Transcript Татаж авах
Сэдэв: Íоос, ноолуурт анхан шатны боловсруулалт хийх, Àíãèëàë, õàäãàëàëò ÕÀÀÈÑ ÁÍÌÑ Á¿òýýãäýõ¿¿í ñóäëàëûí òýíõìèéí ýðõëýã÷ äîêòîð Ã. Ãàíáàò Ноолуурын ñàëáàðûí õºãæèë • Монголын нийт ажиллах хүчний 36 орчим хувь нь хөдөө аж ахуйн салбарт ажиллаж байна. Бэлчээрийн мал аж ахуйгаас гаралтай бүтээгдэхүүнүүд эдийн засагт гол үүрэг гүйцэтгэж байна. Ноолуур, сарлагийн хөөвөр, хонины ноос, тэмээний ноос зэрэг янз бүрийн амьтдын ноос ноолууран бүтээгдэхүүнээс Монголын ноолуур дэлхий зах зээлд эзлэх хувь хэмжээгээрээ онцгой байр суурь эзэлдэг. Ноолуурын жилийн үйлдвэрлэлийн хэмжээгээр дэлхийд хятадын дараа 2-р байр эзэлдэг. Бусад олон төрлийн түүхий эдийн адилаар ноолуурын үнэ хэлбэлзэлтэй бөгөөд энэ нь малчдын орлогод шууд нөлөөлнө. Ноолуур боловсруулах болон хувцас үйлдвэрлэдэг олон үйлдвэрт ангилах, ээрэх, будах, ороох, нэхэх, орчин үеийн тонго төхөөрөмжийн хөрөнгө оруулалт хийгдсэн байна. Ноолуурын салбар нь 3 төрлийн компанитай бөгөөд бүгд өөрийн гэсэн онцлог шинж чанар, зах зээл боломжуудтай байдаг. • Эхний төрөл нь боловсруулах үйлдвэрийн эхний үе шат ба малчид буюу наймаачдаас авдаг түүхий бохир ноолуур бөгөөд үүнийг угааж гол төлөв хятад, европ, япон руу экспортонд гаргах зөөлөн нарийн ширхэгтэй ноолуур болгоно. 2 дахь төрөл нь хувцас үйлдвэрлэгчдээс бүрдэнэ. Тэд нарын ихэнх нь хувцас оёж, гараар нэхэх машиныг ашиглан хийсэн нэхмэл ноолууран хувцас үйлдвэрлэнэ. Ноолуурын үйлдвэрийн 3 дахь төрөл нь босоо нэгдэл бүхий компаниуд бөгөөд түүхий эдийг ээрэх, будах, хувцас үйлдвэрлэх нэхмэл болон сүлжмэл бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх зэрэг үйл ажиллаагааг нэгтгэсэн хэлбэр юм. Харамсалтай нь эдгээр 3 төрлийн компанийн ашиг сонирхол нэг их давхцаад байдаггүй. Тухайлбал эхний 2 нь монгол дахь аж үйлвэрийн тэлэлтэнд хөрөнгө оруулалт хийх урт хугацааны хэтийн төлºвийг хүлээн авахаас илүүтэй дотоодын болон олон улсын худалдааны дэглэм дэх богино хугацааны өөрчлөлтөнд хариу өгдөг. • Монгол улсын ноолуурын салбар нь ямааг арчлахаас эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүн хувцас маркетинг хийх хүртэл үйлдвэрлэлийн суваг нь нэгдмэл хэдий ч хөгжлийн хэд хэдэн