МОНГОЛЫН МЯНГАНЫ СОРИЛТЫН САН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ТӨСӨЛ

ХАЛДВАРТ БУС ӨВЧНИЙ УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭЛТИЙН ТАНИЛЦУУЛГА

1

ЛЕКЦИЙН ЗОРИЛГО:

• Нийгэмд суурилсан ХБӨ-ний урьдчилан сэргийлэлтийг ойлгох • ХБӨ-ний урьдчилан сэргийлэлтийн ерөнхий зарчимууд болон хөндлөнгийн бодлогыг ойлгох 2

ТАРХВАР ЗҮЙН ШИЛЖИЛТИЙН ҮЕ ( 1993 ОНЫ ПЕАРСОНЫ ХЭВЛЭЛ)

Үе шат

1. Тарваган тахал ба хижиг

ЗСӨ-ний нас баралт (%)

Ca 5-10

Цусны ургалын өөрчлөлт

Ревматизмын зүрхний өвчин, кардиомиопати 2. Буурч буй цар тахал 3. Дахин сэргэж буй болон хүний гараар үүссэн өвчин 4. Саатсан дахин сэргэж буй өвчин 10-35 35-55 50-аас бага

Эрсдэлт хүчин зүйлс

Хяналтгүй халдвар ба хоол хүнсний хомсдол Дээрхи дээр нэмээд гипертензийн зүрхний эмгэг, геморрагийн шигдээс Гипертенз үүсгэх давс ихтэй хоолны дэглэм, тамхидалт ихсэх Шигдээсийн бүхий л хэлбэр, зүрхний ишемийн өвчин Шигдээс ба зүрхний ишемийн өвчин Өөх тос ихтэй хоолны дэглэмээс шалтгаалсан атеросклероз, хөдөлгөөн багатай амьдралын хэв маяг, тамхидалт Эрсдэлт хүчин зүйлсийн түвшинг бууруулах зан чанарын болон боловсролын өөрчлөлтүүд 3

МОНГОЛ ДАХЬ НАС БАРАЛТЫН ШАЛТГААН, (2008)

Цусны эргэлтийн тогтолцооны эмгэг Хавдар Гэмтэл, хордлого гэх мэт гадны шалтгаант Хоол боловсруулах тогтолцооны эмгэг Перинатал эндэгдэл 4

АНУ ДАХЬ НАС БАРАЛТЫН ГОЛЛОХ ШАЛТГААН, 2007

Зүрхний өвчин Хорт хавдар Шигдээс Архаг амьсгалын доод замын эмгэг Альцхеймэрийн євчин Чихрийн шижин 5

ИХЭНХИ УЛС ОРОНД АРХАГ ХБӨ НЬ НИЙГМИЙН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ГОЛ АНХААРАЛ ТАТАХ АСУУДАЛ

• Архаг өвчний шалтгаан нь ерөнхийдөө мэдэгдэж байгаа ба өртөг өндөртэй эрүүл мэндийг сайжруулах үр дүнтэй аргачлалууд байна.

• 20-р зууны сүүлийн арван жил, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн өндөртэй улсуудад зүрх судасны өвчний улмаас нас барах хэмжээ буурч байгаа.

Цаашлаад зүрхний эмгэг болон шигдээсийн улмаас нас барах нь Австрали, Канад, Япон, Англи, АНУ-д 7 хүртэлх хувиар буурсан байна.

• Мөн түүнчлэн 35 сая хүн амын цаг бусын үхлээс сэргийлсэнээр өнгөрөх 10 жилд жил бүр 2%-иар нас баралтын түвшин буурч байна.

• Аль ч хүн ам бүрт амьдрах хугацаанд нас баралт 100% байдаг гэдгийг мартаж болохгүй юм.

6

ЗҮРХ СУДАСНЫ ӨВЧИНИЙ ЭРСДЭЛИЙГ НЭМЭГДҮҮЛЭГЧ ХҮЧИН ЗҮЙЛС:

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Тамхи татах Хөдөлгөөний дутагдал Өдөрт жимс болон хүнсний ногоог 5-с бага порцоор хэрэглэх Цусны даралт ихдэлт Цусны холестрол ихдэлт Илүүдэл жин, таргалалт Чихрийн шижин Цусан дах өндөр холестрол Чихрийн шижин Өөх тос ихтэй хоол Цусны даралт ихсэх

Зүрхний өвчин ба цус харвалт

Хөдөлгөөн гүй байх Тамхи 7

УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ ТҮВШИН

Өвчний үүсэлтийн янз бүрийн үе шатанд нь тохирсон дөрвөн түвшний урьдчилан сэргийлэлт нь: • эхний, • анхдагч, • хоёрдогч, • гуравдагч.

