Transcript med spesiell vekt på garden Sanda Joar Sande 2012

SANDE
med spesiell vekt på garden Sanda
Joar Sande 2012
Innhaldsliste
Reise 1842 - Ivar Aasen
side 3
Lensmannsgarden Sanda
side 12
Folketeljingar Sanda
side 14
Skreda på Sande i i 1861
side 27
Dagbok frå sommeren 1910
Side 32
Intervju - Gudny Skudal 10. januar 2012
Side 39
Intervju - Sverre Sande 19. juli 2011
side 41
Sande i bilde
Side 43
Jordskifte 1899 - 1901
Side 71
Stein funnen i Sandagjære
Side 74
Skifte etter Gjert Johannessen
Side 75
Matrikkelforarbeidet i 1723
Side 76
Skattematrikkel 1647
Side 79
Sølvskatten i 1816
Side 80
Traktorar og bilar
Side 81
Stadnamn – fylkesatlas
Side 86
Den store nordiske krig
Side 87
*******
*
Bilde på framsida. Sande sett frå Fløyen, fotograf Dagfinn Vasstrand.
2
Reise 1842
Av Ivar Aasen. Bilde lagt inn av Joar Sande
Min Reise begyndte i September Maaned 1842. Jeg vil her forbigaae enhver Beskrivelse over
min Afreise fra mit forrige Opholdssted og mine Omvankninger i Hjembygderne; thi uagtet
syv Aars Fraværelse havde jeg endnu kun bekjendte Steder og bekjendte Folk for mig. Min
egentlige Reise begynder med Afreisen fra Søndmør den 29de September, da jeg reiste over
fra Egsæt til Kile i Volden og derfra over Birkedalseidet til Naustdal i Nordfjord (omtr. 3 ½
M. fra Egsæt). Paa dette Sted forblev jeg fire Dage, ikke fordi jeg var bestemt at blive her, da
den nordfjordske Dialekt var mig noksom bekjendt, men formedelst Storm og Uveir. Den
første Dag gjorde jeg en Reise tilfods til Nordfjordeidet, deels for at see dette smukt
beliggende Sted, deels for at tale med en Seminarist Solem, som paa den Tid opholdt sig i
Præstegaarden. De følgende Dage tilbragte jeg i Stilhed, tungsindig stemt over Afreisen fra
Hjembygderne og over Reisens Ubehageligheder, som jeg allerede begyndte at føle. Jeg
erindrer, at især een Omstændighed i disse Dage gjorde mig meget mismodig. Jeg begyndte
nemlig at gjennemsee de Bøger, som jeg nylig havde faaet fra Trondhjem, især Daaes svenske
Ordbog; i Fortalen til denne fandt jeg endeel kraftige Forestillinger om, hvor ønskeligt det var
at faae det danske og svenske Sprog sammen til eet, og hvor uhensigtsmæssigt det er at disse
Sprog skulle være adskilte. Denne Paastand syntes mig vel ikke urimelig, men dog ialfald
skadelig for det egentlige norske Sprogs Anseelse; thi dette sidste vilde nok blive ganske
glemt under Dannelsen af et skandinavisk Sprog, og det Arbeide, hvorpaa jeg med saa megen
Interesse havde taget fat, vilde saaledes være til ingen Nytte.
Den 4de Oktober reiste jeg endelig fra Naustdal til Gloppen; jeg havde dennegang tre Mand i
Skyds, thi Veiret var endnu ublidt og stormende, og jeg vilde gjerne komme fort, da Vinteren
syntes at vise sig, og jeg havde imidlertid bestemt mig lige til Indre Sogn; thi jeg ventede ikke
at finde nogen væsentlig Forandring i Sproget i Søndfjord, hvilket jeg heller ikke fandt.
3
Søveien fra Naustdal til Sandene i Gloppen er 4 Mile, og blev temmelig snart tilbagelagt, da
Vinden en Stund var gunstig. Fra Sandene havde jeg ½ Miil flad og jævn Landvei til
Vasenden, igjennem en overordentlig tætvoxen og smuk Furreskov. Derfra gik da Veien over
Breums-vandet til Gaarden Førde, hvortil jeg ankom seent om Kvelden, efter at have
tilbagelagt 6 Mile paa denne Dag. Breumsvandet er nemlig 1½ Miil langt; derhos er det for
det meste smalt og omgivet af høie, bratte og nøgne Klipper, saa at dets Omegn just ikke har
noget hyggeligt Udseende.
Skei i Jølster. Knud Knudsen mellom 1889 og 1893.
Den følgende Dag fortsattes Reisen under et mere behageligt, skjønt noget koldt Veir. Det
havde de forrige Dage sneet langt ned i Fjeldene, og denne Snee var endnu liggende. Fra
Breumsvandet havde jeg 1 Miil Landvei til Skjeid, hvor man atter har et Vand af ½ Miils
Længde for sig, nemlig Jølster-vandet, Dette er imidlertid meget uligt Breumsvandet og har
tildeels ret smukke Omgivelser. Ogsaa her hedder Skydsskiftet ved Vandets nederste Ende
Vasenden; herfra havde jeg nu 1¾ Miil Landvei til Havstad i Førde, og til dette Sted ankom
jeg seent i Mørkningen.
4
Vassenden i Jølster. Knud Knudsen 1882.
Jølster er et temmelig vakkert Landskab, og Dalen fra Jølstervandet til Førdefjorden forekom
mig især at være oplivende. I Midten af denne brede og temmelig flade Dal løber den
mægtige Jølstre-Elv, og paa Siderne af Dalen seer man adskillige store Fosser, hvoraf især en,
som kaldes Huldrefossen, er meget anseelig. Længere nede danner Jølstrelven et lidet Vand,
og i den nederste Ende af dette Vand er en stor Steenbro anlagt, hvorover Postveien gaar.
Denne Bro er uden Tvivl langt større end nogen anden i Bergens Stift; jeg havde nok Lyst til
at maale den med Skridt, men gav mig ikke Tid dertil, da det allerede mørknede af Natten.
Farsund bru ved Førde. Knud Knudsen mellom 1888 og 1894.
5
Længere nede danner Elven en stor Fos, som (om jeg mindes ret) kaldes Brulandsfossen;
derfra løber den i flere Grene ned imellem Sletterne imod Fjorden. Omkring det Inderste af
Fjorden ligge en Mængde smukke Gaarde, og denne Egn viser sig at være meget befolket.
Førde. Knud Knudsen 1869-70.
Den følgende Dag fortsattes Reisen igjen, nemlig fra Havstad til Sande, 2 Mile, og derfra til
Vadem i Ladevigs Præstegjeld, 1½ Miil. Veien til Sande gaar tildeels igjennem store Bygder
og midt igjennem adskillige Gaarde, som her udmærke sig ved en Mængde Kors, der ere
tegnede paa alle Døre, og synes tilkjendegive, at Folket enten er eller ogsaa har været meget
overtroisk. Det sidste bekræftedes ogsaa af min Skydsmand, en aldrende spagfærdig Mand,
som med Velvillighed underrettede mig om adskillige Ting, blandt andet om to Personer, som
ere fødte eller opdragne her i Egnen, og som jeg kjendte, den ene personlig, den anden af
Navn. Ogsaa den forrige Dag havde jeg havt den Fornøielse at faae adskillige Underretninger
om Skikke og Forholde hersteds af en snaksom Jølstring, som var i Skyds med mig til
Havstad.
Paa Gjæstgiverstedet Sande, hvor jeg standsede en Stund, fik jeg Anledning til at læse endeel
Aviser, hvilket nu var mig en stor Fornøielse, da jeg i længere Tid havde maattet undvære
samme.
6
Gjæstgiverstedet Sande (Sivertsens hotell) i høgre bildekant. Knud Knudsen 1872.
Veien herfra til Vadem gaar igjennem en Dal, som oventil er bred og flad, men nedentil ved
Sogns Grændser bliver meget trang og har et uhyggeligt Udseende. Den smale Kjørevei er
anlagt under bratte Fjeldvægge og har en Række af smaa Vande nedenfor sig; paa enkelte
Steder er det saa brat og stygt baade oven- og nedenfor Veien, at man maa gyse ved at see sig
omkring. Imellem disse Stykker, som ere endnu farligere end de saakaldte Fanner paa
Birkedalseidet, gives dog en og anden jævn Plet; ja her ligge endogsaa enkelte Gaarde i den
hele Dal, skjønt paa meget uhyggelige Steder. Hvilken Forskjel imellem denne skrækkelige
men dog beboede Egn og saa mange jævne Landstrækninger ved Havkanten, som dog ligge
udyrkede! Paa Vadem forblev jeg en Dag over, deels for Veirets Skyld, deels ogsaa for
nærmere at høre den besynderlige Dialekt, som tales her. I Begyndelsen forekom den mig
ganske uforstaaelig, senere mærkede jeg dog, at den i Grunden var lig den søndfjordske, men
udmærkede sig kun ved en særegen Udtale, især af Vokalerne. Efter mine senere Erfaringer er
denne Egn just et Overgangspunkt imellem Søndfjordsk og Sognsk, saavel i Sproget, som i
Klædedragten og den huuslige Indretning.
7
Ved Øksland, mellom Sande og Vadheim. Knud Knudsen 1882.
Vadheim. Knud Knudsen 1882.
8
Den 8de Oktober tog jeg endelig ud paa Sognefjorden og bestemte Skyds lige til Leirdalsøren;
dette Veistykke er ikke mindre end 11¼ Miil. Dersom Vinden imidlertid havde været lige
stærk før Middag som ud paa Dagen, vilde vi alligevel have været paa Leirdalsøren inden
Dagens Ende. Vi havde nemlig Bør, men denne var i Begyndelsen kun magelig, efter Middag
gik den derimod over til en Storm, som især i Fjorden ved Vangsnæs var saa stærk, at jeg
uagtet min søndmørske Herkomst var temmelig bange. Skydskarlene fra Vadem vare
imidlertid dygtige og erfarne Sømænd, og vidste med udmærket Behændighed at passe Seilet
efter Vindstødene og dreie Baaden efter Bølgegangen. Saaledes ankom vi om Aftenen til
Frøningen (efter omtr. 9 Miles Fart) og toge her Herberge for Natten. Ganske uventet og blot
af et besynderligt Slumpetræf kom jeg her til at logere hos en Mand, som jeg forhen kjendte. I
den forledne Sommer havde nemlig to Mænd fra Sogn, Proprietær Lem og Landhandler
Møller, gjort en Reise igjennem Søndmør, og besøgt blandt Andre ogsaa Kapitain Daae, hos
hvem jeg da opholdt mig. Kapitainen magede det saa, at jeg kom i Tale med disse Mænd for
at underrettes om Adskilligt i Anledning af min tilstundende Reise. Nu da Reisen virkelig var
foretagen, erindrede jeg ikke mere disse Mænds Opholdssted, og det var først da vi gik i Land
i Frøningen, at jeg blev underrettet om, at en Proprietær Lem boede her. Han modtog mig
imidlertid meget vel, og underrettede mig nøie om Adskilligt, som jeg ønskede at vide, blandt
Andet om Folket i dette Distrikt, som han ellers ikke vilde give noget fordeelagtigt
Skudsmaal.
Den følgende Dag fortsattes Reisen og omtrent Kl. 11 Formiddag ankom jeg til Leirdalsøren.
Jeg havde forestillet mig Leirdalsøren som et smukt beliggende Sted, men blev i denne
Henseende skuffet. Kun ved Bunden af Fjorden er en Slette af ubetydelig Vidde; paa denne
ligger det bekjendte Strandsted, som man har villet gjøre til Kjøbstad, og som har en Mængde
Beboere, hvoriblandt fire Landhandlere. Strax ovenfor samme er Brigadens Exerceerplads,
samt nogle Gaarde. Ellers omgjærdes denne Slette paa alle fire Sider af høie og bratte Fjelde,
saa at det hele seer ud som en stor Kasse eller som et Huus uden Tag. Solen skinner ikke ned i
denne Hule i over et halvt Aar; alligevel skal Jorden være ovemaade frugtbar. Øren er ellers et
meget besøgt Sted, da Landveien til Kristiania begynder her, og mange Oplændinger, især fra
Valdres og Hallingdal, indfinde sig her for at omsætte adskillige Varer.
Paa dette Sted forblev jeg henimod to Uger; mit længere Ophold i Indre Sogn maatte
forlægges til et længere ude beliggende Sted; ved nærmere Efter spørgsel kom jeg til at tænke
paa Sogndal som mest passende hertil. Strax efter Ankomsten til Øren henvendte jeg mig til
Møller, om hvis Opholdssted Lem havde underrettet mig. Jeg blev her kjendt med en
Huuslærer Martinus Larsen, der var mig meget behjælpelig med at søge Logis for mig, hvori
vi dog ikke vare meget heldige.
9
Leirdalsøren. Knud Knudsen mellom 1885 og 1900.
Det lille beboelige Rum ved Leirdalsfjorden er meget tæt bebygget; Strandene ere derimod
meget øde. Saaledes er det ogsaa paa flere Steder i Indre Sogn; hvor der findes en Slette eller
en flad Daleaabning, er hele Planen bedækket med Huse; derimod kan man reise een eller to
Mile uden at see andet end en brat, uret og nøgen Strand. Husene ere sædvanlig smaa
Tømmerbygninger, endogsaa Ladebygningerne ere tømrede. Mest paafaldende syntes det
mig, at man ikke har Fordør paa Stuerne; naar man kommer til et Huus og lukker Døren op,
befinder man sig paa een Gang inde i Stuen. Saavidt jeg kunde skjønne, har man paa de fleste
Steder Kakkelovnsstuer, ellers bruger man her sædvanlig den saakaldte Peis, d. e. et muret
Ildsted med Rør til Skorstenen; paa denne Peis brænder man smaa tørre Træstykker, hvorved
man om Vinterkveldene baade lyser og varmer i Huset. I en Stue er ofte baade Peis og
Kakkelovn; i Sogndal har jeg ogsaa seet Huse, byggede som Røgstuer, hvori der paa een
Gang var Gruve, Peis og Kakkelovn.
Om Folkets Karakteer tør jeg ikke sige noget bestemt, idetmindste ikke for Leirdals
Vedkommende, da mit Ophold her var dertil for kort, og Bedømmelsen let vilde blive falsk
eller eensidig. Derimod kunde jeg anføre hvad jeg har hørt af kjendte Folk, da dette i Forening
med egne Iagttagelser synes at være det paalideligste. Ligesom adskillige andre Daleboere
vise Leirdølerne en vis Friskhed og Livlighed i sit Udvortes; de synes ogsaa at være
velvillige, omgjængelige og ikke smaaligsindede Folk; men man laster dem for Løsagtighed,
som her skal have taget frygtelig Overhaand, og ligeledes for Drukkenskab. Det sidste saae
jeg ogsaa Mærker til paa Thinget; endskjønt her er ikke mindre end sex Kramboder paa eet
Sted, syntes det dog, at man overalt havde fuldt Arbeide blot med at sælge Brændeviin, og
fulde Folk tumlede overalt imellem hverandre. Slagsmaal skal imidlertid have aftaget i den
10
senere Tid og kun sjelden forekomme. Banden og Sværgen kan derimod umulig drives videre
end her; de frygteligste Eder, som noget Menneske kunde optænke, ere her fuldkommen
gjængse og bruges uafladelig, ikke blot i Hidsighed men endog i den venligste Samtale.