саад тотгорыг давах хэрэгтэй байна. Үүнд дараах зүйлүүд чухал юм. • 1. Түүхий эдийн чанар • 2. Харилцан ажиллаагааны асуудал энэ нь малчид дотоодын үйлдвэрлэгчдийн хамт зах зээлийн албан ёсны зохицуулалтанд ороход хүндрэлтэй тул үржлийн арга техник 1-ийг нэмэгдүүлэх техникийг туслалцаа дутмаг • 3. Будах цэсийн дамжлагад оруулахад хэрэглэгддэг усны чанар (ус нь маш зөөлөн байх шаардлагатай) • 4. Ноос ноолуурыг арчлахад чухал шаардлагатай химийн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт • 5. Дотоодын ээрэх хүчин чадал хангалтгүй энэ нü зарим хувцас үйлдвэрлэгчдийг түүхий эдээ хятад руу ээрэхээр ачин, ээрмэл эдлэлийг боловсруулахаар монголд импортоор оруулахад хүргэдэг ба • 6. Ээрмэлийн чанар тогтвортой биш (заримдаа энэ нв бусад ээрмэлийн хольцтой байдаг) Монголын ямааны болон түүхий ноолуурын үйлдвэрлэл. 1990 1995 2000 2005 2010 Малын тоо /мян/ 25.857 28.572 30.228 30.398 32.700.0 Ямааны тоо /мян/ 5.126 8.521 10.270 13.267 13.883.9 Нийт малын ямааны тоо /%/ 20% 30% 34% 44% 42.4% Түүхий ноолуур /тонн/ 1.500 2.100 3.300 3.700 5.500 Ноолуурын бүтээгдэхүүний экспорт Үзүүлэлт Нэгж 2006 2007 2008 2009 2010 Угаасан ноолуур Тн 381 1,676 1,511 1,929 3,558 $ 13,445 63,065 63,428 77,229 91,209 Ангилсан ноолуур Тн 919 1,428 1,785 1,567 1,444 $ 52,794 81,741 114,277 97,614 60,289 Тн 492 498 636 689 660 $ 17,551 18,044 13,678 27,740 29,222 $ 83,790 162,850 191,383 202,583 180,719 94% 18% 6% -11%ы Эцсийн бүтээгдэхүүн Нийт экспорт Өмнөх жилүүдтэй харьцуулсан экспорт % Ноолуур боловсруулах хүчин чадал компаниудаар Компани Суурилсан үйлдвэрлэлийн хүчин чадал Угаах /тн/ Ангилах /тн/ Ээрэх /тн/ Нэхэх /мян, ш/ Сүлжих /мян, ш/ Говь 1000 400 300 450 153 Буян 650 500 200 150 0 МССWC 450 150 150 200 Мон-Форте ХХК 300 300 35 Ээрмэл ХХК 250 150 150 Мон-Итали ХХК 720 150 Алтай кашмир ХХК 140 100 Сор кашмир ХХК 300 90 70 Кашмир консент ХХК 150 78 35 Туяа компани 300 50 Ошин ХХК 80 50 35 Блю скай ХХК 150 72 35 Санширо ХХК 75 40 75 Эрдэнэт кашмир ХХК 100 150 150 50 100 Кашмир продакт ХХК 20 35 Бусад 1,500 2,339 нийт 7,000 4,500 1,120 200 47 1,200 350 Түүхий ноолуурын чанарын харьцуулалт 2009 Монгол Ноолуурын диаметр /микрон/ Урт/мм/ Өнгө Хятад Австрали Иран Афганистан 16,0-16,8 15,6 17,8 17,4 13,7 40-45 42-38 21,5-34,5 21,4-38,8 20-23 60% тод 100% тод Тод саарал Саарал Саарал Гэтэл сүүлийн үед Монгол ямааны ноолуур нь дэлхийд гайхагдсаар ирсэн 16,5 микроноос доош голчтой, 43 мм орчим урттай нарийн зөөлөн, атираа ихтэй шинж чанараа одоо хадгалсаар байгаа юу үгүй юу гэсэн асуулт өнөөдөр олон улсын ноолуур сонирхогчдын анхааралын төвд байна. Ìàíàé ýðäýìòýä ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí¿¿äèéí õè÷ýýë ç¿òãýëèéí ¿ð ä¿íä 1990 îíä ìîíãîë ÿìààã ¿¿ëäýð áîëãîí áàòàëãààæóóëñíààñ ãàäíà 1996, 2000 îíä íîîëóóðûí 5 îìîã áàòëàãäæýý. Ãýâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿¿ëäðèéí õýñýã, îìãèéí ÿìààíû íîîëóóðûí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîãòîîõ àæèë òºäèéëºí ºðãºí õ¿ðýýòýé õèéãäýýã¿é áàéíà. Ямааны ноолуур Ямаа самнах, ноолуур бэлтгэл Ямаа самнахын өмнө анхаарах зүйл: Бэлчээр ус сайтай нөөлөг багатай газрыг сонгон хаваржаална. Эхний ээлжинд тарга тэвээрэг сайтай, ноолуур нь сайн хөөрсөн эр, сувайг дараа нь хээлтэй ямааг, хамгийн сүүлд борлон, цариг муутай орсон ямаа, ухна гэсэн дарааллаар самнавал зохино. Ямааны ноолуурыг гурван үе шаттай самнаж авдаг. Үүнд: •1-р самналтыг 3-р сарын 10-аас мөн сарын 25-ны дотор •2-р самналтыг 3-р сарын 25-наас мөн 4 сарын 5-ны дотор •3-р самналтыг 4-р сарын 5-наас мөн сарын 15-ны дотор самнаж дуусгавал сор үс дагалдах нь бага байдаг. Гэхдээ байгаль цаг уурын байдлыг харгалзан үзэх нь чухал юм. Ноолуурын хялгасыг самнаж авсан тэр даруйд нь гараар түүж авна. Самнаас ноолуурыг аваад дотор талд нь агуулагдах хялгасыг түүх хэрэгтэй. 10 Ямааны ноолуурын стандарт Чанарын үзүүлэлтүүд: Манай оронд болон олон улсын жишигт ноолуурын чанарыг дараах үзүүлэлтээр тогтоож байна. 1. Ноолуурын голч 2. Ноолуурын урт 3. Ноолуур хялгасны харьцаа 4. Ноолуурын өнгө 5. Хогт хольц 6. Чийглэг Ноолуурын голч: Ноолуурын чанарыг илтгэх хамгийн гол үзүүлэлт бол түүний дундаж голч юм Ноолуурын урт: Хамгийн тохиромжтой урт нь 50-55мм болно. Ноолуурын уртыг ердийн ба жинхэнэ гэж хуваана Ноолуур хялгасны харьцаа: Самнасан ноолуур дахь ноолуурын эзлэх хувь юм. Самнасан