8

ЭХНИЙ УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭЛТ

• Өвчний үе шат: эдийн засгийн, нийгмийн, хүрээлэн буй орчны нөхцлөөс шалтгаалан үүсэх.

• Зорилго: эрүүл мэндийн эрсдэлт хүчин зүйлсийг багасгах нөхцлийг бий болгох ба дэмжих.

• Үйл ажиллагаа: хүрээлэн буй орчны, нийгмийн, эдийн засгийн болон биеэ авч явах байдлын яаралтай байдлыг бууруулах арга хэмжээ.

• Бай: сонгогдсон бүлгийн нийт хүн ам; нийгмийн эрүүл мэндийн бодлого болон эрүүл мэндийн тэтгэмжийг сайжруулахад чиглэгдэнэ.

9

ЭХНИЙ УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭЛТ

• Амьтны гаралтай ханасан өөх тостой хоолны дэглэм нь ЗСӨ үүсгэх үндсэн шалтгаан болдог.

Хятад, Японд ЦДИ бүхий эрсдэлт хүчин зүйлс байдаг.

энэ шалтгаан бага боловч тамхидалт болон • Гэхдээ хүмүүс их тамхи татдаг- тамхидалт ихэсч буй нь уушигны өмөнг үүсгэдэг.

• Хятад болон Японд даралт ихсэлтээс шалтгаалсан шигдээс ихээхэн тохиолдож байна.

10

АНХДАГЧ УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭЛТ

• Өвчний үе шат: өвөрмөц шалтгаалах хүчин зүйлс.

• Зорилго: өвчлөлийг бууруулах.

• Үйл ажиллагаа: хүрээлэн буй орчны эрсдэлт хүчин зүйлсийг багасгах, ба дархлаажуулалтаар хангах, хооллолтын байдлыг сайжруулах зэргийн хувь хүний ба олон нийтийн хүчээр эрүүл мэндээ хамгаалах.

• Бай: нийт хүн ам, сонгогдсон бүлэг ба өндөр эрсдэлтэй хүмүүс; нийгмийн эрүүл мэндийн хөтөлбөрүүдээр зорилгоо биелүүлэх.

11

АНХДАГЧ УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭЛТ

• Өвөрмөц хянаснаар оршино.

шалтгаан өвчлөлийг болон эрсдлийг хязгаарлах нь анхдагч урьдчилан сэргийлэлтийн зорилго Анхдагч урьдчилан сэргийлэлтийн аргууд нь доорход чиглэгдэнэ: • Нийт зорилтот хүн амд эрсдэлт хүчин зүйлсийг (төлөвлөгөөт хүн ам юмуу ард олон) буюу • Зохих илрүүлэлтийн үр дүн бүхий өндөр эрсдэл бүхий хүмүүс 12

АНХДАГЧ УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭЛТ

• Холестерол болон цусны даралт ихсэлтийн түвшин бүхий үндсэн хүн амыг багасгах.

• Хүн амын бодлогын гол давуу тал нь өндөр эрсдэл бүхий бүлгийг тодорхойлоход бус харин өгөгдсөн эрсдэлт хүчин зүйлийн бүхий л хүн ам дахь түвшинг багахан хэмжээгээр бууруулахад чиглэгдэнэ • Гол дутагдалтай тал нь ерөнхийдөө өвчин үүсгэх үндсэн эрсдэлт хүчин зүйл нь ерөнхийдөө цөөхөн байдаг хэдий ч ихэнхи хүмүүст бага хэмжээгээр тус дөхөм болдог.

Жишээлбэл, амьдралынхаа турш машин жолоодохдоо ихэнхи хүмүүс жолооны бүс зүүдэг. Ингэснээр, нийт хүн амын дунд бүхий л талаар их ач холбогдолтой байх хэдий ч осолд хамрагдаж байгаагүй хүмүүст тийм ч ач холбогдолтой мэт санагдахгүй юм.

• Энэ үзэгдлийг урьдчилан сэргийлэх парадокс гэдэг.

• Анхдагч урьдчилан сэргийлэлтийн зорилго нь хүн амын тархалтыг өндөр түвшинээс доод түвшинд шилжүүлэхэд оршино.