Klædedragten synes her, især blandt den yngre Slægt, at være af nyere Oprindelse, og er ellers
temmelig net. Konerne bære imidlertid hvide linnede Huer, som er flade og runde, saaledes at
Fladen vender bag, og Kanterne til Siden. Da Dragten ellers er omtrent eens overalt i den
indre Deel af Sogn, kan her senere blive bedre Anledning til at omtale samme.
Ivar Aasen
Kjelder
http://no.wikisource.org/wiki/Reise-Erindringer/Reisen_til_Sogn
http://www.spel.aasentunet.no/reiser/Kart/1842-1843.html
Knud Knudsen (Bildesamlingen til UiB)
11
Lensmannsgarden Sanda
Lensmannsyrket har tradisjonar tilbake til seint 1200-tal. Lensmannen var underlagt
sysselmannen og seinare futane. Han var valt av og mellom bøndene i det gamle
bondesamfunnet. Seinare vart han valt av futen og godkjent av almuen på tinget. Jobben var
nok ikkje lett, bondelensmannen kunne fort hamne i skvis mellom bygdefolket og futen. Det
er eksempel på at lensmannen vegra seg mot å gripe inn, og at futen til slutt måtte true med
straff dersom ikkje noko vart gjort. Lensmannen heldt lokale til tinga, men løna var vel ikkje
all verda, det var delar av bøter og inndrege gods. Seinare gjekk det over til fast løn. Den aller
viktigaste fordelen var nok likevel at lensmannen slapp å betale skatt.
Lensmanngarden var bruk 3 på Sanda, Randa. Det som no er bruk 1 var i hovudsak
mensalgods (kyrkjegods) og vart skilt ut frå Randa i 1771. Bruk 2 (Kirkevolden,
lensmannsgarden til Askevold) vart skilt ut frå bruk 1 i 1885.
*******
Lensmenn busett på Sanda
Anders Sande. Bondelensmann ca. 1610 - 1615.
Anders Sjursen Sande (1610 -1693). Han var frå Helle i Naustdal.
Baltzer Ivarson Sande (1662 – 22.05 1741) er nemnd i eit skifte på Skagen i 1692 og på
Sande i 1695. Baltserflata på Skagen har fått namn etter han, det er flata der Baltzer spelte
opp til dans. Han var fosterson til tidlegare lensmann Anders Sjursen. Baltzer hadde gard på
Sande ca. 1690 – 1700, men selde i år 1700 og flytte til Soleim i Naustdal (ved Førdefjorden i
Førde prestegjeld), no Førde kommune. Han var gift med dottera på garden, Dorte. To av
borna til Baltzer (Agate fødd 1688 og Anders fødd 1708) døydde same dagen som han, 22.
mai 1741. 1741 var eit ”sjukdomsår”, og i Førde prestegjeld åleine døydde 200 innbyggjarar.
Kva sjukdom det var snakk om er usikkert, men det kan ha vore sjukdommar som koppar,
difteri eller kolera.
Bumerket til Baltzer Ivarson Sande.
Nils Olsen Sande (1661 – 1746). Lensmann Nils Sande eigde ein del av Sanda, men kjøpte i
tillegg Baltzer sin del i år 1700. Baltzer sikra seg då han skreiv skøyte, slik at han hadde tre år
på å ombestemme seg dersom han ville ha garden tilbake.
Ludvig Nilsen Sande ( - 1761). Ludvig mistar livet i Osen 9. juli 1761 då kjem han i
krangel med ein kjenning som skubbar han på sjøen og går sin veg. Dei har sikkert drukke
begge, og Ludvig kjem seg ikkje opp att. Sjølve hendinga vart rekna som eit uhell, men
12
mannen som skubba, Ola Skagen, var ”kjent av politiet” og fekk streng straff for ein del andre
forhold. Han og Ludvig hadde nok vore i tottane på kvarandre før. Sonen Jens (1734 – 1768)
tok over som lensmann, men han budde på Korsvoll.
Nils Ludvigsen Sande (1746 – 1794) var siste bondelensmannen på Sande.
Per L. Sande (1884 – 1961) konstituert lensmann 1914 – 1915. (kst. etter at Anders Kvamme
døydde i 1914).
Peder Johan Askevold (1880 – 1948) lensmann i Gaular frå 1915 til 1948.
Per Dagfinn Askevold (1919 – 1999) lensmann i Gaular frå 1948 til 1987.
Randa bak og Kirkevolden (Lensmannsgarden) midt i bildet (ca. 1930).
I låven bak kornstaurane (Lensmannsløa) var det arrestlokale.
Kjelder
Fylkesarkivet
Gaularsoga
Odd Sande
Jul i Sunnfjord 1946
13
FOLKETELJINGAR SANDA
Garden er første gong nemnd i Bjørgynjar Kalfskinn (Bergens Kalvskinn), som er frå midten
av 1300-talet. Etter Svartedauden var det ikkje att mange busette gardar i bygda, i Viksdalen
til dømes rauk det frå 4 ljorar. Dei som levde att tok i bruk den beste jorda, og brukte gardane
rundt som tilleggsjord. Etter Svartedauden kom det i tillegg mange mindre pestepidemiar, slik
at folketalet brukte langt tid på å ta seg opp att. I 1520 var det 9 bønder i Sande sokn, og
samla folketal var 61 (Sunnfjordsoga). Det var først ut på 1600-talet at folketalet på Sande tok
til å auke monaleg.
1520: Ffarten (Fartegn) og Jøren
1563: Mogens j (1/2) daler Das schipreide, j løp smør Førde schipreide
1590: Mogens p: Sannde
1624: Halduord Andersen Sannde og 3 søsken. Bur på Sande der han i Sande eig 18 merker,
i øydegarden Tunnuold j pund, i ytre Krogenes (Førde) j løp smør og i Tjønneland (Førde) ij
(1 1/2) løp smør.
1626: Olluff og Halvor. God Jord. Nogen Skov.
1632: Jon på Korsvoll byter jord med Mons Sande.
1635: Jon (Joen) Sande er lagrettemann på vårtinget på Nes. På dette tinget får Halvor Sande
og mange andre redusert skatt pga. uåra tidleg på 1630-talet.
1647: Anders og Jon. I 1647 bur det ein Halvor på Indre Krogenes i Førde. Det kan vere
Halvor Sande som har flytta til garden han og søskena i 1624 eigde ½ laup smør i. I 1647 er
garden sjølveigande, og Halvor betalar 2 riksdalar i skatt.
Folketeljing 1664
Original frå Digitalarkivet.
14
Amt
Sunnfjord prosti
Status
Gaardemend
Gaardemend
Tieniste drenge
Tieniste drenge
Tieniste drenge
Tieniste drenge
Tieniste drenge
Prestegjeld
Sokn
År Gard type Gard
Holmedall Præstegield Sande Sogn 1664 Heelg.
Sande
Førenamn
Alder
Joen
70
Anders
50
Niels
18
Johanis (er gifft)
Tosten
20
Lase
28
Olle
17
Folketeljing 1666
Original frå Digitalarkivet.
Amt
Prestegjeld
Sokn
År
Gard
Sunnfjord prosti Holmedals Præstegield Wiigs kiercje Sogen 1666
Sande
Status
Førenamn Etternamn
Alder Bruksskyld
Opsiddere
Joen
Nielsen
73
3,5 pd
Opsiddere
Anders
56
5 pund
Tienistdrenge
Baltzer
17
Tienistdrenge
Jon
Knudtzen
12
Tienistdrenge
Olle
Baarsen
23
Tienistdrenge
Lase
Olsen
20
Tienistdrenge
Hans
16
Knegter
Jon
Torsen
30
Knegter
Tosten
Poelsen
34
Huusmend och Strandsiddere Antonis
40
Dette er eit reint militært manntal, difor er det berre menn som er registrert.
15
Folketeljing 1701
Original frå Digitalarkivet.
Nils Olsen
Olle Johansen
Antonis Hansen
Lars Sifrsen
Knud Larsen
Sifr larsen
Borger Jonsen
Gunder Olsen
40
30
70
48
8
3
20
30
Bundelensmand
(t)jener
Gaardmand (o)
Gaardmand
s(øn)
s(øn)
(t)jener
(t)jener
Folketeljing 1801
Bruk 1
Dankert Ludvigsen, 52, Huusbonde, Bonde Og Gaardbeboer
Guri Mogensd, 61, Hans Kone
Mogens Dankertsen, 24, Begges Søn
Synneve Olsd, 49, Tjeneste Pige
Johanna Andersdatte, 14, Tjeneste Pige
Bruk 3
Jens Nielsen, 26, Huusbonde, Bonde Og Gaard Beboer
Kari Hansd, 24, Hans Kone,
Ludvig Nielsen, 23,Tieneste Karl, National Land Soldat
Mads Nielsen, 14,Tieneste Karl
Marthe Jensd, 51, Huusbondens Moder
Nielske Jacobsd, 3, Hendes Dotter
Bruk 5
Elling Olsen, 48, Huusbonde, Bonde Og Gaard Beboer
Halvdise Mogensd, 29, Hans Kone
Ole Ellingsen, 1, Begges Felles Børn
Marthe Ellingsd, 9, Begges Felles Børn
Anna Ellingsd, 7, Begges Felles Børn
Brithe Ellingsd, 5, Begges Felles Børn
16
Siur Povelsen, 43,Tieneste Karl
Gunner Johannessen, 13,Tieneste Karl
Siri Olsdtr, 59, Tjeneste Pige
Bruk 4
Gerdt Johannessen, 36, Huusbonde, Bonde Og Gaardbeboer
Siri Andersd, 20, Hans Kone
Mads Gerdtsen, 1, Begges Søn
Søren Johannessen, 33, Tjeneste Karl
Alis Olsdtr, 40, Tjeneste Pige
Martha Hansdtr, 85, Inderste, Lever Af Kaar
****
Husmannsplassar
Gjæra
Søren Siursen, 71, Huusbonde, Skyds Skaffer
Marie Gregoriusd, 70, Hans Kone
Otthe Larsen, 29, Tjeneste Karl, Skyds Skaffer
Mette Gregoriusd, 67, Inderste, Lever Af Sin Bestaaende Løn
Tunvall
Torstein Olsen, 48, Huusbonde, Pladsmand
Nille Knudsd, 52, Hans Kone
Orlog Torsteinsd, 8, Begges Datter
Siri Olsdtr, 70, Inderste, Lægds Kone
17
Liste over Folketallet den 27. November 1825
Stift
Nordre
Bergenhuus
Bergen
Præstegjeld
Sogn
Indre Holmedals
Sande Sogn
Amt
Stand og Næringsvei
Gaardmænd som bruge skyldsat Jord Selveiere
Gaardmænd som bruge skyldsat Jord Leilændinge og Forpagtere
Huusmænd, som bruge uskyldsat Jord
Embedsmænd - Geistlige
Embedsmænd - Civile
Embedsmænd - Militaire
Pensionister
Handelsmænd
Verkseiere og Fabrikanter
Haandværkere
Skippere, der have Borgerskab som
saadanne
Søefarende og Fiskere
Daglønnere og Jordløse Huusmænd
Tjenestefolk
Fattige
Gaardens eller Stedets Navn Sande
Tal
Huusholdningernes Antal
Ægteskabernes Antal
Tilsammen Mandkjøn
Tilsammen Qvindekjøn
Total=Sum Folkemængde
Anmærkninger
2
2
4
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
9
0
18
9
9
23
26
Folketællingen den 29. November 1835
Amt
Nordre Bergenhuus
Stift
Bergen
Præstegjeld
Indre Holmedahls
Sogn
Sande Sogn
Gaardens eller
Sande
Stedets Navn
Løpenummer
Huusholdningernes
10
Antal
Total=Sum
66
Folkemængde
Stand og Næringsvei
Gaardmænd som bruge skyldsat Jord Selveiere
Gaardmænd som bruge skyldsat Jord Leilændinge og Forpagtere
Huusmænd, som bruge uskyldsat Jord
Embedsmænd - Geistlige
Embedsmænd - Civile
Embedsmænd - Militaire
Pensionister
Handelsmænd
Verkseiere og Fabrikanter
Haandværkere
Skippere, der have Borgerskab som
saadanne
Søefarende og Fiskere
Daglønnere og Jordløse Huusmænd
Tjenestefolk
Tal
Udsæd i Aaret 1835
3
Hvede
Td.
Rug
Td.
1
Byg
Td.
6
0
0
0
0
0
0
0
Blandkorn
Td.
0
Fattige
1
Totalsum
66
0
0
7
19
Havre
26
Ærter
Poteter
Td.
Td.
13
Td.
Heste
6
Stk.
Stort Qvæg
58
Stk
Faar
68
Stk.
Geder
32
Stk.
Sviin
3
Stk.
Kreaturhold i 1835
Reensdyr
Anmærkninger
Stk.
Folketeljing 1865
Bruk 1
Bernt Siverts., 60, Husfad
Gaardb Selveier Handelsm, Postaab Skydsskaffer
Martine, 54, hans Kone, g, Bergen
Lyder Bartolomæus Bernts., 22, Søn, Handelsbet, ug, Indredale
Samuel Steen Bernts., 13, Søn, ug, Indredale
Martine Berntsd., 25, Husets Datter, ug, Indredale
Betzy Susanna Berntsd., 19, Husets Datter, ug, Indredale
Mikael Endres., 24, Tjenestekarl, ug, Indredale
Bernt Ivers., 26, Tjenestekarl, ug, Indredale
Gunhild Johnsd., 56, Tjenestepige, g, Indredale
Christianna, 24, Tjenestepige, ug, Indredale
Bruk 3
Nils Jenss., 49, Husf
Gaardb, Selveier
Nille Madsd., 32, hans Kone, g, Indredale
Gabriel Nils., 20, deres Søn, ug, Indredale
Erik Nils., 18, deres Søn, ug, Indredale
Mads Nils., 4, deres Søn, ug, Indredale
Jens Mathæus Nils., 1, deres Søn, ug, Indredale
Karoline Nilsd., 22, Husherrens Datter, ug, Indredale
Malene Nilsd., 12, Husherrens Datter, ug, Indredale
Marthe Nilsd., 9, Husherrens Datter, ug, Indredale
Anne Jensd., 70, Logerende, Husherrens Søster, Daglønnerske, e, Indredale
Marthe Axelsd., 64, Lægdslem, e
Bruk 4
Jakob Madss., 50, Husfad
Gaardb, Selveier
Lovise Madsd., 34, hans Kone, g, Indredale
Mads Jakobs., 10, deres Søn, ug, Indredale
Mikael Johannes Jakobs., 5, deres Søn, ug, Indredale
Mathæus Jakobs., 2, deres Søn, ug, Indredale
Gabriel Ludvigs., 20, Tjenestekarl, ug, Indredale
Anne Madsd., 18, Husmoderens Søster, Tjenestepige, ug, Indredale
Severine Ludvigsd., 17, Tjenestepige, ug, Indredale
Sigrid Andersd., 86, Husmoderens Moder, Kaarkone, e, Indredale
20
Bruk 5
Daniel Lasses., 56, Husfad
Gaardb Selveier
Marthe Larsd., 56, hans Kone, g, Ladevigs Prgj.