ноолуур дахь ноолуурын эзлэх хувь 80-с доошгүй байх ёстой. Хялгас ихтэй самнасан ноолуурын үнэ ердийнхөөс 2-3 дахин багаар үнэлэгддэг Ноолуурын өнгө: Ноолуурын өнгө нь ямааны зүснээс хамаарч ангилна 11 Хогт хольц: •Өвс, ургамлын зүйл •Хөх, шар ширхний хайрс, өндөг •Бууц, шороо, хаг •Мяндсан шуудайны ширхэгт Ангилал: 1. Өнгөөр нь: А. Цагаан Б. Цагаан цайвар В. Цайвар Г. Бараан 2. Чанараар нь: • дээä • 1-р зэрэг • 2-р зэрэг •3-р зэрэг 12 Òехникийн шаардлага •Ямааны ноолуурын ширхэгт нь нарийн, жигд, атираа ихтэй, уян зөөлөн, өт хорхойд идэгдээгүй байна. •Ноолуураас ургамлын хог, бусад гадны хольцыг цэвэрлэсэн байна. •Хогт хольцын хэмжээ ноолуурын нийт жингийн 10%-иас ихгүй байна. •Савлаж багласан ноолуурын хэвийн чийглэг 12%-иас ихгүй байна. Ноолуурын өнгө Д/д Өнгө Тодорхойлолт 1 Цагаан Ноолуур, хялгас цагаан 2 Цагаан цайвар Ноолуур шаргал, цайвар, хялгас хул шаргал, улаан бор 3 Цайвар Ноолуур хөх туяатай цайвар, хялгас цагаан, хар, холимог 4 Бараан Ноолуур бараан, хялгас хар 13 Ноолуурын чанар Д/д Чанарын зэрэг Дундаж голч, мкм Хялгасны хэмжээ, % 1 Дээд 15,5 хүртлэх 20 хүртэл 2 1 15,51-16,8 20 хүртэл 3 2 16,81-17,5 20,1-30,0 4 3 17,51-19,0 30,1-60,0 14 Ìîíгол ямааг Азийн кашмирийн ноолуурын хэвшлийн ямаанд хамрууëäaã. Ямааны ноолуур нь хөнгөн, зөөлөн, дулаан хадгалах чадвараар сайн юм. Монгол ямааны ноолуур нь ширхэгтийн ºíãº, уртаараа бусад ¿¿ëäðèéí ноолуураас давуу байдаг. Ноолуур нь ноолуур, хялгас, завсрын үснээс бүрдсэн, долгиолог, жигд атираатай, хөнгөн, зөөлөн, дулаан хадгалах чадвар сайтай, дундаж нарийн нь 15.5 мкм, урт нь 4,5 см байна. Ноолуурын чухал үзүүлэлт íîîëóóðûí дóíäàæ ãîë÷ íü Хятад ба Монгол ямаанä 14.5-16.5 мкм хүртэл байдаг. Харин Иран болон бусад орны ноолуурын нарийн дунджаар 17.5-19.5 мкм түүнээс ч дээш байдаг. Энэ нь хонины ноосны чанартай харьцуулахад Хятад ба Монгол ямааны ноолуур 110-р чанарын ноостой, ноолуур нь 80-90-р чанарын ноостой ижил гэсэн үзүүлэлт юм. Монгол ямааны ноолуур нь ширхэглэгийн нарийн, уртаараа бусад орны ноолуураас давуу байдаг. Ямааны ноолуурын чанар нь байгаль цаг ууртай шууд холбоотой байдàã. Æишээ нь хүйтэн өвөлтэй төв Азийн өндөрлөг нутагт сайн чанарын