Transcript Alt starta i Ytre Arna

hus og hjem
e i e n d o m s m a g a s i n e t
bilag til
bergens tidende,
NR. 214
fredag
10. august 2012
foto: jan m. lillebø
Forvaltar
direktørarven
Ukens boliger
Alvøveien 20 B, Godvik
Lygnesvegen 80, Straume
Edvardsens gate 11, Sandviken
Vi har kjøperne
- du har valget!
Krogsveen v/ Eirik André Skage, tlf. 957 89 088
Krogsveen v/ Roger Glesnes tlf. 916 61 534
Krogsveen v/ Roger Glesnes tlf. 916 61 534
Enebolig
Prisant.: Kr 3.690.000,- Visning:
Bra/P.rom: 142/130 kvm Tir.14/8 kl 1800-1900
Enebolig
Prisant.: Kr 4.890.000,- Visning:
Bra/P.rom: 270/217 kvm Man.13/8 kl 1800-1900
Bolighus
Prisant.: Kr 5.190.000,- Visning:
Bra/P.rom: 163/150 kvm Ons.15/8 kl 1830-1915
Sjekk hvor mange kjøpere vi har til
din bolig på www.krogsveen.no
2
hus og hjem |
Bergens Tidende fredag 10. august 2012
Valestrandsfossen
Breistein
O S T E R Ø Y
Ytre Arna
B E R G E N
Indre Arna
© [email protected]
Fabrikkbyane
Industristadene er urbane holmar
i det vestlandske bygdehavet. På
kort tid vaks dei fram, planlagde
etter si tids byplanideal, med eit
bygningsmiljø som er annleis enn
i bygdene omkring. Bli med på vår
reise til åtte vestlandske fabrikkbyar, frå Svelgen i nord, til
Odda i sør.
STONGFJORDEN 22. juni
HØYANGER 29. juni
SVELGEN 6. juli
ÅRDAL 13. juli
TYSSEDAL 20.juli
ODDA 27. juli
ÅLVIK 3. august
YTRE ARNA 10. august
Den industrielle revolusjonen her i
landet utvikla seg stegvis. Tidlege industrispor finn vi mellom anna i førindustrielle
brukssamfunn som gruvebyen Røros og i
Ølve, som begge stader hadde gruvedrift
frå kring 1640.
Først to hundre år seinare, frå 1850, kom
maskinene som skulle koma til å skapa
arbeid for så mange i lang tid. Det som
trongst var ei elv og ein industrireisar som
fekk kjøpt fallrettar og tomteland.
Med tilgjengeleg teknologi vart tekstilbygder som Ytre Arna, Dale, Salhus og
Ålgård på Jæren etablert. Vennesla blei
skapt av treforedling, på Stord grodde det
fram eit gruvesamfunn på Litlabø.
Men det var den andre industrielle
revolusjonen som for alvor moderniserte
landet. Den kom med ny vitskap innan
kjemi og elektronikk og med ønskje om å
skapa ein ny arbeidsdag og å byggja ein ny
nasjon etter frigjeringa i 1905. Dei kraftkrevjande elektrokjemiske- og elektrometallurgiske fabrikkane måtte liggja ved
kraftstasjonane, under fjella og inst i fjordane. Resultatet blei einsidige industristader som Notodden, Rjukan, Tyssedal,
Odda, Eydehavn, Jørpeland, Sauda,
Høyanger og Glomfjord.
Etter krigen kom Årdal, Sunndalsøra og
Mo i Rana ved statleg industrireising. I
1950 fanst det 115 tettstader her i landet
som til saman skaffa arbeid til 2/3 av alle
yrkesaktive innan industri og handverk.
Dei fleste av desse industristadene låg på
Vestlandet og i Nord Noreg.
Husnes er den yngste av dei vestlandske
industristadene. Sør-Norge Aluminium
starta produksjonen i 1966. Også her vart
nye bustadområde tilrettelagde med planlagt klasseskilje og tennisbane for fabrikkleiinga. Men Husnes er prega av at bybyggjarane hadde fått nye ideal. No skulle
ingen bu i sentrum, og skulane blei plasserte på eit område for seg. På den måten
blei det urbane bypreget mindre her enn i
dei fleste andre fabrikkbyane.
og Wenche
««« FRAMSIDA:Bjørn
Karin Guttormsen er glade
for å få bu i den tidlegare
direktørbustaden i Ytre Arna.
I 30 år har dei brukt mykje
tid og krefter på dette huset.
