezde, Smrt vojvode Kaice,
Bolani Dojčin…
Ciklus pesama o Marku Kraljeviću
-Marko Kraljević, sin Vukašinov, vladao je, poslije očeve smrti 1371. godine,
predelima današnje Makedonije, oko grada Prilepa, priznajući tursku
vrhovnu vlast. Poginuo je u boju na Rovinama /u narodnim pjesmama Urvine
planine/
-1395. godine boreći se na strani Turaka protiv Ugara /Madjara/.
-U našoj narodnoj poeziji Marko je najomiljeniji lik i najveći junak. Plemenit i
nežan, veran drug i iskren prijatelj ljudima, sirotinji raji, vilama, pticama i
životinjama, pokušava da spese veliko Dušanovo carstvo od grabljivih
velikaša, deli pravdu, kažnjava tursko zlo i nepravdu.
-On je naš nacionalni junak, oličenje našeg srpskog naroda, jer su, kroz pesme o
Marku, narodni pevači opevali osobine i težnje, želje i nade celog našeg
naroda. Zato, pored pomenutih vrlina, ima i običnih ljudskih mana: dobro i
rado pije, lako zameće kavgu, ume da bude i surov. Prema narodnom predanju
nije umro, već samo zaspao, a probudiće se kada bude došlo vreme.
-Pesme: Marko Kraljević poznaje očinu sablju, Marko Kraljević ukida
svadbarnu, Marko Kraljević i Musa Kesedžija, Marko Kraljević i orao, i
mnoge, mnoge druge.
Hajdučki ciklus
- Borci za oslobođenje srpskog naroda od viševekovnog
ropstva, delioci pravde i jedina nada sirotinje raje –
hajduci, opevani su u mnogim epskim pesmama. Stari
Vujadin,
-Starina Novak, Deli Radivoje, Mali Radojica, Pivljanin Bajo
i mnogi drugi hajduci postali su narodne legende. Uzalud
su Turci činili zverstva nad hajdučkim jatacima ne bi li se
hajdučija u Srbiji uništila – ova je trajala jer je bila jedini
otpor tuđinskom osvajaču.
-Pesme: Stari Vujadin, Starina Novak i Deli Radivoje, Mali
Radojica.
Ciklus oslobodjenja Srbije
-Pesme ovog ciklusa opevaju prilike u Srbiji uoči
Prvog srpskog ustanka 1804. godine, erupciju
nezadovoljstva i mržnje našeg naroda prema
porobljivačima, brojne, dugoočekivane i
priželjkivane bitke i pobede nad turskom vojskom
i slavne pogibije naših velikih junaka. One su,
gotovo sve, delo velikog narodnog pjevača, slepog
guslara Filipa Višnjića, učesnika-ratnika u Prvom
srpskom ustanku. U svojim pesmama ovekovečio
je nekoliko ličnosti junaka naše slavne prošlosti:
Karađorđa Petrovića, Iliju Birčanina, Petra
Dobrnjca, Miloša Pocerca.
Uskočki ciklus
-Uskoci su živjeli u slobodnim utvrđenim gradovima koje
Turci nisu mogli da osvoje: Klisu iznad Splita, Senju,
Ravnim Kotarima kod Zadra i odatle upadali, “uskakali”
na teritorije koje su držali Turci, paleći njihove hanove,
pljačkajući i otimajući sve što im je dolazillo pod ruku.
Treba znati da su uskoci bili, u određenom periodu, i
velika sila na moru.
-Poznati uskočki junaci, opevani u narodnim pesmama, bili
su: Senjanin Ivan, Senjanin Tadija, Senjanin Juriša,
Janković Stojan, Smiljanić Ilija.
-Pesme: Ivo Senjanin i aga od Ribnika, Ropstvo Janković
Stojana, Smrt Senjanina Iva…
Bajke
-Najstarija vrsta nardne proze. Pune su
čudesnog, nevjerovatnog i naprirodnog.
Čovjek u njima ima neobične osobine i
čudesne moći; ispunjava najteže zadatke,
razumije govor životinja i biljaka. Pune su i
nestvarnih bića: zmajeva, vila, vještica,
aždaja, čarobnjaka i čarobnih svirala, vode
Legende
-Ime su dobile po latlinskoj riječi LEGENDUS, što
znači – ono što treba čitati. Veoma su slične
bajkama jer i u njima ima mnogo čudesnog,
nevjerovatnog i natprirodnog. U njima se govori o
izuzetno neobičnim ličnostima /Sveti Sava, Marko
Kraljević, Miloš Obilić, Car Trojan, Solomon i
drugi/ ili o nastanku i istoriji pojedinih naselja –
sela i gradova, i postanku nekih životinja i ptica
/kornjača, krtica, kukavica/. Poznate su: Sveti
Sava i neradne žene, U cara Trojana kozje uši,
Kakoje postala kokrnjača i mnoge druge.
Narodne priče
-Govore o odnosima medju ljudima, u
porodici i zajednici – društvu. Imaju
namjeru da pouče i usmjere kako da se živi
i bori protiv ugnjetavanja svake vrste.
-Poznate su: Sveti Sava i djavo, Djevojka cara
nadmudrila, Prava se muka ne da sakriti i
druge.
Narodne pripovijetke
-U svojoj tematici – predmtu pripovijedanja slične
su narodnim bajkama, ali po svojim sadržajima
bliže ovom vremenu i nisu lišene fantastičnih
pojedinosti koje prate odnose medju ljudima. U
njima se priča o snalažljivosti pojedinaca u raznim
životnim okolnostima i situacijama, o podvalama i
manama, o tome da djelo ili nedjelo uvijek izlaze
na vidjelo i bivaju nagradjeni ili kažnjeni. Poznate
su: Starac prevario divove, Nevjerni drug, Ero i
Turčin i druge.
Narodne basne
-Narodne basne
-U njima se, preko likova životinja, biljaka, predmeta
otkrivaju osobine ljudi i ukazuje se na njihove nedostatke i
mane kao razumnih bića. Pojedine životinje uvijek
predstavljaju /oličavaju/ odredjene osobine čovjekove: vuk
je zao i krvoločan, medvjed je trapav i glup, lav je snažan i
nezavisan, lisica je lukava i prepredena, zec je plašljliv,
jagnje je bezazleno i umiljato, mrav radan i neumoran.
-U basnama se saopštavaju dvije situacije /scene, zgode/,
rijetko tri, i iste su uzročno-posljedično povezane. Često se
sastoje iz dijeloga sa jasno naglašenim završetkom
poentom, porukom/. Poznate basne su: Crv i lav, Nije vjera
tvrda u jačega, Kako se medvjed prevario i druge.