нарийн ноолуур л ямааг хүйтнээс хамгаалж чаддаг áàéíà. Ìанай óëñûí нийт мал сүргийн 46.1%-ийг ÿìàà эзэлäýã. Ямааны ноолуур нь ноолуур, хялгас, завсрын үснээс бүрдэнэ. Ямааны ноолуур бэлтгэл Ноолуур нь долгиолог, жигд атираатай, хөнгөн, зөөлөн, дулаан хадгалах чадвар сайтай, дундаж нарийн нь 14.0-17.0 мкм, урт нь 38-45 мкм байна. Ноолуур нь хялгас завсрын үстэй харьцуулахад харьцангуй хөнгөн, зөөлөн, нарийн, торгомсог богино байна. Ноолуурын урт нь үүлдэр, омгоосоо шалтгаалан ялгаатай байдаг. Завсрын үс гэдэг нь ноолуур болон хялгасны аль àлиных нь зарим чанарыг агуулсан ширхэглэгт юм. Завсрын үсний нэг үзүүр нь ноолуурын, нөгөө үзүүр нь хялгасны ÷анарыг агуулсан байдаг. Хялгас нь голдоо хөндий, зуйван дугуй хэлбэртэй, хайрс нь тасархай, жигд бус долгиотой 30 мкм–с дээш ширхэглэгтийг хялгасанд тооцдог. Ноолуур нь хялгас, завсрын үстэй харьцуулахад харьцангуй хөнгөн, зөөлөн, нарийн, торгомсог богино байна. Ноолуурын өнгө, голч, урт нь үүлдэр, омог, зүснээс хамаарч ялгаатай байна. Завсрын үс гэдэг нь ноолуур болон хялгасны аль алиных нь зарим чанарыг агуулсан ширхэгт. Завсрын үсний нэг үзүүр нь ноолууран, нөгөө үзүүр нь хялгасны чанарыг агуулсан байдаг. Хялгас нь голдоо хөндий, зуйван дугуй хэлбэртэй, хайрс нь тасархай, жигд бус долгиотой хатуу ширхэгт 30 мкм-с дээш ширхэгтийг хялгасанд тооцдог. ßìààíû ¿¿ëäýð îìãîîñ íîîëóóðûí ãàðö, ÷àíàð õàìààðäàã № ¯¿ëäýð, îìîã Ноолуурыí гарц, г Ноол296уурын голч мкм) 1 “Говь Гурван Сайхан” Үүлдэр 550 17.2 2 Уулын бор” үүлдэр 560 17.4 3 Алтайн улаан” үүлдрийн хэсэг 340 15.1 4 “Баяндэлгэрийн” улаан омог 306 15.6 5 Өлгийн улаан” омог 287.3 16 6 Завханы буурал” омог 295 15.2 7 “Эрчимийн хар” омог 295.5 15.3 8 “Залаа жинстийн цагаан 296 15.6 Ямаа самнах, ноолуур бэлтгэл Ямаа самнах бэлтгэл, зохион байгуулалт: Эхний ээлжинд тарга тэвээрэг сайтай, ноолуур нь сайн хөөрсөн эр, сувайг, дараа нь хээлтэй ямааг, хамгийн сүүлд борлон, цариг муутай орсон ямаа, ухна гэсэн дарааллаар самнавал зохино. Самнахын өмнө нуруу, хаа, гуяны урт хялгасыг ноолуураас нь нэг см орчим дээгүүр сэрмэн хайчилж уутална. Биеийн аль ч хэсэг дээр хялгасны сэрмэдэс унах боловч 2-3 хоногт унаж цэвэршдэг. Энэ аргаар самнахад ноолууртай хамт хялгас бага гардаг сайн талтай. “Çàëààæèíñò” îìîã: Ìàíàé îðíû ãîâü öºëºðõºã íóòãèéí íºõöºëä áýë÷ýýðèéí ìàëëàãààíä ñàéí çîõèöñîí, öàãààí ç¿ñòýé íîîëóóð, ìàõíû õýâøëèéí ÿìààã 2000 îíä “Çàëààæèíñòèéí öàãààí îìîã”-îîð áàòàëñàí áîëíî. Áàÿíõîíãîð àéìàãò ÿìààã ãîë÷ëîí ãîâü, òàë õýýðèéí á¿ñèéí Øèíýæèíñò, Áàÿíºíäºð, Áàÿíãîâü, Áàÿíëèã, Æèíñò, Áîãä, Áààöàãààí çýðýã ñóìäàä çîíõèëîí ¿ðæ¿¿ëäýã áà Áàÿíõîíãîð àéìãèéí íèéò ÿìààí ñ¿ðãèéí 61.8 õóâèéã “Çàëààæèíñò” îìãèéí ÿìàà ýçýëäýã. Öºì ñ¿ðãèéã Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Øèíýæèíñò ñóìàíä ¿ðæ¿¿ëäýã. Çàëààæèíñò” îìãèéí ÿìààíû öàãààí íîîëóóð äîòîîä, ãàäààäûí çàõ çýýëä õàìãèéí ýðýëò õýðýãöýý èõòýé, ãàðöûí õóâüä áóñàä îìîã õýâøëýýñ èë¿¿, áóäãàíä ñàéí îðæ, ãî¸ìñîã ýäëýë õèéõ áîëîìæòîé áàéäàã Íîîëóóð íü óÿí 纺ëºí òîðãîìñîã, õóóðàéøèæ õóãàðäàãã¿é, õÿëãàñ íü öàãààí ºíãºòýé þì. Ñóäëàà÷èäûí õèéñýí ñóäàëãàíààñ ¿çâýë, “Çàëààæèíñò” îìãèéí ÿìààíû íîîëóóðûí ãàðö äóíäæààð 456.6 ã, óðò 5.89 ñì, ãîë÷ 15.5 ìêì áàéñàí áà Øèíýæèíñò ñóì 41.8 òí íîîëóóð ¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîé áºãººä íèéò íîîëóóðûí 70.0 õ¿âü íü 14.00-16.99 ìêì, 14.0 õóâü íü 13 ìêì äîîø ãîë÷òîé áàéíà. Äýëõèéí çàõ çýýëä ÿìààíû íîîëóóð, íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýðýëò õýðýãöýý èõýññýíýýð ¿ðæèë, àøèã øèìèéí чàíàð ñàéòàé, öàãààí, öàéâàð íîîëóóðòàé ÿìàà ¿ðæ¿¿ëýõèéã ìýðãýæèëòýí¿¿ä òºäèéã¿é ìàëчèä ч àíõààðч ººðèéí ÿìààí ñ¿ðýãò óëààí, öàãààí ç¿ñìèéí ÿìààã ºñãºõ ñîíèðõîë áèé áîëæýý. Çàëààæèíñò îìãèéí ÿìààíû íàñ ã¿éöñýí óõíà 58.0, ýì ÿìàà 40.0 êã æèíòýé. Ñýðâýýíèé ºíºäð 62.0, õîíäëîéí ºíäºð 62.9, áèåèéí òàøóó óðò 65.6, öýýæíèé ºðãºí 16.4, öýýæíèé ã¿í 30.7, öýýæíèé á¿ñë¿¿ð 82.6, õîíäëîéí ºðãºí 15.8, øèëáýíèé á¿ñë¿¿ð 8.42 ñì áàéäàã. “ Áóóðàë” îìîã: Çàâõàí àéìãèéí ÿìààí ñ¿ðýãò 1970-1975 îíóóäàä áèå áÿëäàð, àøèã øèì ñàéòàé ÿìàà á¿õèé 6 ñóì íýãäëèéí ÿìààíä øèëýí ñîíãîëò õèéæ áèå áÿëäàð, àìüäûí æèí, íîîëóóðûí ãàðö, òºëºðõºã ÷àíàð èë¿¿òýé ÿìààãààð ñóóðü õýñýã çðõèîí áàéãóóëàí óëìààð ĺðâºëæèí ñóìàíä àéìãèéí ÷àíàðòàé ¿ðæëèéí ôåðì áàéãóóóëñàí íü “Çàâõàíû õàëòàð” áóþó Áóóðàë îìãèéí ÿìààíû óëñûí ¿ðæëèéí ôåðìèéí ýõ ñóóðü áîëæýý. “Áóóðàë” îìãèéí