Christian Daniels., 24, Deres Søn, behjælpelig med Gaardsb, ug, Indredale
Hans Daniels., 22, Deres Søn, ug, Indredale
Christina Danielsd., 19, Deres Datter, ug, Indredale
Gjertrud Danielsd., 17, Deres Datter, ug, Indredale
Johanne Danielsd., 14, Deres Datter, ug, Indredale
Andreas Anderss., 35, Logerende
Daglønner
Brithe Danielsd., 29, hans Kone Husherres Datter, ug, Indredale
Marthe Andreasd., 5, deres Datter, ug, Indredale
Anne Andreasd., 1, deres Datter, ug, Indredale
Lovise Dankertsd., 12, Lægdslem, ug, Indredale
Neset
David Jenss., 55, Husfad
Husm med Jord
Anne Sørensd., 53, hans Kone, g, Indredale
Kristina Davidsd., 12, deres Datter, ug, Indredale
Kathrine Davidsd., 9, deres Datter, ug, Indredale
Sara Davidsd., 5, deres Datter, ug, Indredale
Andreas Gunders., 2, Fostersøn, ug, Indredale
Sandegjærdet
Ole Johns., 65, Husfad
Husmand med Jord
Suffi Gjertsd., 55, hans Kone, g, Indredale
Ole Ols., 19, deres Søn, ug, Indredale
Marthe Olsd., 14, deres Datter, ug, Indredale
Klemet Sørens., 63, Husfad
Husm med Jord,
Severine Monsd., 64, hans Kone, g, Indredale
Sigrid Rasmusd., 16, Sidstnævntes Datter, ug, Indredale
Kathrine Iversd., 5, Fosterdatter, ug, Indredale
Anne Andersd., 60, Lægdslem, ug, Indredale
21
Ole Ottes., 63, Husfad
Husm med Jord,
Sylva Madsd., 56, hans Kone, g, Indredale
Johan Ols., 11, deres Søn, ug, Indredale
Johanne Olsd., 15, deres Datter, ug, Indredale
Sandeliein (?)
Ole Østens., 43, Husf
Husmand med Jord
Marte Rognaldsd., 46, hans Kone, g, Indredale
Gabriel Ols., 12, deres Søn, ug, Indredale
Oline Olsd., 8, Deres Datter, ug, Indredale
Oline Iversd., 10, Fosterdatter, ug, Indredale
Mads P. Rasmuss., 31, Tjenestedreng, ug, Indredale
Sandenæss
Søren Johanness., 43, Husfad
Husm med Jord
Anne Berntsd., 40, hans Kone, g, Indredale
Johannes Sørens., 8, deres Søn, Indredale
Bertine Sørensd., 11, deres Datter, Indredale
Marte Sørensd., 6, deres Datter, Indredale
Katrine Sørensd., 3, deres Datter, Indredale
Tunvold
Anders Johnsen, 37, Husfader, Husmann med jord, g, Indredale
Helene Jensd., 60, hans Kone, g, Indredale
Johan Johaness, 4, deres Fostersøn, ug, Indredale
Kari Rasmusd., 20, Tjenestepige, ug, Indredale
Nils Jonass., 49, Tjenestekarl, ug, Indredale
22
Folketeljing 1900
Bruk 3
Nille Madsdtr Sande b. 1834, Hm, e, t, k
Gaardbrugerske med selveiendom
Mads Nilssen, b. 1862, S, ug
Mathæus Nilssen, b. 1865, S, ug
Bruk 1
Ludvig Andersen Sande b. 1850
Gaardbr. (selveier) og postbefordrer
Anne Pedersdtr, b. 1849, Hm, g
Peder Ludvigsen, b. 1884, S, ug
Karl Ludvigsen, b. 1887, S ,ug
Marie Ludvigsdtr, b. 1889, D, ug
Andreas Ludvigsen, b. 1894, S, ug
Bruk 5
Lars Danielsen Sande b. 1835
Gaardbr. (selveier)
Helene Madsdtr, b. 1844, Hm, g
Kristian Larssen, b. 1869, S, ug
Andreas Larssen, b. 1880, S, ug
Gustav Larssen, b. 1883, S ,ug
Adolf Larssen, b. 1885, S, ug
Anna Larsdtr, b. 1889, D, ug
Helene Larsdtr, b. 1892, D, ug
Hanna Olsdtr, b. 1852, Tj, ug
Bruk 4
Mads Jakobsen Sande b. 1856, Hf, g, t, m
Gaardbr. (selveier) og herredskasserer
Katrine Olsdtr, b. 1858, Hm, g
Jakob Madsen, b. 1888, S, ug
Olav Madsen, b. 1890, S, ug
Ragnvald Madsen, b. 1893, S, ug
Leif Madsen, b. 1897, S, ug
Sigvard P. Løfald, b. 1882, Tj, ug
Martine Davidsdtr, b. 1878, Tj, ug
23
Jakob Madsen b. 1825, Hf, g, t, m
Føderaadsmand
Lovise Madsdtr, b. 1831, Hm, g
Mikal Jakobsen b. 1861, Hf, g, t, m
Gaardbruger, selveier
Marthe Torsteinsdtr, b. 1875, Hm, g
Jakob Mikalsen, b. 27041899, S, ug
Leif Mikalsen, b. 27071900, S, ug
Folketeljing 1910
Bruk 1
Peder Ludvigsen
Ida Konradsdatter
Aslaug Pedersdatter
Johanne Iversdatter
Ludvig Andersen
Anne Pedersdatter
Andreas Ludvigsen
Marie Ludvigsdatter
23.10.1884 hf g gårdbruker
14.10.1883 gardbrukerkone
15.08.1909 mindreårig barn
23.07.1877 tjenestepike
22.01.1850 hf g Kårmand
26.09.1849 hm g Kårkone
13.08.1894 gårdsarbeider
15.02.1887 telefonistinde
tjenestejente ved
17.06.1882
kjøkenet
Astrid Ludvigsdatter
Bruk 3
Mads Nilsen
27.09.1862 hf ug gårdbruker
hm e gardbrukers
Nille Madsdatter 00.02.1834
enke
Matheus Nilsen 08.06.1865 s ug Kjøbmand
Ingeborg
06.02.1875 tj ug tjenestejente
Olsdatter
Tunvall
Petter Larsen
Johanne
Østensdatter
Lyder
Pettersen
Peder
Pettersen
00.02.1846 hf g Plasmand
00.06.1850 hm g Plasmandskone
01.06.1880 s ug gårdsarbeider
18.12.1893 s ug gårdsarbeider
24
Albert
Ludvigsen
Eline
Andersdatter
Saline
Larsdatter
Pernille
Madsdatter
ug forpleies for
fattigvæsenet
hm ug forpleies for
00.06.1821
fattigvæsenet
fl ug nærmest
00.02.1851
gårdsarbeiderske
hm e Understøttes af
11.12.1837 fattigvæsenet
Arbeiderenke
06.02.1898
Bruk 4
Mads Jakobsen
15.02.1856 hf g Gårdbruker og herredskasserer
Kathrine Olsdatter 11.03.1858 hm g gårdbrukerkone
Olav Madsen
13.12.1890 s ug gårdsdreng
Leif Madsen
21.07.1897 s ug barn
Oddrun Madsen 08.07.1901 d ug barn
Lovise Madsdatter 13.07.1897 tj ug tjenestejente ved grb
Jakob Madsen
14.04.1825 hf g Kårmand
Lovise Madsdatter 07.12.1831 hm g
Johan Aas
12.03.1873 Larvik
hf g Kommunelæge
Hanna Aas
07.07.1875 Kongsberg
hm g Doktorkone
Einar Aas
26.12.1903 Arendal
s ug mindreårige
Gudrun Aas
30.04.1901 Vinje
d ug mindreårige
Ragnhild Aas
14.07.1902 Vinje
d ug mindreårige
Inga Johansdatter 01.01.1889 Indre Holmedal tj ug tjenestejente
Gjæra
Søren Olsen
31.12.1843 Indre Holmedal hf g Plasmann
Nille Karlsdatter 16.04.1840 Hyllestad
hm g Plasmandskone
Ludvig Karlsen 08.02.1901 Indre Holmedal fl ug Forpleies af fattigvæsnet
Tjønnene
Andreas Nilsen
Sigrid Johnsdatter
Johanne
Andreasdatter
10.01.1832 hf g Plasmand
08.06.1835 hm g Plasmandskone
Sofie Monsdatter
01.01.1872
13.11.1877 d ug tjenestejente
fl e Veiarbeiders hustru. Understøttelse af
fattigvæsenet
25
Andreas Gabrielsen
Gudrun
Gabrielsdatter
31.12.1903 s ug Understøttelse af fattigvæsnet
13.08.1906 d ug Understøttelse af fattigvæsnet
Bruk 5
Kristian Larsen
16.09.1869 hf g gårdbruker
Sevrine Andreasdatter 24.09.1884 hm g gårdbrukerkone
Jens Olsen
31.05.1892 tj ug tjenestedreng
Eline Andreasdatter 29.11.1888 tj ug tjenestepige
Lars Kristiansen
11.11.1907 s ug mindreårige barn
Anna Kristiansdatter 28.03.1909 d ug mindreårige barn
Lars Danielsen
15.01.1835 hf e kårmand
Gjæra
Johan Olsen
Marthe Olsdatter
Olga Johansdatter
Marthine
Johansdatter
Astrid Johansdatter
Marie Monsdatter
19.10.1855 hf g Pladsmand
13.03.1855 hm g Pladsmandskone
17.08.1890 d ug tjenestejente ved plassen
19.12.1892 d ug tjenestejente
10.10.1895 d ug mindreårige barn
el ug syarbeide (nærmest tjenestejente hos sine
01.03.1894
forældre)
Bruk 2 Kirkevolden vart skilt ut frå bruk 1 først i 1915, og er difor ikkje med i
folketeljingane.
Kjelder
Fylkesarkivet (fylkesarkiv.no)
Digitalarkivet (digitalarkivet.no)
Hjelmeland, Olaf. Gaularsoga. 1955
Joleik, Albert. Sunnfjordsoga. 1959.
26
Skreda på Sande i 1861
av Ole Skagen og Joar Sande
I juli 1861 gjekk det to skred på Sande. Det første losna under Fløyen og gjekk ned mot Gaula
i Skagen, i grensa mot Selstad. Det andre gjekk gjennom tunet på bruk 1 på Sanda, ved
kyrkja. Sommaren 1861 vart kjent som flaumsommaren, jorda losna rett og slett frå fjellsida
og sopte med seg tre, jord og stein på si ferd ned bakkane. Gardane på Sanda, Skagen, Lien,
Byrkjeflet og Selstad fekk alle skader.
Preludium
Michael Schwartzkopf var prest i Indre Holmedal (Gaular) midt på 1700-talet. Schwartzkopf
hadde dårleg helse, så han fungerte heller kort tid i kallet. Han skulle vere synsk, og såg at
Sandabakkane ville fare av i ei ofseleg skrede. Han ville difor ikkje gravleggast på
kyrkjegarden på Sande, og vart i staden gravlagd på Hestad.
Interludium
15. juli 1861 treff ei kraftig regnbye fjellet over Sande. To karar frå Myrmel som er på
Sandafjellet for å hente hestane må søkje ly for det ekstreme vêret som treff dei denne
føremiddagen. Store hagl trua med å slå dei i hel5. Den kraftige regnbya gir lokalt ekstremt
mykje nedbør i fjellet og fjellsidene ovanfor gardane Lien, Byrkjeflet, Skagen, Sanda og
Myrmel. Fjellsidene er allereie hardt utsett etter mykje nedbør heile forsommaren.
Det første skredet losnar under Fløyen i området Svorva, som ligg i fjellsida (utmarka) over
gardane Skagen, Byrkjeflet og Lien. Stadnamnet Svorva tyder jord og steinskred. På vegen
nedover tar det med seg store massar med stein og jord. Ei utløe og nokre få husdyr går tapt i
skredet. Ein god del av rasmassane blir liggjande igjen på marka rundt raslaupet og i
sidegreiner, men det meste stoggar ikkje før det når den flaumstore Gaula i grensa mellom
Skagen og Selstad. Gaula blir demd opp i området Skagen – Selstad der elva går i små
svingar. Etter kvart bryt elva nytt far og vassmassar som har bygd seg opp fossar vidare
nedover Gaula. Fem hundre meter lengre nede råkar flaumen den gamle brua over Gaula som
låg ved det gamle kommunehuset på bruket Haugland i Skagen. Tidlegare hadde dette bruket
namnet Bruna etter brua si plassering. Brua må gi tapt for vassmassane og alt som følgjer med
etter raset. Mykje av vegen på sørsida av ras- og flaumområdet vert òg vaska vekk. Ein halv
time etter det første raset går det eit nytt skred. Dette skredet er ikkje så stort som det første,
men skadane vert større. Dette var vistnok ikke saa stort, men anrettede langt større
ødelæggelse enn det første, idet det nemlig ødelagde samtlige huse på Sande1. Alle husa på
bruk 1 på Indre Sande vert øydelagde. Den einaste som står att er grua og skorsteinen i
eldhuset.
Som ved eit under går det ikkje med menneskeliv, men det er ei historie om at sonen til Ivar
Anderson på bruk 1, Ola, vart funnet att på Steievatnet flytande i vogga si2. Dette er truleg
ikkje sant, bestemor til Gudny Skudal, Malene Sande, som kom frå nabobruket Randa, snakka
aldri om det. Ho var sju år då skredet gjekk. Ein hest fann dei att kneggande på ei av øyrane i
elva, og ein gris måtte bøte med livet. Kyrne var på stølen, så det var dyra som var att heime.
27
Ole Skagen. Begge skreda gjekk i Gaula, men det var første skredet som demde opp elva
Nokre år tidlegare hadde dei lagt opp ny kyrkjegardsmur som kløyvde raset, så kyrkjegarden
og kyrkja vart redda av den. Kirken truedes også denne gang, og alene den massive stenmur,
der omgiver kirkegaarden, skal have reddet den1.
Knud Knudsen 18724. Steiebrua er ny, og midt på bildet ser vi dei nye husa på
Indre Sande. Spor etter skredet er godt synleg oppe i høge bildekant. Kyrkja vart
bygd i 1864, etter skredet. Det nye tunet på Ytre Sande ligg bak og til venstre for kyrkja.
28
Ei anna historie fortel at dei etter raset måtte leite etter kyrkjesølvet i Steievatnet. Det er
truleg heller ikkje sant, kyrkja vart redda av den nye kyrkjegardsmuren i stein. Men det kan
nemnast at eit hus i Randa vart brukt til omkledning i samband med dåp då kyrkja vart for lita
til det. Det kan hende at noko av kyrkjesølvet var lagra der, og såleis hamna i vatnet.
Postludium
Etter skreda var det avtaksforretning for dei gardane som hadde fått redusert verdi pga. skader
på innmark og hus. For gardbrukarane sin del var det viktig å få redusert skulda (skatten) så
mykje som mogleg. Avtaksforretninga er ført inn i protokollen til sorenskrivar Christen Elster
18. mars 1862, men synfaringa har funne stad 20. og 21. august året før.
Det første raset fekk størst innverknad på bruket Haugland, Nedre og Øvre Skagen. Haugland
fekk den største sidegreina av raset innover utmarka og innmarka si. Då raset pressa Gaula i
ny lei fekk gard 61/2 Steia ein del av jorda si på nordsida av elva. Denne øyra er lett å sjå i
dag, og ligg ved Bjørkeskogen. Ei stund slo dei denne teigen, men då det vart for tungvint å
frakte graset over elva vart teigen selt garden Skagen. Teigen har i dag likevel nemninga 61/2
på kart.