аваар осолд хамрагдахгүйгээр бүхий 13 л

ӨНДӨР ЭРСДЭЛТЭЙ ХҮМҮҮСИЙН БОДЛОГО

• Альтернатив аргачлал нь өндөр эрсдэлтэй хүн амд чиглэгдэнэ. Эдгээр эрсдэл ихтэй хүмүүсийн бодлого нь илүүгээр тухайлсан өвчнүүдэд маш их эрсдэлтэй хүмүүст өндөр үр дүнтэй байх бөгөөд хүн амд өвчний бүх талыг хамрахад бага хэмжээгээр нэмэр болно.

• Өндөр эрсдэлтэй хүмүүсийн бодлогын гол дутагдалтай тал нь олон нийтийг хамарсан хөтөлбөрт өндөр эрсдэлтэй хүмүүсийг тогтооход хэцүү ба үнэ өртөг ихтэй байдаг.

14

АНХДАГЧ УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭЛТ

Олонх бодлогыг нөхцөл өндөр байдлуудад эрсдэлтэй хүн бодлоготой нэгтгэх нь хэрэглэхэд дөхөмтэй байдаг.

амын 15

ХОЁРДОГЧ УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭЛТ

• Өвчний үе шат: өвчний эрт үед • Зорилго: эрт хийгдэх оношлогоо, эмчилгээгээр дамжуулан өвчин даамжрахаас сэргийлэх ба түүний хугацааг багасган өвчний давтамжийг бууруулах.

• Үйл нийгэмлэгүүдийг эрт илрүүлэх боломжоор ханган өвчний хяналтын шинэ аргачлалыг дэмжих ба чадвар ажиллагаа: алдалтыг хувь бууруулах хүмүүсийг ( олон болон нийтийн урьдчилсан үзлэгийн хөтөлбөрөөр).

• Бай: Өвчтэй гэж оношлогдсон хувь хүн; эрт оношлох ба эмчлэхэд хүрэхэд оршино.

16

ГУРАВДАГЧ УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭЛТ

• Өвчний үе шат: өвчний сүүлийн үе шат (эмчилгээ, сэргээн засал).

• Зорилго: хүндрэлийг өвчний цаашдын бууруулах.

тавилан Эмчилгээнээс ойлгоход төвөгтэй. Энэ нь өдөр тутмын нийгмийн амьдралдаа өөрсдийн үндсэн хэрэгцээгээ хангах чадвартай байлгах эмчилгээний болон сэргээн засах анагаах ухааны нэгэн чухал зүйл юм.

болон салган • Үйл ажиллагаа: хөдөлмөрийн чадвар алдалт болон удаан хугацааны өвчний нөлөөг амьдрах бололцоот жилийг уртасгах.

бууруулахад зорисон аргачлал; өвдөлтийг багасгах; идэвхтэй • Бай: өвчтөнгүүд; сэргээн заслаар үр дүнд хүрнэ.

17

ХАЛДВАРТ БУС ӨВЧНИЙ ХЯНАЛТ БА УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭЛТИЙН ГЛОБАЛ СТРАТЕГИЙН ДЭМБ-ЫН 2008-2013 ОНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

• 4 халдварт бус өвчний хяналт ба урьдчилан сэргийлэлтэнд хамтран ажиллах — зүрх судасны өвчин, чихрийн шижин, хорт хавдар ба архаг амьсгалын эмгэг • 4 хамааралт хүчин зүйлс — тамхидалт, хөдөлгөөний хомсдол, эрүүл бус хооллолт ба архины аюултай хэрэглээ.

http://whqlibdoc.who.int/publications/2009/9789241597418_eng.pdf

18

ХБӨ-ҮҮД

Өнөөдөр хүний эрүүл мэнд болон хөгжилд аюул учруулж буй тэргүүлэх өвчин бол зүрх судасны өвчин, хорт хавдар, амьсгалын архаг өвчин болон чихрийн шижин зэргийн халдварт бус өвчин юм.

Эдгээр дөрвөн өвчин нь дэлхий даяарх нийт үхлийн 60% жил бүр 25 сая хүн нас барах томоохон шалтгаан болж байна.

Эдгээр өвчин нь урьдчилан сэргийлэх боломжтой.

Зүрхний өвчний 80 хүртэлх хувь, шигдээс, болон 2 хэлбэрийн чихрийн шижин ба хавдрын гуравны нэг гаруй нь тамхидалт, зохисгүй хооллолт, хөдөлгөөний дутагдал, архины зохисгүй сэргийлэх боломжтой байна.

хэрэглээ зэргийн хамааралт хүчин зүйлсийг бууруулахад урьдчилан 19

ДЭМБ-ЫН ГИШҮҮН ОРНУУДАД ТОЛИЛУУЛАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА

Тамхины хяналт

Доорх ДЭМБ-ын Тамхины хяналтын тогтсон ажлын хүрээнд хэрэгцээг бууруулахад чиглэгдсэн нэгдсэн зургаан үр дүнтэй бодлогын шинэчлэлийг оруулж өгөхийг зөвлөж байна: A.