ÿìààíû ¿íäñýí ãîë àøèã øèì íü íîîëóóð þì. Íîîëóóð íü öàéâàðäóó áàðààí, óÿí 纺ëºí òîðãîìñîã, õóóðàéøèæ õóãàðäàãã¿é, õÿëãàñ íü õàð ºíãºòýé. Áîõèð íîîëóóðûí ãàðö äóíäæààð 474.5 ã, óðò 4.41 ñì, ãîë÷ 15.2 ìêì áàéñàí áà ĺðâºëæèí ñóì 40.0 òí íîîëóóð ¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîé. Íèéò íîîëóóðûí 84.0 õóâü íü 14.00-16.99 ìêì, 4 õóâü íü 13 ìêì äîîø ãîë÷òîé áàéíà. Äýëõèé äàõèíä òºäèéã¿é ìàíàé îðíû õóâüä ÷ íîîëóóðûí øèðõýãòèéí ãîë÷ íü ÷àíàð áîëîí ãàäààä çàõ çýýëèéí ¿íèéí õàìãèéí ãîë øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò þì. Íîîñ íîîëóóðûí õîëáîîíîîñ çîõèîí áàéãóóëñàí Íîîëóóðûí àíõäóãààð ÷óóëãà óóëçàëòàíä òàâèãäñàí èëòãýëýýñ ¿çýõýä 1991 îíûã õ¿ðòýë 16.5-16.8 ìèêðîíòîé íîîëóóðûã õàìãèéí á¿ä¿¿í, áºãººä ò¿¿íýýñ äýýø ìèêðîíòîé íîîëóóð áàéõã¿é áàéñàí ãýæ ¿çýæ áàéñàí áàéíà. Ãýòýë 1996 îíîîñ 17 áà ò¿¿íýýñ äýýø ãîë÷òîé íîîëóóðûí ýçëýõ õóâü 3, 1997 îíä 9, 1999 îíä 10 õóâü áîëæ ºññºí áàéíà ãýæýý. Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ óçýõýä ¿¿ëäðèéí õýñýã, îìãèéí ÿìààíû íîîëóóðûí äóíäàæ ãîë÷ 1-4 íàñòàéä äóíäæààð 23.3 õóâèàð á¿ä¿¿ð÷, 17.0 áà ò¿¿íýýñ äýýø ãîë÷òîé íîîëóóðûí ýçëýõ õóâü èõýññýí áàéãàà íü íîîëóóðûí ãàðö íýìýãäñýí, ñóäàëãààíû òîíîã òºõººðºìæèéí íàðèéâ÷ëàë ñàéæèðñàí çýðýãòýé õîëáîîòîé áàéõ ìàãàäëàëòàé. Íîîëóóðûí øèðõýãòèéí ãîë÷ á¿ä¿¿ñýõýä ãàðö íýìýãääýã ç¿é òîãòîë, ñ¿ðýãò ýçëýõ ýð ÿìààíû òîî íýìýãäýõ òóòàì øèðõýãòèéí ãîë÷ á¿ä¿¿ñ÷, íîîëóóðûí ãàðö íýìýãäýæ áàéãàà íü á¿ðòãýë ç¿éí ïðîãðàììûí ¿ð ä¿í íîòîëñîí áàéíà. Óëñûí õýìæýýíä íîîëóóð áýëòãýë, íîîëóóð ¿éëäâýðëýëýýðýý Áàÿíõîíãîð àéìàã òýðã¿¿ëæ áàéñàí áàéíà. Õàðèí 2009 îíä 5978.8 òí íîîëóóð ¿éëäâýðëýñíèé 17.2 õóâèéã Áàÿíõîíãîð áîëîí Õºâñãºë àéìãóóä, 22.9 õóâèéã Õîâä, Ãîâüàëòàé, ªâºðõàíãàé àéìãóóä ¿éëäâýðëýñýí áàéíà. Íîîëóóðûã ñàâëàõ, õàÿãëàõ, õàäãàëàõ, òýýâýðëýõ Íîîëóóðûã ºí㺺ð íü ÿëãàæ ñàâëàíà . Ãýìòýëòýé íîîëóóðûã òóñàä íü ñàâëàíà . Ñàâíû ãàäíà òàëä íîëóóð áýëòãýñýí àéìàã, ñóì , áýëòãýñýí áàéãóëëàãûí íýð, íîîëóóðûí ºíãº, æèí õýìæýý , áîîäëûí äóãààðûã áè÷íý. Ñàâëàñàí íîîëóóðûã íîðîõ , ãýìòýõýñ õàìãààëæ àãóóëàõàä õàäãàëíà . Òýýâýðëýõ ¿åä íîðîõ , çàìûí øîðîî, òîîñ íýâòýðýõýýñ ñýðãèéëæ áèò¿¿ õó÷ñàí áàéíà.