Den nye brua over Gaula vart bygd der dagens bru ligg. Brua vart laga meir solid enn den
gamle, slik at ho skulle tåle ein flaum eller to. Rundt år 1900 vart den oppgradert. I 1917 tok
ein ny flaum Selstadbrua, og folk frykta at vrakrestane skulle ta med seg Steiebrua òg. Med
bakar Johannessen i spissen prøvde ein ved hjelp av lange staurar å lose trebjelkar og fjøler
forbi brukara, men til fånyttes. Men Steiebrua besto prøven, det var ei solid bru som sto heilt
til ny bru vart bygd i 1959-60.
Ivar Andersson på Indre Sande bruk 1 var kjent for å vere stor på det, så han ville bygge opp
att husa større og flottare enn før. Det var sagt at han i selskap brukte å tenne på pipa si med
ein pengesetel, for å vise kor stor kar han var. Ivar ville ikkje ha hjelp og greidde ikkje
økonomisk å bygge opp att husa, så han vart nøydd til å selje. Kjøpar var handelsmann og
hotelleigar Bernt Sivertsen. På Ytre Sande (Sanda bruk 4 og 5), som hadde tun i lag med Indre
Sande (Sanda bruk 1 og 3), hadde dei ei tid hatt planar om å flytte husa lenger mot vest.
Skreda fekk fart på planane, og tunet vart flytta i åra 1861 – 63. Mikal (fødd 1861) var den
siste som vart fødd i den gamle tunet, og Mathæus (fødd 1864) den første som vart fødd i det
nye.
Skadane på bruk 1 på Sanda var store, reduksjonen i skulda var på nesten 42% over 10 år, og
den varige reduksjonen var også stor. Bruk 3 (Randa) og bruk 5 fekk begge ein reduksjon på
18 skilling i 5 år, medan bruk 4, derimot, ikkje hadde fått skade i det heile. Tunet på det
bruket og jorda låg den gongen lengst unna raset, mot vest. Etter flyttinga var det tunet på
bruk 5 som vart plassert lengst mot vest (mot Førde).
I tillegg til bruka på Sanda og Skagen fekk også Lien, Byrkjeflet, Selstad og Myrmel
reduksjon i skulda. Skadane på dei fem første gardane kjem frå skreda nemnt her, men på
Myrmel må det vere snakk om eit anna ras utløyst av det kraftige regnvêret.
29
Fylkesatlas3 for Sogn og Fjordane viser dagens plassering av tuna på Sanda.
Før skredet var det eit klyngetun frå Gamletunet og innover mot dagens tun
på Indre Sande.
Ola Sande, som historia seier at dei fann att på vatnet, utdanna seg til smed og busette seg på
husmannsplassen Neset. Han vart kjend som ein svært flink smed som kunne lage det meste,
alt frå småspikar til låsar og beslag.
Avtaksforretning på Sande
Avskrift frå protokollen til sorenskrivar Elster, 18. mars 1862.
Gard
Sande
Skagen
Br.nr
1
3
4
5
1
2
3
5
Namn
Sanda
Randa
Sanda
Sanda
Bakkjen
Geila
Korngjerde
Nedre
Skagen
Skuld
3 dalar 1 ort 20 skilling
2 dalar 3 ort 11 skilling
3 dalar 1 ort 20 skilling
3 dalar 1 ort 20 skilling
1 dalar 1 ort 18 skilling
3 ort 9 skilling
3 ort 8 skilling
2 dalar 1 ort 19 skilling
30
Reduksjon
1 dalar 2 ort i 10 år, 1 dalar varig
18 skilling i 5 år
ikkje berørt
18 skilling i 5 år
8 skilling, varig
4 skilling, varig
4 skilling, varig
2 ort 12 skilling varig
6
Birkeflet
Lien
Selstad
Myrmel
8
1
3
3
6
8
9
10
Øvre
Skagen
Haugland
Birkeflet
2 dalar 3 ort 11 skilling
2 ort varig, 2 ort 12 skilling i 5 år
2 dalar 2 ort 15 skilling
2 dalar 3 ort 11 skilling
3 ort varig, 4 ort i 10 år
1 ort 18 skilling varig, 15 skilling
i 5 år
Indrelia
2 dalar 2 ort 15 skilling 5 skilling varig
Selstad
2 dalar 2 ort 15 skilling 15 skilling i 5 år
Tunet
3 dalar 1 ort 20 skilling 16 skilling i 5 år
Gota
1 dalar 3 ort 1,5 skilling 6 skilling varig
Løhaugen
1 dalar 3 ort 1,5 skilling 4 skilling varig
1 dalar 3 ort 1,5 skilling 4 skilling varig
1 dalar = 5 ort = 120 skilling (1 ort = 24 skilling)
15. juli 2011, 150 år etter skreda er det sol på Sande. Det er no så mykje
vegetasjon at jorda vert halden på plass av den.
Kjelder
1. Helland, Amund.
2. Timberlid, Jan Anders.
3. Fylkesatlas for Sogn og Fjordane.
4. UiB bildesamling
5. Munnlege kjelder
Nordre Bergenhus amt. Aschehoug 1901
Bygdebok for Gaular, Sande sokn. 2000
http://www.fylkesatlas.no (12.04.11)
http://www.uib.no (12.04.11)
Odd Sande, Herling Skagen, Gudny Skudal og
Bjørn Arild Sande
31
Dagbok fra sommeren 1910
av Leiv Skjerve. Redigert av Joar Sande
Skrevet av Gunda Alison Larsen (senere Skjerve) født 28.12.1891. Hun besøkte da sin fars
slekt i Holsen, Førde. Hennes far hadde 10 brødre og søstre.
Trondheim - Bergen
Onsdag den 6. juli 1910 reiste Borghild og jeg fra Levanger til Trondhjem med morgentoget
kl. 8.00. Gik op i byen og hilste paa forskjellig kjendte og gik en del ærend.
Onsdag nat kl 1.00 reiste jeg fra Trondhjem med D/S Ivar Aasen ifølge med far , Borghild,
Tilly, Johansen, Nordeide og frue og to barn. Kom til Kristiansund kl 10.00.(Torsdag). Laa til
kl. 11.00. Hilste paa Gulbrandsen og Anna. Nøkne holmer og skjær med lit mose
paa. Noksaa stor by. Fint veir hele tiden. Kom til Aalesund kl 5.00 (Fredag morgen). Var oppe
i byen og saa os om. Svære stenbygninger. Var i parken og saa Keiser Wilhelms statue.
Nydelig kaffistove og pen kirke. Var sjøsyk da jeg reiste fra Aalesund. For da over Statt. Om
morgenen fint veir og svært varmt. Reiste ned gjennem Byfjorden. Mange holmer ute i vandet
og et sted laa en fæstning i fjellet og en mine i vandet. Kom til Bergen kl 5 fredag
eftermiddag. Var der til tirsdag morgen. Var om i byen og saa bygningene. Var i Korskirken
og hørte biskop Bøkmann. Var paa Utstillingen og i ????s landsby, hvor det var meget
interessant aa se paa skolen deres. De var flinke til aa tigge om penger, men bare sølvpenger
vilde de ha. Var ogsaa paa Fløyen hvor vi hadde en herlig utsigt over byen. Søndag rodde vi
sammen med Lovise Utgaard , (g m J L O H fra Utigard Holsen) over Lungegaardsvannet til
byens kirkegaard. Gikk derfra tilbake til byen gjennem Nygaadsparken, nydelig park
med masse græsplæner og smaa vand med en masse guldfisk og berggylte i. I parken traf vi
en fætter av pappa, nemlig Nydal (?). Hans to barn var paa Søndmøre sammen med sin mor.
Var oppe og saa hans hjem. Han bor i Hermann Foss gate 7. Søndag var jeg paa museet og
efterpaa gikk vi gjennem Ole Bull parken til byparken og hørte paa Musiken. Saa ogsaa Ole
Bulls grav.
Vadheim – Sande – Lundekvam - Skilbrei
Tirsdag morgen reiste Laura , Borghild og jeg med D/S Kommandøren til Vadheim. Svært
pent omkring. Høie fjeld og i skraaningene her og der en liten gaard eller flere. Masse holmer
og skjær i vandet og mange bugter. Hadde bare et stoppested før vi kom til Vadheim og det
var Skjerjehavn. Kom til Vadheim 2 3/4. En hel del turister fulgte skibet. Vi tok skyds til
Sande 1 ½ mil. Vi reiste op gjennem en trang dal med høie fjeld paa begge sider. Bare veien
og en elv (Ytredalselven) gik gjennem dalen. Længre oppe ble den videre. Ved Sande var det
rigtig pent. En vei gik til Viksdalen og den til venstre til Førde. Noksaa meget bygget her. Laa
et hotel like ved veien og et par handelsboder. Var inne paa postaabneriet og snakket med
Jens Ørnehaug (?). Gik derfra til onkel Hans Lundekvam i Indre Holmedal. Kom dit kl 8 1/2,
da det var svært varmt og vi tok av veien flere ganger og spiste blaabær. Fik deilige
hyllekaker og spekekjød. Onsdag hvilte vi ut. Satt og sydde og gik ned paa jordet og snakket
med onkel, tante , Andreas , Hanna og Hans. Torsdag var vi paa Skilbreid hos min kusine
Hansine, datter til onkel Hans og som er gift med Samuel Skilbreid. Han har været i Amerika
og er en riktig kjæk kar. Han var svært kos. De hadde en liten datter som het Anna Hennie .
Vi fik deilig stor rømmebunke som vi spiste opp. Sat længe oppe og snakket med dem og
Oline, søster til Samuel. Gik op paa heien ovenfor gaarden og spiste en hel del krækling,
blaabær og multebær. Saa ogsaa Jostedalsbræen, en skinnende hvit bræ, som strakte seg rundt
32
3 prestegjeld. Ved Skilbreid laa et noksaa stort vand og ut av det ran en liten elv mot nord til
et annet vand og saa fortsatte elven nedover til Sveen og randt sammen med den store Svea
elv som gikk forbi Sande. Ved Skilbreid saa vi Storhesten og Lillehesten og Skeiebroka. Fik
kaffe og kaker og senere rømmebunke før vi gik. Gik derfra kl 10 1/2 og vi gikk gammelveien
tilbake. Først Vadheim, saa Sande, Bygstad og Langeland, alt i Indre Holmedal. Fredag var vi
nede paa jordet og hjalp lidt til med høionna. Var svært varmt hele dagen hver dag - undtagen
om aftenen - da det blev litt kold vind. Hadde det svært kos hele tiden.
Sande, Sivertsens hotell til høgre. Knud Knudsen 1909.
Viksdalen
Søndag morgen kjørte vi fra onkel Hans. Gudalen i syd-vest, mellem Søndfjord og Sogn.
Forsfjorden bakom Lille og Storhesten. Alvern paa sydsiden og Sogn paa nordsiden av Gaula.
Førdefjord og Dalsfjord mellem Lillehesten og Storhesten. Skudal og Eikeland og
Eikelandsfossen, Grævlebakke paa veien opover til Viksdalen. Ved Viksdalsvatnet ligger
onkel Gunder Larsen Tormaset. Vandet er 2 mil langt. Holsnipen bakom Gunders gaard.
Vaagen hitenfor Gunders gaard paa den andre siden. Der er Lise , datter til Gunder gift med
Mads Vaagen, en riktig storkar. Vi kjørte fra onkel Hans kl 8 ½ søndag den 18.ds og kom til
onkel Gunder kl 12 1/2. Fætter Andreas kjørte os opover. Reiste kl 6 1/2 fra Gunder. Rodde
med baat til Viken. Dalen mellem to fjelde i øst kaldes Eldalsdalen. Eldalen gaar til Mjælden
1 1/2 mil lang og saa stølene gaar til Vetlefjorden i Sogn. Masse sne paa de høie fjeld omkring
Hellebufossen i Gaula som kommer fra Jostedalsbræen.
Holsen
Ørnehaug er de gaardene ovenfor kirken. Gikk Vikalia opp til Gammelstølen og utover
viddene forbi Myklevandet og Lillevandet til farsstøl. Den er naa Lars Viki sin støl. Den laa
oppaa haugen ved Lillevandet. I øst mellem de to fjeldskar ligger Haukedalen. Holsen mellem
de to fjeldskar fra nord til syd. Drøsingen et høit fjeld like ovenfor sæteren. Laa 5 sætrer i
33
nærheten av hverandre. Min fætters i midten. Kom til sæteren om aftenen kl 9 1/2 og fik
deilig rømmekolle av Nikoline , min kusine, yngste datter til Johannes . Paa
Haukedalsfjeldene saa vi Jostedalsbræen 7 mil lang. – Saa solopgangen i 5 tiden.- Var oppe kl
4 1/2, da Laura og jeg, som laa i høystaalet ikke fikk sove da det var saa koldt. Borghild laa i
sengen paa selve sætren sammen med Nikoline . Tændte i ovnen og hadde det riktig kos. Fikk
ogsaa nu en deilig stor rømmekolle med poteteskake, melkekake og fladbrød til. Gikk
ned fra sætren sammen med Nikka og 5 andre piker kl 7 1/2 og Laura og Borghild. Brukte 1/2
time nedover. Tok inn paa farsgaarden som eies av Lars Viki og hadde det riktig godt. Tante
Nille og onkel Johannes trakterte oss, og Oline og Lars med Johannes , Gustav , Mekaline
og Nille snakket med os (Bruk 17 Vika). Hilste paa tante Kristiane (Bruk7 Skorpene) paa
veien oppover til Heggebruka og hilste deroppe paa Kristiane datter til Johannes og paa
Andreas , yngste søn til Johannes. Var inde i den stuen hvor papa blev født. En riktig stor og
høi stue med ljore i taket. Hadde masse hus og stor eiendom. Spiste til middag og sov efterpaa
i 3 timer. Saa traf vi tante Synnevø (bruk 11 Bakka) og var med hende op og hilste paa
Nikoline og Lovise Fikk deilig kaffe og mat. Pent stort hus og ny laave. De hadde 3 bygninger
til a bo i. Onkel Johannes rodde os over Holsavandet til Høiset. Rodde forbi Furuneset og
Sandvikodden. Noksaa meget vind og store bølger. Johannes og Gustav , sønnene til Lars var
ogsaa med. Kom til Høiset i 8 tiden og blev mottaget av tante (Severine Oline) og onkel
(Andreas) og Lars. Anne var paa stølen. Var i ro tirsdag og onsdag. Tirsdag regnet det om
eftermiddagen og det var ikke frit for regn paa onsdagen heller. Onsdag kveld traf vi Ludvik
(?). Torsdag gik vi opp til tante Kristiane paa Skorpene). Gik hjemmenfra kl 9 1/2 og gik først
op paa Fleten og hilste paa tante Gjertrud og onkel Johannes . I Utigaarden traf vi Bergitte
Holsen , søster til Lovise og Anne og vi snakket litt med hende. Kom til tante Kristiane (paa
Skorpene) til middag. Om eftermiddagen gik vi op i Kraakevollen og hilste paa tante Oline
og onkel Ole (Øvstebakken) og deres datter Oline og sønnen Lars . Snakket lenge med dem.