B.

C.

Тамхины хэрэглээг хянах ба тамхины урьдчилан сэргийлэх бодлого Ажлын газар болон олон нийтийн газар тамхи татахаас хүмүүсийг хамгаалах Тамхи татахаа зогсоож буй хүмүүст туслах D.

Тамхины хор хөнөөлийн тухай хүмүүст анхааруулах E.

Тамхины эсрэг үйл ажиллагааг зарлан, санаачлан, хөхүүлэн дэмжих F.

Тамхины үнэ болон татварыг нэмэгдүүлэх 20

ЗОХИСТОЙ ХООЛЛОЛТЫГ ДЭМЖИХ

Зөвлөж буй үйл ажиллагааг нэвтрүүлэх: A.

Амьдралын эхний зургаан сар нь хөхөөр хооллолтыг хөхүүлэн дэмжих ба сурталчилах, бүх нярай болон бага насны хүүхдүүдэд зохистой хооллолтын хөтөлбөр боловсруулан гаргах; B.

C.

Хоол хүнсний болон тэжээлийн үндэсний бодлого ба үйл ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруул, хоололттой холбоотой халдварт анхаарал хандуулах; хүчлийг залруулах бус • давсны хэмжээг багасгах • ханасан өөхийг бууруулах өвчнүүдийн хоолны зохистой найрлагыг дэмжих: • чөлөөт чихрийн хэмжээг хязгаарлах хяналтыг оруулсан хоол тэжээлийн үндэсний тэргүүлэх зүйлсэд Хоолны дэглэмийн хөтөчийг үүсгэн санал оруулах ба • үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн дэх чөлөөт-өөхний 21

БИЕИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙГ ДЭМЖИХ

Зөвлөж буй үйл ажиллагааг нэвтрүүлэх :

A.

Эрүүл байх үндэсний биеийн боловсруулан хэрэгжүүлэх;

B.

C.

хөдөлгөөний хөтчийг ДЭМБ-ийн эрүүл мэндийг дэмжих сургууль санаачлагатай зэрэгцэн сургуульд суурилсан хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх; Аюулгүй идэвхтэй зорчихыг дэмжсэн биеийн тамирын орчин бүрдүүлэх ба чийрэгжүүлэлтийн талбайг доор дурьдсан шиг үүсгэх: • бүгдэд тохирсон аюулгүй алхах, дугуй унах болон бусад төрлийн биеийн тамирын үйл ажиллагаагаар хангах; • алхах юмуу дугуй унахаар ажил сургуулийн хооронд аялах аюулгүй аргуудыг дэмжих тээврийн бодлогыг танилцуулах; • спортын, чийрэгжүүлэлтийн, чөлөөт цаг өнгөрөөх газруудыг сайжруулах; • идэвхтэй хөдлөхөд тохиромжтой аюулгүй газруудын тоог нэмэгдүүлэх.

22

АРХИНЫ АЮУЛТАЙ ХЭРЭГЛЭЭГ БУУРУУЛ

Нийгмийн эрүүл мэндийн шаардлагад нийцүүлэн архины аюултай зэрэглэл бууруулахад дараах асуудалд анхаарах.

• насанд хүрээгүй архи уух • нөхөн үржихүйн насны эмэгтэйчүүд архийг хэтрүүлэн хэрэглэх • архи уусан үедээ машин жолоодох юм уу машин механизм ажиллуулах (бүхий л зам тээврийн осол нь архитай холбоотой байдаг) • хоргүйжүүлэхээр архи уух • архи уух эмгэг • хууль бус үйлдвэрлэсэн болон оруулж ирсэн архины төрлийн ундааны хэрэглээ • голчлон хорт хавдарт, элэг ба зүрх судасны өвчин ба гэмтэл зэргийн эрүүл мэндийн бусад нөхцөлд үзүүлэх архины хэтрүүлэн хэрэглэлтийн нөлөө Архины хэтрүүлэн хэрэглээнд тохирсон хяналтын тогтолцоог дэмжих аргуудыг сайшаах.

23

ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ИДЭВХИ ГЭЖ ЮУ ВЭ?

• Хөдөлгөөний идэвхи гэдэг нь энерги зарцуулан араг ясны булчингийн үүсгэсэн биеийн хөдөлгөөнөөр тодорхойлогддог.