Alt starta i Ytre Arna
Det var her, ved Ælve i Ytre Arna den første norske industrielle revolusjonen
starta i form av ein tekstilfabrikk i 1846. Denne hausten vil det skje ei ny
tekstilhistorisk storhending ved Blindheimselva.
På 1960-talet budde det
3000 menneske i Ytre
Arna, 1200-1300 av dei
jobba på Arne Fabrikker. I dag har bygda
2500 innbyggjarar, men
svært få arbeidsplassar.
Norsk tekstilindustri har
flagga bort og ut. Men
det finst nokre få unntak. Det eine heiter Oleanna. I løpet av hausten
flyttar bedrifta frå Espeland til ein av dei ledige
fabrikkbygningane etter
Arne Fabrikker. Oleanna
tar med seg 70 arbeidsplassar til Ytre Arna.
– Dette er det største
som har skjedd sidan
Peter Jebsen kjøpte
Blindheimselva, seier
Geir Steinar Dale, vår
kjentmann og aldri kvilande krumtapp i tekstilbygda. Han forsikrar at
Oleanna vil få ei hjarteleg mottaking. Ytre Arna
har lenge nok vore ein
litt sliten soveby. Det er
tid for ny giv. Kommunen har sett av pengar
til nye tilbod for born og
unge. Uteområda, blant
anna ved Kulturhuset
Sentrum, skal gjerast
meir attraktive. Og
historia til tekstilbygda
skal løftast opp og visast
fram.
Peter Jebsen var innvandrar frå Slesvig Holstein. Han hadde vore i
England og henta idear
til korleis driva tekstilfabrikk. Med maskiner derifrå starta han
bomullsveveri ved Ælve
i 1846. I tilknyting til
veveriet kom det spinneri, fargeri og bleikeri.
Jebsen henta to brør frå
Tyskland, og fire år seinare var også ullvarefabrikken i gang. Jebsenfamilien gav seg ikkje
med dette. Dei grunnla
tekstilbygda Dale, og
starta tekstilbedrifter
i Trengereid, Tysse og
fleire andre stader i landet. Industrien i Salhus
har også røter i Ytre
Arna. Kring 1909 var
det 40 tekstilbedrifter
i Bergensområdet som
gav arbeid til 2300 menneske.
Arne Fabrikker var
ikkje berre ein arbeidsplass, fabrikkleiinga
organiserte samfunnet
omkring seg. Fabrikken
bygde bustader og skule
og sytte for velferden til
arbeidarane. Dei første
leilegheitene var små og
tronge og alle måtte, i
tillegg til eigen familie,
gje husly til ei jente som
jobba på fabrikken. Den
store ungkarsboligen er
for tida flyktningemottak. Bak dette huset ligg
ein stor park som Jebsen
fekk laga for å pryda
bygda. Parken er i dag
privat, men blir vedlikehalden av kommunen.
Fabrikken bygde sjukehus og gamleheim, og
Ytre Arna kyrkje var ei
gåve til staden frå Peter
Jebsen. Utover på 1900talet overtok kommunen fellesoppgåvene litt
etter litt. Men fabrikkeigaren gjorde seg gjeldande også i politikken.
Jebsen var ordførar i
Haus i fleire år.
Fram til på 60-talet var
Ytre Arna den største
tettstaden i Hordaland
utanom Bergen. Bygda
var handelssentrum for
heile Nordhordland,
fortel Geir Steinar Dale.
Her var frukt- og fisketorg, sju daglegvarebutikkar, mange andre
slags butikkar, to bankar og apotek. Her låg
landets eldste samvirkelag. Ytre Arna var ein av
dei første stadene i landet som fekk mannskor,
idrettslag, musikklag og
politiske lokallag.
Dei eldste fabrikkbygningane er borte,
fabrikken utvikla seg,
dels nede ved sjøen, dels
oppe langs elva. Etter
at vevstolane stilna, har
nokre lokale blitt tekne
i bruk til nye føremål,
andre har blitt ståande
tomme.Den høge teglsteinspipa er freda og
skal pussast opp.
Direktørane bygde
spesielt fine hus til
seg sjølve og andre i
bedriftsleiinga. I Jebsenhagen, oppom den
høge pipa, er huset til
Peter Jebsen seksjonert
og ombygd. Nede ved
sjøkanten, i Elvavegen,
ligg sveitservillaen til
Johan Jebsen frå 1896 og
ein funksjonærbustad
frå 1865. På ei utvald
utsikttomt nordom elva,
ligg endå ein villa. – Her
budde ein direktørson
som gjekk i klassen
min. Det var stas å få
koma hit i bursdagsbesøk, seier Geir Steinar
Dale. Både far og mor
hans var skiftarbeidarar
på fabrikken.