Derfra gik vi nedover og traf onkel Ole ( Bakka), far til Nikka og tante Synnevø . Gik op til
tante Kristiane igjen. Senere hilste jeg paa Oline og Nikka. Gik hjem 7 1/2. Brugte bare 3/4
time hjem. Fredag var jeg hjemme paa Høiset til middag og hjalp lidt til paa marken. Kl 3
fulgte jeg Anne paa stølen (Høgsetstølen ved Viskedalselva), for hun maatte opover for aa
berge noget høy da det var begyndt at regne. Hun brukte bare 3/4 time op. Jeg 1 time. for da
vi var kommen til Svarthammeren blev jeg efter i blaabærtuene og spiste lidt. Fra
Svarthammeren saa vi sæteren. Laa 5 forskjellige støler der. Den ene tilhørte i Viskedalen og
de andre de fire Høisetgaardene. Onkel har svær mark til sæteren. Der var en hel del blaabær
der paa tuene. Var med Anne og bar inn det tørre høyet. En stund efter kom Lars med hesten
op og. Nu gik det i en fei. Han bar og Anne og jeg raket efter. Senere efter vi hadde spist til
non i 5 tiden, da vi fikk rømmeask og havrebrød, begyndte Lars at slaa. Anne bar i hesjene og
jeg raket efter. Saa hadde Anne melk og smør i koppene og Lars og hesten drog avgaarde.
Anne melket gjederne og kjørne. De har 11 gjeder og 8 melkekjør, 11 kid og 3 kalver. Da
Anne var færdig, kokte hun deilig grøt av kjernmelk og vi spiste grøt og rømmeask. Kl 10 la
vi os. Jeg sov til kl 7, da klædte jeg paa meg i en fart, spiste poteteskake og drakk gjetemelk
og saa gik vi nedover kl 7 1/2. Kom ned kl 8 1/2. Var saa paa Høiset til kl 2, da vi dro opp til
farsgaarden.(Vika)
Søndag var vi hos onkel Johannes (65 år) og tante Nille (60 år). (Eldste sønnen Lars (40 år)
hadde overtatt driften av Vika i 1901, så Johannes og Nilla bodde vel i ei kårstue.). Hadde det
bare godt og rigtig morsomt. Legte "rekne bonden" og pikeleisen og endel folkeviseleke.
Laa i bedsta sin stue og hadde det rigtig godt. Mandag var vi hos Lars og Oline. (Ungfolket i
Vika). Jeg var med posten til Førde og fikk hentet op tøiet vaart. Hos Steen traf jeg papa. Han
var kommet søndag aften fra onkel Hans ( på Lundekvam). Han reiste mandag kl 2 paa
hjemtur. Traf ogsaa onkel Anders Støfring. Han bad os op til sig. Pent i Førde. Kom tilbake kl
34
5 paa farsgaarden (Vika). Fik deilig klub og flesk og kake. Gikk derfra kl 8. Brukte ¾ time til
Høiset. Var oppe til kl 11 og snakket sammen. Tirsdag formiddag vasket jeg to par strømper
og to uldtrøier. Kokte svedskergrøt. Fikk til middag kalvestek og svedskergrøt. Gik saa
paa stølen sammen med Anne og Laura. Gik kl 3 og kom op kl 4 1/4. Fik deilig rømmeask og
kavring. Laura og jeg gik og plukket blaabær og derpaa kokte jeg grøt av blaabærene. Medens
blaabærene kokte, var vi i elven og vasket askene. Senere kom Lars med hesten, saadan i 6
tiden. Han tok høiet ned. Blev færdig kl 8 1/2. Blev saa et skrækkeligt veir. Det tordnet og
lynet og regnet saa skrækkelig. Lars maatte bie litt for ikke aa bli skjortevaat. Kl 9 gikk han
nedover, da det var begyndt aa klarne. Anne gik i floren og melket, og vi gik om paa de andre
stølene. Naar hun var færdig, kokte hun deilig grøt som vi spiste sammen med rømmeasken.
Imens kom to stølsgjenter hit, nemlig Anne og Mathea. Vi sat og pratet en stund og saa la vi
oss kl 10 1/2. Laura laa med Mathea. Vaagnet kl 5 1/2 og stod da op. Fik deilig poteteskake
som Anne lavet paa stølen om dagen til frokost og nysilet melk. Kl 7 gik vi ned sammen med
de andre stølsgjenterne. Fra sæteren saa vi Holsavandet, Aasvandet, Movandet og bygdene
omkring som kaldes Viskedalen, Aasene og Lien. Brugte 1 time nedover. Byttet strømper og
sko og tøi og gik til Flæten. Fik deilig rømmegrøt til middag og spekekjød og hadde det svært
gildt hele dagen. Laa godt om natten paa ny-loftet sammen med Borghild. Regnet hele
eftermiddagen. Om kvelden bandt vi en krans av tyttebærlyng og røslyng. Spiste frokost
torsdag hos tante Gjertrud ( Flæten) og gik saa til tante Synnevø( Bakka). Var der til kl 3 1/2
og hadde det bare godt. Kl 3 1/2 gik jeg paa stølen paa Norddalen sammen med
Lovise(Bakka) og Laura. Først gik vi opp Rundekvia, saa kvilte vi paa Kleiven, og saa kom
vi ned paa Aalberget, og sa gik vi opp Bakkarne og Skaaret og Fjellet og saa til stølen. Paa
flaten nedenfor stølen, Opstraakane. Fra Opstraakane saa vi Myklevandet, Gulefjeldstølen
(Vikastølen) og Drøsingen. Et skar i Drøsingen heter Trollajota. Vi saa ogsaa hele Holsen og
helt ned til Lien. Her ligger 7 sel paa Norddalen. De tilhører Bakka derinne, Bakka derute.
Anders Skorpen (Bruk 8 Skorpa), Andreas Skorpen( bruk 9 Skorpene) stortingsmann Holsen (
Gjert M H Bruk 16 Bakka), emisær Holsen( Andreas R H Bruk 14 Nigarden) og Teigen. I syd
ligger Norddalsvandet og op for det ligger Rimane og Øykeskaret. Der laa store bræer helt
ned til vandet. I øst ligger Tverfjellet. I nord ligger Raunova. I øst ligger ogsaa Holefjellet og
Urbosegja. Brugte 1 1/2 time opover. Det var svært tungt. Fik deilig rømmeask av Lovise da
vi kom op. Var bort og hilste paa Oline. Før vi la oss om kvelden spiste vi og rømmeask.
Laura og jeg laa i Lovises sel. Hun laa ute hos de paa Teigen. Om morgenen stod vi opp kl 8.
Fik nysilet melk og kavring med det samme. Da vi var helt paakledd, fik vi rømmeask. Spiste
til middag hos Oline. Fik da rømmeask, Saa gik Laura, Lovise Skorpen og jeg til Finneskoten
til Gjertrud. Hun og onkel var oppe og slo og raket. Spiste der og rømmeask.Senere var vi
inne hos Lovise Skorpen og Anna og Marie Holsen, døtrene til Emisær Holsen og fikk deilig
melk og brød. Det var fint veir hele tiden, mens vi var heroppe. Lørdag var vi oppe kl 5 1/2,
og spiste rømmeask før vi gik ned. Brugte 1 time ned. Gik ned til tante Oline ( paa
Øvstebakken) og var hos henne den dagen. Spiste en masse ribsbær og bringebær. Lars (Vika)
kom op efter os med baat. Rodde os nedover og Borghild og Laura fisket. Fik 13 ørret. La os
ikke før kl 12. Søndag var vi oppe kl 8. Rodde til kirken herfra kl 10. Ludvik(4304) og Lars
(Vika) rodde os. Tante , Anne ( Skorpen ?)- Laura og Borghild og jeg var med. Deilig varmt
veir og stille vand. Onkel (Johannes Vika) var gaatt til kirken, for det er han som ringer i
klokkerne. Saa paa bedstemors grav som vi pyntet lørdag. Presten Solberg talte. Var mange i
kirken og svært varmt. Efter gudstjenesten hilste vi paa slegten vaar. Rodde derfra kl 2. Spiste
ørret og ribs til middag. Efterpaa legte vi og danset. Ludvig og Anne spilte paa accordium. I
femtiden rodde vi med Ludvik til Husetuft. Borghild rodde Husetuftbaaten og jeg og Ludvik
var med. Laura rodde Lars. Var oppe paa gaarden og spiste og drak. Kjekke folk. Fik og
multer. Kom hjem kl 11 om kvelden. Mandag var vi hos Emisær Holsen til middag. Fik
avkogt fisk, rømmegrøt og spekekjød. Fint dækket bord. Hadde det svært kjekt. Var ute og
35
fisket efterpaa. Fikk 6 ørreter. Tirsdag var vi paa Høiset. Fikk stekt ørret, rømmegrøt og
spekekjød. Vasket klær og tørret. Onsdag reiste vi fra Høiset kl 9 1/2. Hadde det bare kjækt
den tid vi var der. Kom til Stenen kl 12 1/2. Fik spekekjød og rabarbrasuppe til middag. Om
kvelden var Borghild, Fru Hafstad(?), Johanne og jeg ind til Førde til bakeren. Torsdag var fru
Hafstad og jeg først paa telegrafstasjonen og saa hos min tremenning Anna Flom og drakk
sjokolade og spiste en stor talerken med dyrkede bringebær.
Efterpaa kjøpte vi en del og saa skyndte vi oss hjem til middag. Fikk stek og multegrøt. Om
eftermiddagen blev vi med Emma paa stølen. Fin vei hele tiden. Kom opp kl 6. Gik kl 5. Fik
rømmeask og kringler. Spiste en masse blaabær. Jeg hadde lidt tannpine. Reiste fra sæteren kl
10 1/2. Vi fikk kjøre naar vi kom ned paa hovedveien. Det var Margit, Oskar, Thea(?),
Gudrun(?), Borghild og jeg som var ifølge. Borghild blev paa stølen med Emma. Anders(?)
kjørte os hjem. Kom hjem kl 11 1/4. Svært mørkt. Fredag var det svært varmt. Fru Hafstad,
Tanna(?) og Thea reiste til byen(?) med D/S Firda kl 2. Fik til middag stek, fiskeboller,
kringler og tykmelk. Om kvelden kjørte Johanne, Borghild og jeg med Kristoffer Bruland til
Førde. Han ventet en halv time paa os mens vi spiste. Hadde en rigtig morsom kjøretur. Var
hos bakeren og hos Nils Flom . Gik riktig fort tilbake, fordi Anna Erdal og datter skulde
komme utover. Møtte dem paa veien. Var nede i stuen til kl 11 1/2 og drak ribsvin og hadde
det svært kos. La os i 12 tiden. Svært mørkt. Emil var ute og fisket. Lørdag var det like varmt.
Var oppe litt tidligere enn ellers. Lars Høiset kom ned med kofferten vaar. Fikk spekekjød og
multegrøt til middag. Om eftermiddagen var Borghild og jeg med Emil til Førde. Kjørte
med hesten. Var svært kjekt. Siden var vi oppe og hjalp Johanne at hesje. I ottetiden var
Borghild og jeg med Andreas og Emil ut for aa take inn linen. En forferdelig stor line.
Andreas rodde os. Herlig veir. Flere baater ute. Fikk en eneste fisk paa første linen. Bare
ugræs og sjøstjerner og manet. Hadde det svært morsomt. Emil og Andreas holdt slikt leven at
vi lo hele kvelden utover. Især Gudrun. La os kl 12. Søndag var vi oppe i 9 tiden. Emil satte
ivei senofonen, og efterpaa gikk vi til kirke og hørte persnalkapelan Solberg. Ikke svært
mange folk i kirken, da det var flere stevner rundtomkring. Om eftermiddagen hadde vi det
svært hyggelitg. I 6tiden gik Johanne, Emil og jeg paa stølen til Emma. Borghild og Gudrun
var hjemme. Hadde det svært kos deroppe. Emil spilte paa accordium og Emma, Johanne og
jeg danset. Efterpaa spilte vi kort. Sprøite og femkort. Gik hjem i titiden. Mandag hjalp jeg
Emma aa pakke ribs i kurvene som skulde til England. Spiste til middag og saa var jeg med
A.O. Steen og Emil til Førde til skomageren. Om kvelden kl 10 drog Emil, Johanne, Gudrun
og jeg ut paa sjøen for aa kaste. Gjorde to kast, et ved Klettehammeren og det andre vet
Kvenberget. Fikk 3 sjøørret. Kom hjem i 12tiden. Svært moro hadde vi. Borghild laa hele
dagen. Tirsdag gik Johanne og jeg paa stølen med mat til slaattefolket. Gik kl 10 3/4 og kom
op kl 12. Gik derfra kl 3 og kom ned 3 3/4. Fik rømmeask paa sæteren. Om kvelden var vi ute
og fisket. Emil, Johanne, Gudrun og jeg. Hadde det svært hyggelig. Emil svært kjæk og snild
og morosam. Kom inn kl 12 1/2. Hadde 4 store ørreter og 2 flyndrer. Onsdag hadde vi ørret
og saftsuppe til middag Om kvelden var vi inne i stuen nedenunder og hadde det bare kjækt,
Emil, Johanne, Gudrun, Borghild og jeg. Brøt op 11 1/2. Johanne hadde spilt paa citer for os
en stund. Torsdag var jeg oppe paa bøen og hjalp Johanne at ta inn tørrhøy. Før og efter
plukket vi ribsbær i haven. Moreller spiste vi og, ogsaa stikkelsbær. Om aftenen var Borghild
og jeg ute med Emil og Andreas og kastet tre kast ved Kvernberget, Braneset og Viken.
Fikk 5 ørreter og 5 flyndrer. Emil vaadet denne gang. Kom hjem kl 1. Deilig og morsom tur.
Var ikke saa mørkt som forrige kvelden. Fredag reiste Gudrun med D/S Alden til Bergen. Om
eftermiddagen fulgte Borghild Emma paa stølen hvor hun overnattet. I syvtiden var Johanne
og jeg efter vand, samtidig spiste vi en hel del bringebær ute paa bøen. Om kvelden gik Emil
ind til Førde. Han skulde i generalforsamlingen i skytterlaget. Han kom hjem kl 10 1/2.
Efterpaa moret han seg med Johanna og meg. Spilte paa citer og snakket. Johanna og jeg la
oss kl 11 1/2. Vi laa sammen paa mit værelse. Lørdag morgen laa jeg til kl 10. Var for det
36
meste i ro og sydde hele dagen til ut paa eftermiddagen. Det blev slikt skrækkelig regnveir i
forbindelse med tordenveir og lynild. Blev bedre ut paa kvelden.
Jølster
Kl 7 kjørte Emil, Borghild og jeg til Jølster. Da vi kom til Flommen, byttet vi vogn. Kjørte
derfra til Mo gaard hvor Emil var inne 1/2 time og snakket med bestyreren. Drog derfra kl 9.
Kom til onkel Anders kl 10. Han syntes vi kom noksaa sent. Hadde ventet os i 6 tiden, sa han.
Fik mat , saa la vi os. Laa i bua. Søndag kl 9 kjørte vi til Vasenden. Der sat det paa geled en
hel del jølstringer som glodde. Jeg tror Emil kjendte alle. Kl 10 ½ avgik Skjold. Fuldt av
mennesker ombord som skulde for det meste til Aalhuskirken. Svært fint veir. Stort vand - 2
mil langt og dertil bredt. Vannet gikk i bugtninger inn mellem de høie, vilde fjelde.
Jostedalsbræen saa vi store stykker av. Her og der i fjellskraanigen laa dyrkede marker med
mange pene gaarder, f. eks. i Aalhus, Aadal, Dvergsdalen og Sandal. Massevis av høie fjelde,
f. eks. Aarkja, som man tror vil knuse hele Jølster. Kl 12 ½ kom vi til Skei. Hadde bare et
stoppested før og det var Aalhus. Reiste forbi Helgheimkirken. Paa veien til hotellet møtte vi
Tomine, en venninde av Emma. Hun skulde ned aa take imot sine foreldre. Fikk først kaffe og
brød i salen. En riktig pen stue med masse vevede tepper. Saa blev vi med rundt og fik se os
om paa hotellet, - 3 etasjer og fint innrettet. Efterpaa gik vi tur nedover veien. Her var det
noksaa flat og fin kjørevei over fjeldet til Nordfjordeid. Posten gaar denne veien og. Da vi
kom tilbake, spiste vi middag i spisestuen. Samtidig spiste 2 engelske damer og. Fikk 5 retter.
Først suppe, saa ørret, stek og kaal, aprikkoser og gele. Betalte bare 1 krone, da Emil kjendte
datteren paa hotellet. Kl 3 1/2 avgikk skibet. Kom ned til Vasenden kl 5 1/2. Her traf vi
Gunnar Eikaas, ældste sønnen til Anders Søfring. Snakket med ham 1/2 time og saa kjørte vi
til onkel Anders. Sønnesønnen hans Andreas var og med. Var paa Støfring til kl 8. Kom til
Stenen kl 10. Underveis møtte vi Anders paa Flæten, sønn til pappas kusine. Han fikk sitte
paa hos Emil. Den eftermiddagen fulgte jeg Emma paa stølen. Da vi kom til nederste kvien,
ropte nogle av sæterjentene at koen hadde kalvet og laa langt bortenfor en knaus vi saa. Jeg
tok hylkje og posen og gik op til selet, mens Emma la avgaarde efter koen. Jeg blev med Gina
ind i hennes sel og fik der rømmeask og flatbrød. Straks efter kom Emma bærende med
kalven over skuldrene og med koen foran sig. Hun var svært træt.. Efterpaa melket hun de
andre kjørene og gjorde seg istand i floren. Var saa ned i elven efter vann til koen. Imens var
det slik ringing og lusking utenfor. Siden Emma var kommet tilbake og vi hadde laast, h›rte
vi det snakket utenfor. Jeg drakk en stor kumme med nysilt melk og saa la vi oss. I sengen laa
vi lenge og snakket sammen. Men da jeg vilde sove, fik jeg slik tandpine at jeg ikke kunde faa
sove. Sovnet ikke før Emma stod opp kl 4 1/2. Sov til kl 6 1/2. Drak da ogsaa en stor skaal
med melk og saa gikk vi ned sammen med de andre stølsgjentene. Tirsdag var Borghild,
Johanna og jeg med til Førde. Emil var svært daarlig den dagen. Laa en god del. Hadde
omgangssyken. Var paa apoteket og fik tak i noe pulver. Onsdag var jeg med Emma inn til
Førde om formiddagen. Vi var en masse steder. Hos Flommen var vi oppe og drak kaffe. Var
baade paa posthuset, hos Andersen, Hafstad, Kristiansen, Sivertsen og hos Anna Erdal. Kom
hjem til middag og fik spekekjød og stikkelsbærsuppe. Om eftermiddagen holdt vi os aldeles i
ro. La os kl 10 1/2. Plaget av tannpine. Torsdag var vi oppe kl 10. Var oppe i haven og spiste
æbler, ribs og stikkelsbær. Fik fiskeboller og spanost til middag. Om eftermiddagen fulgte jeg
Emma paa stølen. Om aftenen skulde det komme opp nogen. Vi kokte rømmegrøt før kjørene
kom. Vi var ferdig med strevet kl 10. Vi la os derfor i sengen og skulde vente, men ventetiden
blev lang. De kom ikke før kl 11 1/2 og da hadde de ikke Borghild og Johanna med seg. De
var Anna Erdal, Karli Kristiansen og Emil Schei. Vi moret os alikevel til kl 3 1/2. Laa til kl 5
1/2. Fredag kom tante Sevrine, Ludvig, onkel Andreas, Kristian Hemmagard nedover. Fik
stek og gele til middag. Baaten Firda avgik kl 2 med os og Emil. Fint veir hele tiden.
37
Stoppestedene heter Førde, Naustdal, Aarvik, Helle, Kvamme, Vevring, Markesvik,
Sivertsvik, Svanebugten, Florø. Fikk maskinskade i Svanebugt og laa der 1 time. Kom til
Florø kl 9.
Kjelder
http://leskjerv.seria.no/dagbok-g.htm. Leiv Skjerve, Bodø
Knud Knudsen (Bildesamlingen til UiB)
38
Intervju med Gudny Skudal 10. januar 2012
Gudny Nancy vart kalla opp etter oldemora, Nele i Randa. Nele kalla ho for Lita.
Gudny fekk begynne på skulen då ho var 5 år gammal. Gudfaren hennar, læraren Ola på
Gjerdet, som eigentleg var pensjonist men hadde blitt tilbakekalla, ordna det. Skulen var i
kommunehuset fordi det var så mange elevar. Gudny vart innført i almanakken til Ola, ikkje i
protokollen. I jula fekk dei julegodt betalt av Haugland. Presten Gloppestad og Ola sat då i
kassen til banken (som òg hadde lokale i kommunehuset) og delte ut, begge hadde skjegg. Dei
som var begynt i skulen fekk både eple og appelsin, dei andre berre appelsin. Gudrun i Nedre
Skagen lurte dei, sa ho var begynt i skulen og fekk då begge delar.
Ola på Gjerdet brukte å seie til dei som hugsa dårleg: - Gå inn på butikken og kjøp for fem øre
i hugs til å ha ned i grauten, så hugsar de Fadervår neste gong.
Dåpsborna vart stelte i Randa, kyrkja var for lita. Sivertsen og Haugland ga pengar til den nye
kyrkja som vart bygd i 1864. Dei fekk då kvar sin stol fremst i kyrkja, Haugland ned mot elva
og Sivertsen opp mot vegen. Den som sist brukte Hauglandsstolen var Elisabeth Eckhoff (død
1943). Ho hadde vore lærarinne, og budde på Ullahaug i Skagen.
Ivar Byrkjeland var stor på det, i bryllaup og andre tilstelningar brukte han å tenne pipa si
med ein pengesetel. Ivar var gift med systera til Dysjelanden, og han ville vel vere like stor
kar som han. Han ville ikkje ha hjelp til å bygge opp att husa etter skreda i 1861, og det
greidde han ikkje økonomisk.
Skreda i 1861: Kyrne var på stølen, ein hest fann dei att kneggande på ei øyr i elva. Ein gris
forsvann. Alle husa på bruk 1 på Sande vart tekne.
Sivertsen brukte storehuset i Randa som anneks til hotellet. Nele i Randa fekk alle matrestane
til grisemat. I storehuset var det laga til arrest i 2. etasje, Gudny hugsar at det var restar av
gitter framføre vindauget. Hetlekarane sat her i 1907. Johan Skagen og Johan i Geila var
rettsvitne. Folk sa at Mikal Hetle hadde sagt til sonen Ole at han måtte nekte alt då dei vart
henta i fengselet. Bestemor til Gudny var der og høyrde ikkje noko slikt, så det var berre
rykte. Under rettsforhandlinga på Sivertsens hotell måtte Mikal ut eit nødvendig ærend, og
Johan i Geila følgde han ut. – Dette er første gong sidan eg kom i frå mors liv at eg ikkje kan
gå der eg vil, sa Mikal.
Mattis i Randa kjøpte huset på Tjønnene, bygde på det og brukte det som bustadhus og
butikk. Mattis var gift med Johanna frå Fugle. Han fekk i stand giftarmålet mellom broren
Mads og Synneva Olsdotter Myklebust. Mads var då godt opp i åra. Då Mads i Randa døydde
ville broren til kona Synneva, Hans Myklebust, ha Randa. Mattis i Randa tok då garden på
odel. Hans fekk med seg Synneva til heimgarden på Jølster, i håp om at han med tida skulle få
overta den. Det fekk han ikkje, ein eldre bror tok den på odel, og då sat Hans, Synneva og dei
to ungane til Hans att utan plass.
Lalina kom etter at dei flytte frå Tunvall til Ludvig Foss. Folk på Foss hadde dårleg rykte, og
Lalina ville helst ikkje reise opp dit. Far til Gudny, Johan, var formann i Fattigkommisjonen,
og sa til henne at då fekk ho komme til han dersom ho ikkje fekk det bra. Men ho fekk det bra
på Foss. Då gamleheimen på Haugland vart opna i 1937 kom Lalina dit. Men ho hadde det
betre på Foss, så ho rømde ”heimatt”. Lalina døydde i 1943.
39
Presten Dahle kom ein gong til Johan Skagen og var heilt fortvila. Dette var i jula, og han
måtte snakke med Johan i einerom. Det viste seg at han hadde fått brev frå ein som ikkje
hadde mat i jula, og han som var prest burde tenke på dei som sat utan mat når han sto på
preikestolen. Johan kjente nok denne mannen godt, og visste at det han hadde sagt i brevet
ikkje nødvendigvis var sant. Han sa til Dahle at han skulle be Tyssekvam fylle ein kasse med
julemat og få den levert på Fattigkommisjonen sin rekning. Dahle gjekk letta heimatt.
Severina hadde stove i Haugegjerdet og spann, bakte flatbrød og hjelpte til på gardane. Ho var
gift med Erik Senneseth, som måtte gå frå garden sin fordi han drakk. Erik budde etter det
ikkje i lag med Severina. Severina kom ein gong halvspringande bortetter vegen og skulle
snakke med Johan Skagen. Ho hadde ei bankbok med nokre tusen kroner på, og den var no
stolen. Johan ba dottera Gudny gå til banksjefen, Mads Sande, og gi beskjed om at ingen
måtte få ta ut pengane. Mads ringde banken i Førde og ga beskjed om det same. Nokre dagar
etter fann Severina bankboka stukken inn under inngangsdøra si.
Johan skyssa posten, annakvar dag til Vadheim og annakvar dag til Skilbrei. Ein dag han var i
Vadheim ba Nilske (gift med Sjur i Vaim) han ta med bankboka hennar til svogeren Mads
Sande og ta ut pengar. Gudny vart sendt i banken for å gjere det, og fekk streng beskjed om å
passe godt på pengane. Johan tok så med bankboka og pengane til Vadheim neste gong han
var der.
Far til Gudny kjøpte ljåskaft, rivetindar og liknande av Petter Tunvall. Han hadde ikkje tid til
å lage det sjølv. Gudny syntest at dei hadde det fattigsleg på Tunvall.
Kjelde: Gudny Skudal f. Skagen (fødd 1916).
40
Intervju med Sverre Sande 19. juli 2011
Davebakken i Sandagjære vart ofte slegen i samband med ei helg, i håp om sol og brøtleveir.
Men det vart desverre ofte regn og såter. Johan i Gjerdet sa at det var først når kyrne fekk høy
frå onde Fjelle at det vart smør. Ein gong Johan gjekk med ei høybør, låg det ein hoggorm
under tauet. Johan meinte at det var skrålukta som gjorde at ormen ikkje beit. Johan brukte ei
mork skrå for veka. Ein gong Kristian skulle til Kviteneset kjøpte han skrå til Johan, Furelien
og seg sjølv. Men då han gjekk ut til Johan med skråa, fekk han vite at han hadde slutta.
– Greier du det, så skal eg greie det òg, sa Kristian. Enden på visa var at Furelien fekk alle tre
pakkane. Johan var ringjar og medhjelpar i kyrkja. Han kom alltid oppom Kristian på veg til
kyrkja for å stille si eiga klokke etter stoveuret hans. Det gjekk nøyaktig.
Sverre såg Johan på likstrå, dottera Astrid spurde om han ikkje ville komme inn og sjå. Johan
låg i kammerset, og Sverre fekk etter dette problem med å gå på skulen dagen etter. Nancy
Sande og Ingolf Birkeland budde seinare nokre år i stova som Johan i Gjerdet hadde hatt.
Sonen Kåre vart fødd der. Øyvind Edvard Sande frå Tunvall hadde stova til Søren i Gjerdet,
den var raudmåla. Ungane gjekk på skulen på Sande. Løa på plassen vart kalla Nilsløa.
Einstapbakken er ein bakke med mykje einestape i ytste Tåbakkane (der Vegvesenet laga ny
rås for kyrne). Mads på bruk 4 brukte å hente underlag til sengane der, men han var ikkje
alltid først ute.
Skjenøyra ligg like ved Sandøyra i Hopen. Dei henta sand her når dei støypte golvet i den
tømra floren på bruk 5. Hans Bell støypte, og golvet var lagt utan armering opp på eit tregolv.
Hopen var år om anna slått med ljå frå båt, men graset var vanskeleg å få turt. Ved
Sandagrinda i vegen ved Furuskorelva var det ein liten trekant som vart slegen. Grinda måtte
vere komen opp før Myrmel slepte hestane sine om vårane.
Randa slo Florsgjerdet, og Per fekk bygge gardfloren sin der. Randa hadde gardfloren sin inn
mot Grøngjerdet. Florsgjerdet tilhøyrer no bruk 1, så det må i så fall ha blitt kjøpt av Randa
ein gong, eller tildelt bruk 1 i samband med utskiftinga.
Diverse
o Lars hugsa han var med faren og henta korn på Tjønnene, 7 år gamal (Lars var fødd i
1907). I 1914 vart Tjønnene selt til Ola Hatlebrekke, men Kristian meinte han eigde
noko der, og brukte ein åker. Det var sannsynlegvis på denne åkeren dei hadde korn.
o Dyrstallane – mykje tytebær og eit ormehol.
o Stor ur ovanfor Grøngjerdet – lensmann Askevold sa at geologar hadde sett på den, og
at det ikkje var fare for ras.
o Hermod var liten og hadde vore med på tur: - Vi har vore like til Knallholten! (heiter
Knappholten).
o Om sundagane før snøen kom, gjekk dei på skeiser på Sandavatnet på fjellet. Det var
òg vanleg å bruke Tjønnehopen, den har grodd mykje att sidan då.
o Det var tytebær på Tytebærhaugen før, lite no.
41
o Lillejord var hard mot hesten, køyrde store, fine furuer ned til vegen med stutting.
Sonen var med. Sidan vaks det opp fine juletre på hogstfeltet. Lillejord hadde Randa i
eit år etter krigen, men garden vart teken att på odel av familien.
o Sverre var grindagut for lensmann Askevold. Han var alltid innom handelsmann Lien
på veg oppover mot Viksdalen, og det var grind på kvar ein gard. Seinare var dottera
Magnhild sjåfør, ho kolliderte ein gong ved Eikelandsfossen.
o Reven tok eit lam ved Eldalshamrane, Hans i Dalen kom og ga beskjed. Sverre og
broren Andreas på bruk 5 henta det, og mesteparten av kjøtet kunne brukast. Men der
reven hadde bite over halsen på lammet var kjøtet øydelagt.
Kjelde: Sverre Sande (fødd 1923)
42
Sande i bilde
Axel Lindahl omkring 1890. Til venstre Tågjære, Sandagrinda i vegen og Hopen fremst.
Knud Knudsen 1909. Vegen vart utvida rundt år 1900, det har kome stabbesteinar i svingen
ved Hammaren. Bildet er teka om hausten, kornet er på staur.
43
Fotograf Talle frå Bergen rundt 1910. Låven på bruk 5 ligg fremst, Bygningen på bruk 4
er påbygd og vi kan skimte sperrestova og floren.
22. april 2012. Dei gamle bilda er tekne frå Nesaberget, men der er det no så mykje skog
at det i dag ville blitt eit bilde med berre tre.