•

Хөдөлгөөний дутагдал

дутагдах) дэлхийн өвчлөлийн тэргүүлэх дөрөв дэх эрсдэлт хүчин зүйл юм.

(

( хөдөлгөөний идэвхи

дэлхий даяарх үхлийн 6%).

• Түүгээр ч үл барам, хөдөлгөөний дутагдал нь хөхний болон бүдүүн гэдэсний хорт хавдрын гол шалтгааны 21-25%, чихрийн шижингийн 30%, ба зүрхний ишемийн өвчин үүсгэхэд 30% байна.

24

НАСАНД ХҮРЭГЧДИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ИДЭВХИЙН БАЙНГЫН БОЛОН ЗОХИХ ТҮВШИН:

• Уналтын эрсдэл болон сэтгэл гутрал, хөх болон бүдүүн гэдэсний хорт хавдар, чихрийн шижин, шигдээс, титэм судасны өвчин, гипертензийн эрсдлийг бууруулна; • Ясны болон үйл мэндийг сайжруулна; ажиллагааны эрүүл • Энерги зарцуулах гол түлхүүр, ба энергийн тэнцвэрт байдал болон биеийн жингээ хянах үндэс; 25

• “Хөдөлгөөний идэвхи” гэдэг нь “дасгал” хэмээн ойлгож болохгүй юм.

• Дасгал нь, хөдөлгөөний идэвхийн дэд бүлэг бөгөөд төлөвлөгдсөн, зохион байгуулагдсан, давтагддаг, биеийн фитнесийн нэг болон хэдэн хэсгүүдийн цогц буюу сайжрахад чиглэгдсэн объект юм.

• Хөдөлгөөний идэвхид дасгалаас гадна тоглох, ажиллах, идэвхтэй зөөвөрлөх, чийрэгжүүлэх хөдөлгөөн, гэрийн ажил хийх зэргийн биеийн хөдөлгөөн орсон бусад хөдөлгөөн орно.

• Хөдөлгөөний идэвхийг ихэсгэх нь хувь хүний асуудал биш харин нийгмийн асуудал болоод байна.

• Иймд хүн амын эрэлтэд нийцсэн олон талт, хамтын үйл ажиллагааны аргачлал юм.

26

НАСНЫ БҮЛЭГ: 18-64 НАС

• 18-64 насны насанд хүрэгчдийн хөдөлгөөний идэвхид чөлөөт цагийн биеийн хөдөлгөөн, унаа (алхах, дугуй унах гэх мэт), мэргэжлийн ( ажиллах гэх мэт), гэрийн ажил, тоглох, тоглоом, булчин хэрэгтэй.

спорт юмуу оролцуулсан төлөвлөсөн нийтийн идэвхтэй хөдөлгөөн орно.

булчингийн дасгал зэргийн өдөр тутмын, гэр бүлийн, олон • 18-64 насны насанд хүрэгчид долоо хоногт дор хаяж 150 минут идэвхтэй аэробекийн дасгал хийх юм уу үүнтэй адил хэмжээний тогтсон болон идэвхтэй хөдөлгөөн хийж байх хэрэгтэй.

• Долоо хоногт 2 юм уу түүнээс дээш удаа хүчээ нэмэгдүүлэх дасгал хөдөлгөөн хийж байх 27

УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ БОЛОМЖ

• Урьдчилан хандуулаагүйн улмаас 2030 зүрхний булчингийн инфаркт, шигдээс ба чихрийн шижин эдгээр насны (35-64 хамаарч байна.

сэргийлэлтэнд анхаарал нас) хүн амд 10 нас баралтанд 4 байгаа ба АНУ болон бусад ДНБ өндөртэй улс оронтой дунд ба бага ДНБ-тэй харьцуулахад 8:1 нас баралт • Дараагийн 10 жилд архаг ХБӨ-ний нас баралт 17% ба иар ихсэх хандлагатай байна.

• Өөрчилж болохуйц бага хэмжээний эрсдлийн хүчин зүйлс нь шинэ тохиолдлуудад илэрч байгаа тархцад боломжтой юм.

суурилсан шинэлэг аргуудыг хэрэгжүүлэх боломжтой ба олон нийтийг хамрах 28

ӨӨРЧЛӨХ БОЛОМЖГҮЙ ЭРСДЭЛТ ХҮЧИН ЗҮЙЛС

Нас, хүйс, яс үндэс Шигдээсийн эрсдэл 45 настайгаас 10 жил тутам хоёр дахин ихэсдэг 29

ӨӨРЧЛӨХ БОЛОМЖТОЙ ЭРСДЭЛТ ХҮЧИН ЗҮЙЛС:

зан чанар, бодисын солилцоо, физиологийн шинж чанар • Хооллолтын тэнцвэр алдагдал – найрлагын макронутриент, энерги зарцуулахтай холбоотойгоор их хэмжээгээр сод хэрэглэх; хоолны • Хөдөлгөөний хомсдол нь аж ахуйн нийгэм эдийн засгийн болон нийгмийн аж байдлын бүрэлдэхүүн юм.