I 30 år har Bjørn og
Wenche Karin Guttormsen vore eigarar av det
store sveitserhuset i
Elvavegen. Inne har dei
330 kvadratmeter, ute
har dei to mål hage å
ta vare på. Men å halda
denne eigedommen i
hevd, har tydelegvis
vore eit svært kjekt fellesprosjekt for ekteparet.
– Gud, kor vi har jobbet, men gå kor gøy
vi har hatt det, seier
Wenche Karin begeistra.
Dei har pussa opp tak
og vegger, bygd fleire
bad, modernisert kjøkenet og sett inn doble
vindauger. Mannen,
som er møbeltapetserar,
har sydd alle gardinene
i den store stova. 72
meter gardiner. I kjellaren hadde han verkstaden og arbeidsplassen
sin til han pensjonerte
seg.
Det var ein omfattande jobb å møblera
denne heimen, og dei
ville gjerne ha inventarsom kledde huset.
Møbeltapetseraren fekk
tak i fleire salongar som
han pussa opp. – Møblar
frå Møre som var laga
den gongen møringane
laga skikkelege møblar,
seier han.
Magnhild Hansen kom
til Ytre Arna frå Eikefjord i Sunnfjord i 1948.
Ho var 18 år og hadde
fått arbeid på fabrikken.
Først budde ho på hybel
hos ein familie, så fekk
ho rom på kvisten i Langebygningen, ein av dei
første arbeidarboligane
nede ved sjøen. Ho jobba i spinneriet i 2-3 år
før ho flytta over i veveriet og fekk etter kvart
eiga leilegheit.
– Vi jobba med 150
vevstolar på eit golv. Det
var litt av eit spetakkel.
Når vi skulle forklara
noko til nye jenter,
måtte vi ta dei med ut
på do, fortel ho.
– Arbeidet var kjekt,
men travelt. Vi jobba på
akkord med sengetøy og
handdukar. Arne fabrikker var berømt for det
gode sengetøyet, sier
Magnhild Hansen. Som
også gler seg til Oleanna
kjem. – Det skal bli grådig kjekt med nytt liv i
fabrikken, seier ho.
Eva Røyrane
jan m. lillebø (foto)
[email protected]
ROMSLEG: Det var alltid to direktørar på Arne fabrikker, ein på bomullsfabrikken og ein på
ullvarefabrikken. Både dei og resten av fabrikkleiinga budde godt.
| Bergens Tidende fredag 10. august 2012
OLEANNA KJEM: Den kvite bygningen nærast sjøen er under ombygging for Oleanna som flyttar til
Ytre Arna i løpet av hausten. Espen Galtung Døsvik eig deler av den gamle, gule bomullsfabrikken.
Denne bygningen er mellom anna lager for Den Nationale Scene.
SPOR ETTER JEBSEN: Porten inn til Jebsenhagen, der direktøren budde, har sett betre
dagar. Den freda fabrikkpipa i bakgrunnen.
hus og hjem
ETTER KRIGEN: Slike bustader bygde bedrifta fleire
av i Ytre Arna etter krigen.
EI NY TID: Ytre Arna er lei av å vera sliten soveby, bygda skal rustast opp. Kommunen vil mellom anna bruka pengar på tiltak for born og unge, og på Kulturhuset Sentrum frå 1946 som er teikna av arkitekt
Erlend Tryti og innreia av Johan Lindstrøm. Ida I. Konglevoll, Deborah Mae B. Håven og Kin S. Rolland skal byrja i niande klasse til hausten.
KOM OG BLEI: Magnhild Hansen kom til Ytre Arna18 år gammal og
blei verande. Ho jobba som veverske heile livet. Første tida budde
ho på kvisten her i Langeboligen.
JENTAHUSET: Her budde jentene som jobba i veveriet. På
det meste var det 12-15 leilegheiter i huset. Seinare blei
det bygd mange ulike typar hus for tilsette på fabrikken,
både store felleshus og mindre fleirefamiliebustader. Bak
skulen kom sjølvbyggjarbustader i form av Egne hjem.
LOGOEN: Den runde logoen til Arne Fabrikker er å sjå
mange stader i ytre Arna. Dette er porten inn til ein
av dei eldste bygningane som står att etter fabrikken,
funksjonærboligen i Elvavegen.
3