44
Bildet er frå 1908. Vi ser den nye floren på bruk 4 (bygd 1902), sperrestova er påbygd medan
Bygningen ikkje er det. Fylkesarkivet.
Sanda bruk 4 og 5, mellom 1912 og 1920. Fylkesarkivet.
45
Odd Brathole 1938. Bruk 5 har fått ny kombinert løe og flor (i venstre bildekant).
17. juni 2012. Slåtten som før tok veker med hesjing er no unnagjort på nokre få dagar med
rundballeslått. Floren på bruk 5 har blitt oppgradert i fleire omgangar, frå 1988 til i dag.
46
Lars på bruk 5 bygde på huset i 1957, høgspentlinja kom på slutten av 40-talet, så bildet er
teke ein gong mellom det.
Widerøe 1973. Frå venstre Sanda bruk 5, Sandvin bruk 8 og Sanda bruk 4. Kårhuset på bruk
4, med eige bruksnummer 26, vart bygd i 1958-59 og ligg heilt til høgre.
47
Sanda bruk 4 sommaren 2011. Huset i midten er eldhuset frå ca. 1863. Vegen vart lagt om og
utvida rundt år 1900, og utbetra meir midt på 60-talet.
Ole Skagen 13. juni 2011. Frå venstre bruk 5, 8 og 4 på Sanda. Kårhuset på bruk 4 vart påbygd og oppussa i 2001-02. Vegen har gått her i uminnelege tider, i 1837 vart den hovudveg
og i 1868 vart den oppgradert til postveg. Sidan har den hatt skiftande namn, frå Riksveg 14
og Riksveg 1 til dagens E39. Odd Sande fann under pløying restar etter den gamle vegen nord
(nærmare bakkane) for den nye.
48
29. mai 2012. Siste asfaltering av E39 i Sande sentrum?
Ny veg utanom sentrum er planlagt ferdig i 2015.
Knud Knudsen 1872. Bildet er teke frå omtrent der kårhuset på Sanda bruk 4 ligg i dag.
49
Fylkesarkivet, mellom 1925 og 1930. Bruk 1 på Sanda til venstre, Lensmannsgarden midt i
bildet og bruk 3 Randa bak den.
Postkort, Sande rundt 1970. Husa på Sanda bruk 5 fremst, og vi skimtar husa på bruk
4 bak. Bankbygget kom i 1969 og Samvirkelaget opna i 1971, så bildet er teke ein
gong i mellom det.
50
Sande ca 1977. Bygdeheimen er under påbygging, og alle husa i Randa har blitt rivne.
Sande bruk 1 og Lensmannsgarden fremst. Det gule huset på oppsida av vegen midt i
bildet er huset der Mattis i Randa hadde butikken sin.
Postkort, Sande ca. 1980.
51
Sande ca.1980. Løvfallsfeltet fremst til høgre har blitt påbegynt, idrettsbana
er laga til og utvidinga av Bygdeheimen er ferdig.
Dagfinn Vasstrand 2006. Sande sett frå helikopter.
52
Dagfinn Vasstrand. Sande sett frå frå Fløyen.
I 1967 vart den nye sentralskulen opna. Den hadde etter den tid høg standard, med m.a.
symjehall, stor gymsal og skifergolv. I starten gjekk alle i Gaular på ungdomsskulen her, men
Viksdalen fekk seinare eigen ungdomsskule fordi vegen langs Viksdalsvatnet er rasfarleg,
spesielt i Matbjøra. Byggefeltet til venstre for skulen, Klokkargarden, kom til på 70-talet. Bak
skulen vart det bygd frå midten av 60-talet og framover, og Steiafeltet bakerst fekk sine første
bygg midt på 80-talet. Løvfallsfeltet (som eigentleg ligg på Steia) som vi ser bak i høgre
bildekant, vart påbegynt seint på 70-talet. Banken bygde nytt i 1969, Samvirkelaget opna i
1971 og kommunen bygde nytt kommunehus i 1991. Sølvi og Per Kapstad bygde kro i 1977
og motell i 1978. Desse bygningane var i starten to separate bygg, men i 1992 vart dei bygde
saman, og Sande kro og motell vart til Sande kro og hotell.
Norvald Sygna hadde bensinstasjon, Shell, ved sida av kroa. I starten var det ei lita trebrakke,
men sidan (ca. 1980) vart det bygd nytt for å hyse både bensinstasjonen og verkstad. Den siste
tida var det Best-stasjon her, men bygget brann ned til grunnen 5. september 2011. På
nabotomta bygde Ola Olsen på 60-talet lokale til bensinstasjon, verkstad og kafé. I starten var
det BP, så vart det Norol og Statoil. Kristian Sande, Per Gunnar Sande og Georg Potornai
starta seint på 70-talet opp bilforretning, og selde Subuaru, Mitsubishu og Zetor traktorar. I
tillegg dreiv dei verkstad og bensinstasjon. Verksemda gjekk konkurs i 1994, siste tida vart
den i hovudsak driven av Kristian Sande åleine. I PEKO-bygget ved sida av var dei eit kort tid
butikk midt på 80-talet.
Gaular kommune laga i 1937 til gamleheim på Høgland. I 1960 sto eit nybygg ferdig i Randa,
det vart utvida med ein ny fløy i 1977, og seinare påbygd med ein etasje. I 1991, etter HVPU
reforma, vart Skagetunet bygd. Kommunen bygde seinare omsorgsbustadar i tilknytning til
Bygdeheimen.
53
Knud Knudsen, mellom 1872 og 1880. Steiebrua, og låven på prestegarden over elva.
Anders Beer Wilse 1936. Låven på prestegarden brann i 1927, på bildet ser vi den nye.
Steiebrua vart rusta opp rundt år 1900, rekkverket vi ser på bildet vart flytta til
brua på Selstad då biltrafikken krevde større og sterkare bru, bygd i 1959-60 (Foto Wilse,
Norsk Folkemuseum).
54
Sande i 1932. På Sanda er kornet på staur, så dette er ein fin haustdag
(Bygdebok for Gaular, Sande sokn)
Flyfoto frå 1956. Tyssekvam bygde ny butikk like etter krigen, i huset ved
sida av hadde Olav Alværen posten (Bygdebok for Gaular, Sande sokn).
55
Sande sentrum 2007. Sparbutikken til Tyssekvam midt i bildet,
huset til Alværen til høgre og banken til venstre. I det gule huset
bak flaggstengene, ”Bertillahuset”, hadde skomakar Anton
Skilbrei butikk. I førstninga leigde han ut til Tyssekvam, men
etter at han hadde flytta ut dreiv Anton butikk sjølv.
Kona hans heitte Berthilde.
Per Otto Selstad. Sande sett frå Steiefjellet.
56
Knud Knudsen 1872. Sivertsens hotell til høgre, og bak kyrkja bruk 4 og 5 på Sanda.
Bernt Sivertsen starta med butikk og overnatting då vegen mellom Vadheim og Førde
vart hovudveg i 1837.
Knud Knudsen, mellom 1888 og 1894. Sivertsen hadde hotell, landhandel, skysstasjon
og frå 1856 postopneri (Sande i Søndfjord).
57
Knud Knudsen 1909. Sivertsens hotell fremst. Sivertsen selde hotellet og flytta til Bergen i
1915. Kommunen kjøpte huset og brukte det til lækjarbustad og lækjarkontor.
Knud Knudsen, mellom 1880 og 1900. Bildet er teke frå Steiebrua.
58
Knud Knudsen, mellom 1888 og 1894. Vi ser kva som var dåtidas vegstandard.
15. juli 2011. Distriktslækjar Arne Øvretveit kjøpte tidlegare Sivertsens
hotell, som hadde blitt lækjarbustad i 1915, midt på 70-talet. Huset er
no eigd av sonen Ole Johannes Øvretveit.
59
Axel Lindahl, ca. 1890. Steiebrua vart bygd rundt 1864, etter at flaumen etter skreda
sommaren 1861 hadde teke med seg den gamle brua som låg litt lenger oppe i elva.
Litt lenger nede, over Sandafossen, var det ei bru òg. Den er nemnd i nedteikningar
gjort av prest Hans Wingaard i 1770.
Anders Beer Wilse 1936. Vegvisar ved Steiebrua. Den gongen var det som no er E39
veg nummer 580 (Foto Wilse, Norsk Folkemuseum).
60
Anders Beer Wilse 1936. Det gamle kommunehuset vart bygd i 1909, og banken hadde
lokale her òg. I kjellaren hadde Johannessen saftfabrikk nokre år rundt 1910. I huset
som ligg fremst hadde J.C. Ørnehaug postkontor (Foto Wilse, Norsk Folkemuseum).
15. juli 2011. Det gamle kommunehuset er no pussa opp og vert brukt som kulturhus.
61
Truleg Knud Knudsen 1898. Husa på Sanda bruk 4 og 5 midt i bildet. Fargar Furubotn,
far til Peder Furubotn, hadde fargeri og stampe i huset ved elva. Det vesle huset bak
var ei eldhus, og litt lenger bak hadde bakar Johannessen første bakeriet sitt.
Knud Knudsen 1909. I huset midt på heldt Elvarheim kafé til seinare, Steiebrua bak.
62
Leif Lundgren. Slik såg det ut før Elvarheim kafé vart riven rundt 1980.
15. juli 2011. I det vesle, gule huset var det mjølkeutsal og butikk. I kjellaren på det gule
huset bak dreiv Tyssekvam butikk ei tid. I det kvite huset midt på bildet hadde Johannessen
sin butikk.
63
Det gamle sentrum på Sande låg før på nordsida av elva. Her var det hotell, telegraf, post,
kafé, bakeri, butikkar, bank og kommunehus. Sentrum flytta seg sidan gradvis over elva.
Tyssekvam bygde nytt like etter krigen, skulen opna i 1967, bankebygget i 1969,
Samvirkelaget i 1971, kroa i 1977 og det nye kommunehuset stod ferdig i 1991. Grunnen til at
sentrum vart flytta var at flatene på andre sida av elva eigna seg godt til utbyggingsføremål. I
tillegg låg dei på Prestegarden, der gardsdrifta hadde blitt lagt ned i 1961, noko som gjorde
dette lettare å ta i bruk dette arealet til andre føremål.
Sande er eit vegkryss, og har difor vore og er ein sentral stad. Vegen er planlagt lagt utanom
sentrum i 2015, noko som ein del næringsdrivande har vore skeptiske til. Vil en naturleg del
av utviklinga vere at nokre sentrumsfunksjonar flyttar på nytt, nærmare vegen?
Fotograf Fauske. Fylkesarkivet, 1920-1930.
Fotograf Ingebrigtsen. Fylkesarkivet, ca. 1920.
64
Postkort, ca år 1900.
Postkort, ca år 1900. Skulehuset på Steia til venstre.
Mittet, Fylkesarkivet. Sande mellom 1920 og 1943. Til venstre skulehuset
på Steia, bygd i 1863. Til høgre ungdomshuset frå ca. 1920. I midten
låven til Ørnehaug framføre kommunehuset, bygd i 1909.
65
Skagen i 1956. Den gamle skulen på Steia fremst til venstre, og ungdomshuset
midt i bildet. Til høgre for ungdomshuset ligg huset som Torstein Skagen bygde,
men knapt budde i. Det gamle kommunehuset til venstre over elva.
(Bygdebok for Gaular, Sande sokn).
Skagen i 1994. Det vart bygd fleire nye hus i tidsrommet 1970 – 1990. Seinare, i
starten av årtusenet, vart det bygd fleire hus på flatene over og til høgre for garden
til Erling Skagen (Høgland). Den første gamleheimen låg til høgre for vegen, i svingen.
(Bygdebok for Gaular, Sande sokn).
66
Skagen 6. januar 2013.
Sande sett frå Klokkargarden, 6. januar 2013.
67
Anders Beer Wilse 1936. Sande kyrkje vart bygd i 1864. I starten var det ein låg
tårnhjelm, men det vart bygd spir med små arker i 1889. Arkene vart fjerna i 1943.
Spiret vart pussa opp, og skiferen lagt om, i 2009 (Foto Wilse, Norsk Folkemuseum).
15. juli 2011. Bruk 4 på Sanda midt i bildet.
68
Sivertsen hadde frå 1856 postopneri, med namn Sande i Søndfjord og ringstempel nummer
252. Breva under er kanskje stempla av Bernt Sivertsen (fødd 1806) sjølv?
Brev til amtmannen (fylkesmannen) på Leikanger.
Brev posta på Sande, til Stavanger via Bergen.
69
Kjelder
Jan Anders Timberlid. Bygdebok for Gaular. Gardar og folk. Sande sokn (1999).
Knud Knudsen (Bildesamlingen til UiB)
Anders Beer Wilse (Norsk Folkemuseum)
Axel Lindahl (Nasjonalbiblioteket, Galleri Nor)
Ole Skagen, Dagfinn Vasstrand, Per Otto Selstad, Fylkesarkivet, Leif Lundgren og private
bilde.
70
Jordskifte 1899 - 1901
Innmark, Sanda bruk 4
Før jordskiftet - bruk 4 merka med raudt.
Jordskiftet over innmarka på Sanda starta i 1899, og vart fullført i 1901. Etter første utkastet
var det snakk om at bruk 5 skulle få den strimmelen der tunet på bruk 4 ligg. Det var Mads på
bruk 4 lite interessert i, det ville i så fall medføre at husa måtte flyttast. Etter at jordskiftet var
endeleg avgjort, starta det eit storstilt utbygging på bruk 4. Ny kombinert flor og låve vart
bygd i 1902, sperrestova vart påbygd i 1908 og storehuset (Bygningen) i 1910. Elles ser vi at
den delen av Neset som no tilhøyrer bruk 5 før låg til bruk 4. Fiskeretten vart ikkje utskift, så
den følgjer eigentleg dei gamle grensene den dag i dag.
Legg merka til grensa i Gamletunet. Den går litt inn i Insteteigen, som i dag tilhøyrer bruk 5.
Vi kan sannsynlegvis sjå omrisset av låven. Den ligg nord-sør, og vart flytta til det nye tunet
ein gong mellom 1862 og 1863.
71
Etter jordskiftet.
Poenget med jordskifte var å samle jorda, slik at drifta skulle bli lettare. Før hadde det blitt
lagt vekt på at alle skulle ha jord av like god kvalitet, noko som ofte medførte at det vart eit
lappeteppe av små teigar. Før mekaniseringa av landbruket kunne det gå greitt, men då betre
reiskapar og hesteslåmaskina kom, var det meir praktisk med store teigar.
Utmarka på Sanda vart utskift først i 1925.
72
Sandagjære
Før jordskiftet - bruk 4 merka med raudt
Vi ser at grensa er ganske krokete. Den teigen som ligg her heiter Krekjen, som naturleg nok
betyr ein krokete teig. Følgde grensa delvis Løikjen, som ein gong har hatt eit anna far, eller
var det åkrar som gjorde at oppdelinga var slik? Bekken som kjem ned frå fjellet var kanskje
grensa midt på, den vart seinare lagt i ei kistegrøft. Husa på dei tre husmannsplassane er
avmerka, noko som betyr at husa på plassen midt i Gjæra òg framleis sto i 1899. Ola Ottoson
(1806 – 1888) var den siste som hadde den plassen.
Etter jordskiftet.
Bruk 4 har fått meir jord, Gjæra er delt i to om lag like store delar, bruk 4 sin del til venstre og
bruk 5 sin til høgre.
Kjelde
Olav Sande. Sanda Gard. Gardsnummer 75, bruk 1,2,3,4,5. Spesielt bruk nr. 4. Særemne,
Førde Gymnas (1980).