• Хөдөлгөөний хомсдол ба зохисгүй хоолны дэглэм нь хүний хувьслын нормативаас хэт өөрчлөгдөж байна.

30

ӨӨРЧЛӨХ БОЛОМЖТОЙ ЭРСДЭЛТ ХҮЧИН ЗҮЙЛС

• Зохисгүй хоолны дэглэм нь цусны липидийн фракцийн үүсэлтэнд шууд нөлөөлдөг – бага нягтралт липопротейны холестролын өндөр концентраци, цусны даралт ихсэлт болон атеросклерозид голлох хүчин болж байна.

• Хөдөлгөөний дутагдал, зохисгүй хоолны дэглэм нь чихрийн шижин болон глюкозод тэсвэртэй болгох ба жин нэмэх болон таргалах нөхцлийг бий болгож байна.

байна.

ХБӨ-ний дистресс...

бодисын солилцооны болон физиологийн эрсдэлт хүчин зүйлс нь цаашлаад эсэргээр хүний зан чанарын өөрчлөлт хамааралтай • Тамхидалт, архи хэтрүүлэн хэрэглэх, физиологийн 31

32

МОНГОЛ (STEP SURVEY 2009)

males females

Өнөөгийн тамхидалт Архидан согтуурах Жимс 5 ширхэгээс бага хэрэглэх Эрчимтэй бус хөдөлгөөний идэвхи Төвийн таргалалт; Биеийн жин ихтэй Гипертриглицеридемиа Гипертензи Эмгүйгээр Өлсгөлөн хамааралт гликаемиа; чихрийн шижин 48% 39,7% 93,4% 42,9% 29,1% 37% 29,5% 31,4% 71,9% 11,5% 8,9% 6,9% 15,1% 91,1% 54,2% 55,7% 42,7% 15,4% 23,2% 46% 7,5% 4,1% 33

МОНГОЛ (STEP SURVEY 2009)

• Монголын насанд хүрэгчдийн таван хүний нэг нь (26%) болон 45-64 насны насанд хүрэгчдийн хоёр хүний нэг нь (54%) гурав болон түүнээс дээш нийтлэг халдварт бус өвчний эрсдэлт хүчин зүйлстэй байдаг байна.

• Ихэнхи залуу насны эрэгтэйчүүдээс (15-44 насны) эмэгтэйчүүд нь хоёр дахин их, гурав болон түүнээс их эрсдэлт хүчин зүйлстэй байдаг.

34

ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ИДЭВХИ

• АНУ-ийн ерөнхий мэс засал, Америкийн Зүрхний нийгэмлэг, болон Америкийн Спортын Анагаахын коллеж ХБӨ-ний эрсдлийг бууруулахаар долоо хоногт гурван өдрөөр хийхийг зөвлөж байна.

20 минутаар тогтмол ачаалалтай идэвхтэй хөдөлгөөн хийх, эсвэл долоо хоногийн ихэнх өдрүүүдэд хамгийн багадаа дунд зэргийн ачаалал бүхий 30 минутын хөдөлгөөн • Энэхүү эмэгтэйчүүдийн 28% болон эрэгтэйчүүдийн 31% нь хангалттай (26%) дасгал хийдэг ба эрэгтэйчүүдийн 39% хөтөчийн дагуу зөвхөн хангалттай хөдөлгөөн хийдэггүй байна.

АНУ-ын ба эмэгтэйчүүдийн 41% нь чөлөөт цагаараа 35

ХБӨ БА ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ИДЭВХИ

• Суурин байна.

амьдралтай эмэгтэйчүүдийн зохих хөдөлгөөний идэвхи нь өдөрт 30 минутаас доошгүй идэвхтэй хөдөлгөөн хийх шаардлагатайг харуулж • 73 000 цэвэршилтийн дараах 50 – 79 насны Эмэгтэйчүүдийн бууруулна.

Эрүүл мэндийн хамгаалах ажиглалтын судалгаанд, хамгийн багадаа долоо хоногт 2.5 цаг тогтмол алхах нь зүрх судасны хамааралт эрсдлийг ирэх 3.2 жилд 30%-аар • Чийрэгжүүлэх дасгал хийдэг хэдий ч удаан хугацаагаар суугаа ажил эрхлэх нь ХБӨ-ний эрсдлийг ихэсгэх нөхцлийг бүрдүүлдэг байна.