73
Stein funnen i Sandagjære
Stein funnen i Sandagjære i pinsehelga 2012.
Steinen vart tilfeldigvis funnen måndag 28. mai. Den låg i muren til kloppa over Løikjen i
Gjæra, kloppa hadde blitt køyrt sund og då kom steinen til syne. Sandagjære er delt mellom
bruk 4 og 5 på Sanda. I Gjæra har det vore tre husmannsplassar, den siste vart lagt ned på 30talet.
Dei sette opp slike steinar ved bruer, og då er i så fall OSS han som mura opp brua. I
Moldfallet er det lagt opp murar som vegen til Tunvall ligg på. Kanskje OSS er han som mura
opp dei? Det som er litt rart er at fargen på bokstavane ser nymala ut. Det har sjølvsagt
samanheng med at steinen har lege innemura i så lenge som kanskje 100 år, men det betyr
også at fargen vart fornya like før steinen vart lagt bort.
Vegen til Tunvall og Myrmel forbi Sandagjære vart lagt ned rundt år 1900, og forklaringa kan
vere at steinen sto ved vegen, slik at den var ganske ny då vegen vart lagt ned. Vegen til
Tunvall var då ein del av hovudvegen mellom Sande og Førde. I Sandagjære var det utskifting
i 1899 - 1901, kloppa vart kanskje mura like etter, og steinen lagt inn i muren då.
O’en er litt mindre en dei to andre bokstavane, så det er ikkje sikkert at den er del av
initialane. I så fall kan SS stå før Søren (Olsson) Sande (1843 – 1918) som hadde plass i
Sandagjære frå 1875 til 1918. Han hadde gjerne hatt arbeid på vegen Sande – Førde som han
hadde signert, og då vegen vart lagt ned tok han vare på steinen og la den inn i kloppa. Men
dersom den teorien stemmer, kva står då O-en for?
74
Skifte etter Gjert Johannessen (død 1812)
Kjelde: Digitalarkivet.
75
Matrikkelforarbeidet i 1723
Matrikkelforretninga vart halden på Sveen i Bygstad 11. desember 1723. Det står at
forretninga for heile Indre Dahles Skibrede i Holmedals præstegjeld vart unnagjort på ein
dag, så dei var effektive! Det er sorenskrivaren i Nordfjord, Paul Schonvig, som har hatt
ansvaret for forretninga, truleg fordi sorenskrivaren i Sunnfjord var ugild. I tillegg møtte futen
Hans Rue og sokneprest Peder Hansen. Lensmennene Nils Olsen Sande og Johannes Furenæs
møtte i tillegg til birkelensmann Nils Øvre Kjellstad. Frå bondestanden møtte Hans Skudal,
Erik Seneset, Rasmus Hagenes, Peder Yndestad, Ole Lunde, Jon Døskeland og Lasse Strand.
Matrikkelen vart aldri teken i bruk, truleg fordi styresmaktene ikkje fekk den auken i
skatteinntekter dei hadde sett føre seg. Landet var utarma etter Den store nordiske krig som
slutta i 1721, noko som medførte at det ville ha blitt ein nedgang i skatten for enkelte bruk.
Matrikkel for Sande
Sande er gard nr. 64, brukarane er lensmann Nils Olsen, Lars og Knud.
Takst etter gammal matrikkel er 3 løper 1 pund smør. Deraf eyer Holmedahles Præstebol 1
løp smør med bøgsel. Lars Sande ½ pund uden bøgsel. Hrr: Thyge Fuhrman 1 ½ løp med
bøgsel og overbøgsel til fornefnte ½ pund bondegodtz. Nils Sande eyer 2 pund med bøgsel.
Thyge Fuhrman hadde bygselsretten til halve Sande. Nils Sande eigde med bygsel 2 pund,
men brukte sikkert prestebolet sin part også, for i 1717 brukte han 5 pund, dvs halve Sande.
Den andre halvdelen av Sande var delt mellom Knud og Lars. Knud kjøpte sin del i 1735.
Presten i Holmedal hadde kjøpt den då avdøde Fuhrman sin del i Sande, som han selde vidare
til Knud.
Skog og sæter:
Kværne og fiskerie.
Situation og Belegenhed:
Brændeved og nogen små furreskaug til gaarden nøtte, og 1
Liden Sæter ¾ miil fra gaarden. Ingen husmenn.
2 små kverner
Ligg 1 mil frå sjøen, temmeleg lettdrive og gode forhold for
korndyrking, har ellers lidt nogen skade af fjeldskrede.
Dei sår 12 tønner havre og haustar 42 tønner. Av husdyr har dei 4 hestar, 36 kyr, 2 ungdyr, 23
sauer og 23 geiter. Driver paa inded andet brug end gaardens avl og deris Henders arbeide
hvormed de deris Rettigheder fortjener, Ligger ellers 13 miil frå byen og har ingen videre
indkomme. Byen er Bergen.
Det er ingen endringar sidan matrikkelen frå 1666, men det har gått fjellskred.
Rubrikkar*
Gammal leiglendingsskatt:
Takst etter ny matrikkel:
Reduktsioner til Hafr korn:
Leiglendingsskatt etter ny matrikkel:
Odelsskatt:
Leidang og fredstold, med giengier og Vedepenge:
10 riksdalar
3 løper 1 pund
5 tønner
10 riksdalar
1 riksdalar 64 skilling
2 riksdalar 84 skilling
*I nokre av rubrikkane er tydingane usikre. Giengier er opphavleg veitsle, plikt til å ta i mot
og syte for kongens ombodsmenn.
76
Tiende
Havre:
Ost:
Fisk:
4 tønder 1 ½ skjepper, eller i Penge: 3 riksdalar 47 skilling
68 merker eller i Penge 90 2/3 skilling (ei våg = 72 merker)
0
Det vart teke tiende årleg av havre, ost og fisk. Laup (løp) var binnet dei leverte smøret i. Det
tok ei våg som var 18 kg. Ei våg var tre pund og eit pund var 24 merker. Ein laup var altså tre
pund, slik at skulda totalt på Sande var 10 pund. Reduktsioner til Hafr Korn betyr vel at ein
kunne betale 3 laupar og 1 pund smør, eller 5 tønner havre.
Etterord
Hans Rue vart fut på Fure i 1705. Han vart etter kvart styrtrik, og rådde ei tid over 60% av
jordeigedomane i Sunnfjord. Rue vart avsett i 1728, etter at det vart oppdaga manko i kassen.
Han fekk seinare jobben tilbake, og hadde den til han døyddei 1731. Fut etter Rue var Hans
Thiis Nagel, som i 1749 kjøpte Svanøygodset. Fure, med Håvåg og Kviteblik, var futegard frå
ca. 1565 til 1752. I dag er det forsøksgard for Vestlandet på Fure.
Paul Johannessen Schonvig (1679 – 1761) var sorenskrivar for Nordfjord i tidsrommet
1711 – 1761.
Peder Hansen (Cloumann?) etterfølgde Thyge Fuhrman som prest i Holmedal i 1713, og
hadde dette embetet fram til 1738. Fuhrman døydde på ei reise til Bergen i 1713, etter å ha
vore berre ei kort tid i kallet. Det må difor vere kona hans, Anne Marie Bloch (1682 – 1760),
som eigde i Sande i 1723.
Sorenskrivaren i Sunnfjord i 1723 var Hans Schwartzkopf. Han budde på Yksnebjør i Dale.
Sorenskrivar før han var Christian Hansen Rue på Fure, bestefar til Hans Rue. Hans
Schwartzkopf var onkelen til Michael Schwartzkopf, sokneprest i Indre Holmedal (Gaular) frå
1755 til 1762. Holmedal prestegjeld vart delt i 1755, Michael Schwartzkopf var såleis den
første presten etter reformasjonen med bustad i Gaular, Steia på Sande.
Svanøygodset hadde såkalla birkerett (kom frå Danmark), noko som gav eigarane nesten
eineveldig makt over dei som brukte jorda godset åtte. Godset hadde eigne domstolar og
tilsette eigne lensmenm, som vart kalla birkelensmenn. Dei hadde mynde der Svanøygodset
eigde. Øvre Kjellstad må med andre ord ha vore eigd av Svanøygodset i 1723.
Birkedommarordninga på Svanøy tok slutt 1821, då vart den slått saman med Sunnfjord
sorenskrivarembete.
Kjelder
Harald Oppedal
Fylkesleksikon for Sogn og Fjordane
Digitalarkivet
77
Utskrift av matrikkelen av 1723, Skagen og Sande. Digitalarkivet.
78
Skattematrikkel 1647
Sande er på dette tidspunktet ein ”halv gard”. Bruka vart etter skatteevne delte i heile gardar,
halve gardar og øydegardar. Skatten er på 8.5 pund (1 løp = 3 pund). Familien Rosenkrantz,
Holmedals prestebol og Laurids Nilsen er eigarar. Joen og Anders er brukarar. Joen er
leiglending på Sande, men han eig likevel 2 laupar i Tjønneland i Førde, saman med Erik
Osen.
Sande har i manntalet for 1664 blitt ein ”heil gard”, noko som kan bety at Tunvall vart teke i
bruk mellom 1647 og 1664. Skatten, derimot, er framleis 8.5 pund.
Rosenkrantzfamilen var opphavleg frå Danmark. Lensherren på Bergenshus frå 1560 til 1568,
Erik Rosenkrantz (1519 – 1575), var ein stor jordeigar. Mykje av godset hans hadde tidlegare
tilhøyrt Losnaætta, som hadde namnet sitt frå øya Losna i Solund. Erik hadde aner derifrå, og
arva Losnagodset etter far sin i 1547. Det er difor godt muleg at delar av Sande har vore
Losnagods ein gong.
Erik Rosenkrantz.
Kjelder
Digitalarkivet
Wikipedia
79
Sølvskatten i 1816
Original frå Digitalarkivet.
Johannes Andersson er på bruk 4, Simen Danielsson på bruk 1, Jens Nilsson på bruk 3 og på
bruk 5 enkja etter Elling Olsson, som døydde i 1810. Eigar av bruk 5 var frå 1809 Lasse
Andersson Norevik. Simen Danielson var forlikskommisær og vikarierande lensmann. Han
flytte i 1824 til Årteig. Simen (Simon) er Viksdalen sitt mest berømte hittebarn, han vart som
spedbarn funne i eit naust ved Viksdalsvatnet.
Noregs Bank vart etablert i 1816, og grunnfondet skulle vere på mellom 2 og 3 millionar
spesidalar i sølv. Det viste seg å vere vanskeleg å få frivillige innskot i grunnfondet, så då vart
det i staden skrive ut ein skatt for å skaffe minstesummen på 2 millionar dalar i sølv. Kvar
enkelt skatteytar vart pålagt å betale skatten, der storleiken vart rekna ut etter formue.
Summane er i dalar.
Kjelde: Digitalarkivet
80
Traktorar og bilar
Første traktoren var ein Bautz. Den var oransje og vart kjøpt inn på 60-talet.
Standal Maskinforretning i Florø selde slike traktorar.
I 1973 importerte Gustav og Odd kvar sin Massey Ferguson 135 frå England.
Erling Skagen overtok traktoren tidleg på 90-talet, og restaurerte den.
I 1981 kom firehjulstrekkaren til gards. Det var ein
Universal 530DT, ein lisensprodusert Fiat på 53 hestar
frå Romania. Den vart seld tilbake til Romania i 2012.
81
I 2007 kjøpte Olav ein Polaris sekshjuling.
Odd og Nelly kom til Sande i 1961, og noko av det første Odd gjorde var å kjøpe bil. Bilen
var ein Opel Olympia 1939-modell, og den vart kjøpt for 1000 kr av ein kar i Vadheim.
Fargen var blågrøn, den hadde 4-sylindra motor på 1,5 liter og 36 hestar. På veg til Storedalen
midt på 60-talet rauk eit lager i motoren, og bilen vart etter det sett vekk. Ungane fekk lov å
leike med den, men avtalen var at ein ikkje skulle ødelegge karosseriet. Men karosseri var eit
framandord, så det vart slått hol i taket for å få litt lufting. I tillegg var det gjengs oppfatning
at bilen sikkert ville gå betre med sand på tanken. Opelen vart greven ned på Neset tidleg på
70-talet. Der ligg bilen den dag i dag, like ved sida av Gaula.
82
Neste bilen var ei blå Skoda stasjonsvogn, men den vart kondemnert då det viste seg at det
vart for dyrt å reparere den. Den sto på verkstad i Førde, og der hadde nokon mist ned noko
frå 2. etasje og knust frontruta. Det avgjorde saka.
I 1971 var det kjøpt ein kvit Ford Taunus 12M 1965-modell stasjonsvogn, ein bil som
Kristian hadde hatt før. Denne bilen vart brukt til det meste, alt frå å transportere sauer,
kalvar, varer og til det som vanleg var, transportere folk. Framme vart det slutt hol i golvet,
slik at ein kunne studere asfalten nærare dersom ein ynskte det.
83
I 1980 gjekk ikkje Taunusen gjennom kontrollen lenger, og den neste bilen var ei Datsun
stasjonsvogn. Denne enda like etter sine dagar i ein glatt sving like før Storehaug, der Kårstad
transport heldt til. Olav og Arne skulle til Førde på kino, men det gjekk heller dårleg.
Etter bilkræsjen var det på tide å finne ein ny bil. Valet fall på ein Renault 16 1974-modell.
Bilen vart kjøpt fri for rust, men det var ikkje heilt sant. Den hadde rattgir og krenga godt i
svingane, slik som franske bilar gjerne gjer.
84
Kåre døydde i 1981, og då arva Odd bilen hans, ein 1979 Mazda 929, farge brun metallic. Når
Kåre kjøpte bilar, så tok han ikkje av plastikken som skulle beskytte dører og andre
interiørdelar, så den hang framleis på. I 1987 var Odd i ein alvorleg kollisjon ved Sagehaug,
der ein møtande bil kom over i feil køyrebane. Til alt hell var det passasjersida det gjekk
hardast utover, og han var åleine i bilen. Bilen vart totalvrak.
Siste bilen Odd hadde var ein burgunder Mitsubishi Tredia 1983-modell. Geir Inge Olsen
hadde hatt bilen før, og den vart kjøpt i 1987. Odd fekk på 80-talet Parkinson, noko som
forverra seg etter kollisjonen i 1987, og tidleg på 90-talet kunne han ikkje køyre bil lenger.
Joar overtok då bilen, køyrde den til 1999, og selde den så til Rudi Fureli for 5000 kr.
85
Stadnamn – fylkesatlas
Nokre stadnamn i og nær tunet (fylkesatlas.no)
86
Den store nordiske krig
Krigen varde frå 1700 til 1721, og to personar frå Sanda vart utskrivne i perioden 1709 1719:
Johannes Baltzersen Sande, utskriven 061018. Hjem med kompaniet 101019.
Knud Larsen Sande, utskriven 170917. Absente ved utskrivinga.
Knud Larsen Sande møtte altså ikkje opp til utskrivinga. Brukaren på bruk 4 var frå ca 1718
Knud Larsen. Var det den same Knut’en som hadde greitt å lure seg unna militærtenesta?
Kjelde: Egil Øvrebø. I kongens teneste: militær utskriving frå Bergen Stift under Store
nordiske krig 1709 – 1719. Bergen. Riksarkivaren 1996.
© Joar Sande 10.10. 2012. Siste revisjon 22.09.13
87