36

• Эмэгтэйчүүдийн Эрүүл мэндийн 7 жилийн дагнасан судалгаанаас харахад 39000 эрүүл, ЗСӨ-ийн дунд насны эрсдлээ эмэгтэйчүүдийн хөдөлгөөний идэвхгүй байдал нь хамгийн багадаа долоо хоногт 1 цаг явган явсанаар 50% бууруулах боломжтойг харуулж байна.

• Мөн хамгийн багадаа 10 минут дасгал хөдөлгөөн хийх нь суурин амьдралтай хүмүүсийн дунд зүрх судасны өвчний эрсдлийг бууруулдаг байна.

37

• Ясны сийрэгжилтийн үед тохиолдох хугарлын судалгааны үр дүнгээс үзэхэд 65 аас дээш насны 9704 эмэгтэйчүүдийн 10 жилийн долоо хоногт 300 килокалори энерги шатааж алхах нь долоо хоногт 70 килокалориос бага энерги зарцуулсан хүмүүстэй эрсдлийг ойролцоогоор 34% бууруулдаг байна.

харьцуулахад ЗСӨ үүсэх 38

• Эрүүл мэндийн ажилчдын судалгаагаар 44000 эрүүл мэндийн салбрын 40 – 75 насны эрэгтэйчүүдийн судалгаагаар өдөрт хагас дунд цаг өвчлөлийг 18% бууруулсан байна.

хийсэн болон түүнээс дээш алхдаг хүмүүсд ЗСӨ –ийн • Эрэгтэйчүүдийн дасгал хийх нь тогтмол ачаалалтай дасгал хийхээс илүүгээр ЗСӨ-ний эрсдлийг ихээр бууруулсан байна.

судалгаагаар идэвхтэй 39

УДААН ХУГАЦААГААР ХЭВТРИЙН ДЭГЛЭМ САХИХТАЙ ХОЛБООТОЙГООР БИЕИЙН БАЙРЛАЛААС ХАМААРСАН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН НӨЛӨӨЛӨЛИЙГ:

• Булчингийн жин • Хүч • Зүрх судасны үйл ажиллагаа • Нийт цусны эзлэхүүн • Сийвэнгийн эзлэхүүн • Зүрхний эзлэхүүн • Ортостатик тэсвэр • Дасгалын тэсвэр • Ясны эрдсийн хувийн жин зэргээр бууруулна.

40

ВИТАМИНЫ НЭМЭЛТҮҮД

• Анхдагч ЗСӨ болон болон хоёрдогч урьдчилан сэргийлэлтийн аргууд нь антиоксидант витамины нэмэлт тэжээл хэрэглэснээр чихрийн шижингийн 2 хэлбэрийн голчлон энэ зорилгоор зөвлөж болохгүй юм.

эрсдлийг бууруулдаггүй ба 41

42

43

44

Эмэгтэйчүүдэд ихдээ 80 см ( европын стандартаар 88 см) Эрэгтэйчүүдэд 90 см (102 см)

45

46

ЖИН ХАСАХ

• Илүүдэл жинтэй өвчтнүүдийн хувьд 6 сараас дээш хугацаагаар, биеийн жингийнхээ 5% буюу долоо хоногт 0.5-0.9 kг-г хасах, мөн бага порцоор хооллож өдөрт 500 - 1000 ккал-р хэрэгцээгээ хязгаарлах хэрэгтэй. Үүний тулд амттан, чихэр агуулсан ундаа зэргийг багасгаж, жимс, хүнсний ногооны хэрэглээг ихэсгэн, өөх тосыг хязгаарлан, бие махбодын хөдөлгөөнийг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй.

• Жингээ хасахдаа ккал/өдөрт, эмэгтэйчүүд 1000 -1200 эрэгтэйчүүд 1200 -1600 ккал/өдөрт хэрэглэвэл тохиромжтой • Жингээ хянахад хөдөлгөөн хамгийн чухал.

• Эхний зорилго бол долоо хоногт 3-5 удаа 30-45 минут зөөлөн эрчимтэй хөдөлгөөнтэй дасгал хөдөлгөөн хийх хэрэгтэй.

• Мөн өдөрт дор хаяад 1 цаг хөдөлгөөнтэй байх нь жингээ хянахад их чухал 47

ЗАРЦУУЛАХ ЭНЕРГИ ККАЛ/ЦАГ

Хөдөлгөөний төрөл Сагсан бөмбөг тоглох 20 км/цаг хурдтай дугуй унах 13 км/ц хурдтай гүйх Ширээний теннис тоглох 59 кг жинтэй 486 600 834 240 77 кг жинтэй 636 780 1044 312 48

ТЭРГҮҮЛЭХ ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ИДЭВХИ:

• Давтамж • Ачаалал • Үргэлжлэх хугацаа 49

ЗАРЦУУЛАХ ЭНЕРГИЙН ХЭМЖЭЭ (SPITZER JT 1982)

Бичихээр Идэхээр Алхахаар Идэж байгаад явах Суухаар Суухаар 2 км/ц 5 км/ц 7 км/ц 100 алхам/мин 0,8 кал/кг/мин 1,2 кал/кг/мин 1,8 кал/кг/мин 4,3 кал/кг/мин 7,6 кал/кг/мин 13,7 кал/кг/мин 50

МИНУТАНД КАЛОРИ ШАТААХ – ХӨДЛӨХ, СУУХ, ЗОГСОХ

• Суухаас зогсож байх нь 20% илүү энерги шатаадаг.

• Суухаас хурдан алхахад энергийг 300% илүү шатаадаг байна.

Суух юмуу Хэвтэх Зогсоогоор байх Хурдан алхах Гүйх (9 мил.минут) 2.0 минутанд калори 2.4 минутанд калори 8.2 минутанд калори 17.6 минутанд калори 51

ЭРЭГТЭЙЧҮҮДИЙН БИЕИЙН ЖИНГИЙН ДООД ХЯЗГААР

Жин Өөх тос % Өөх тосны жин Өөх тосгүй жин Хамгийн бага биеийн жин A 80 kg 12,5 80 x 0,125=10 kg 80-10=70 kg B 80 kg 8,0 80x0,08=6,4 kg 80-6,4=73,6 kg 70:(1-0,05)= 73,7 kg 73,6:(1-0,05)= 77,5 kg 52

4,184 кЖ = 1 ккал

кал (калори) ойролцоогоор 1 грам усыг шатаахад 1 °C хэм шаардагддаг. Энэ нь 4.2 жоуль.

Ккал (калори) ойролцоогоор 1 килограм усыг шатаахад 1 °C хэм шаардагддаг. 1000 калори = 1 ккал Хоолны энерги – ~900 ккал = 100 грам биеийн жин 53

Хоолны бүрэлдэхүүн

Өөх тос Этанол (архи) Уураг Карбогидрат O рганик хүчил Полиол ( чихэрлэг) Ширхэг

ХООЛНЫ ЭНЕРГИ

k Ж/г ккал/г

37 29 17 17 13 10 8 9 7 4 4 3 2.4

2 54

ШОШГО

55

АМЬДРАЛЫН ИДЭВХТЭЙ ХЭВ МАЯГ

• Идэвхтэй амьдралд өдөр • 26 амьдралын тутмын ердийн шат хэрэглэх г.м.) судалгааны пэдометер хэрэглэснээр бууруулж байна.

хэв амьдралд маягийг хэвшүүлэн урамшуулан зоригжуулах, нь өвчтний хөдөлгөөн нэмэх(Жишээ, үдийн цайны цагаараа алхах, цэцэрлэгтээ ажиллах, цахилгаан шатны оронд • Пэдометер хэрэглэх эсвэл дасгал сургуулилтын өдрийн тэмдэглэл хөтөлсөнөөр өдөр бүрийнхээ идэвхтэй хөдөлгөөнийг хянах боломжтой.

мета-анализ мэдээлэлд оролцогчдын 85% нь эмэгтэйчүүд байсан ба хөдөлгөөнийг 27% р нэмэгдүүлдэг ба БЖИ болон цусны даралтыг 56

57

58

59

ЭМЧ НАРЫН ҮҮРЭГ

Хоол дэглэм тамирын зэргээс нөлөөтэй.

болон дасгал чухалчлан үзэх нь эмч нарт таргалалтыг зогсоох болон ХБӨ, 2-р хэлбэрийн ЧШӨ урьдчилан тагтмол сургуулилт сэргийлэхэд биеийн хийхийг чухал 60

ЦАХИМ СҮЛЖЭЭН ДЭХ ДАСГАЛ ХӨДӨЛГӨӨН

• • • • • http://www.exrx.net/Lists/Directory.html

www.physiotherapyexercises.com

http://physiotoolbox.com/ http://www.physionet.org/physiotools/ http://www.physiotools.com/ 61

АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА.

62