Transcript Soğan

Soğan Yetiştiriciliği
Amaryllidaceae
Allium cepa L.
Ekonomik önemi
Dünya Soğan Üretim Durumu
Kuru soğan (ton)
Yeşil soğan (ton)
Dünya
55 153 000
4 437 150
Çin
18 035 000
700 000
Hindistan
5 500 000
--------
ABD
Türkiye
3 669 500
1 750 000
--------220 000
Ülkemizin her tarafında soğan yetiştirilmektedir.
Yoğunlaştığı bölgeler; Trakya Bölgesi, Balıkesir, Bursa, Bandırma
Amasya, Çorum, Tokat, Kastamonu, Hatay, Adana, Kilis, Denizli..
Ana vatanı
• Soğan bir Batı Asya bitkisidir.
• Belucistan, Afganistan, Türkistan, İran ve Doğu
Anadolu ana vatanı olarak kabul edilmektedir.
• Akdeniz ülkelerinden çıkarak dünyaya
yayılmıştır.
Üretilen türler
• Allium cepa (kuru-taze kültür soğanı) (Kültürü yapılan soğan türüdür ve generatif yolla
çoğaltılmaktadır)
• Allium cepa var. viviporum (gal soğanı Hindistan ve Pakistan) (Apomiksis yolu ile
çoğaltılır. Çiçeklerde döllenme olmaksızın tohum oluşur ve bununla çoğaltılır)
• Allium fistulosum (Japon soğanı-taze) (Çin ve diğer uzak doğu ükelrinde yeşil soğan
olarak üretilmektedir. Baş oluşturmuyor)
• Allium shenopraseum (Çok yıllık yaprak soğanı) (Çok yıllık yeşil soğan amaçlı
üretilen bir türdür. Hasat edildikçe yaprak verir. Yıl içinde 1’den fazla hasad edilebiilr.
• Allium ascalonicum (Şalot) (Kuru soğana benzeyen, fazla acı olmayan ve sarımsak
gibi 3-5 adet diş oluşturan bir tür. Kokusu da azdır)
Besin değeri
Tüketim şekli: Taze olarak (baş, yeşil), pişirilerek
Taze olarak tüketilenlerde % 8-10,
muhafaza edilenlerde %10-12 KM
bulunmaktadır.
%1-1.5 protein, % 0.3 yağ içermektedir.
10-15 mg C vitamini içermektedir
B komplex vit. Zengin
Na, Fe, P, K içermektedir.
Allyl sülfit (Acılık ve koku veren madde)
Botanik özellikleri
İki yıllık bir bitki:
Vegetatif gelişme…….. Vernelizasyon ……çiçek ve meyve
Kökler:
Yüzlek saçak köklü bir türdür. Kökler gövdeden tek tek çıkarlar ve
dallanmazlar. Köklerin % 75’i 20-25 cm bulunur. Kökler nadiren 50
cm’yi geçerler. Kökler yanlara doğru fazla yayılmazlar toprağa dike
yakın bir açı ile girerler
Gövde:
Soğanda gövde köklerin çıktığı yer ile etli yaprakların çıktıkları
yerin arasıdır. 1-4 mm kalınlığında ve 6-12 mm genişliğindedir.
Soğan iriliği ile gövde üzerindeki büyüme noktası sayısı
arasında pozitif korelasyon vardır.
Gerçek gövde, kın gövde (Yalancı gövde) ve çiçek durumunu
taşıyan gövde
Yaprak:
Yapraklar ilk oluştukları dönemde gerçek gövde üzerinden çıkan içiçe girmiş
borular dibidir. Kın gövdeyi oluşturan kısım açık yeşil, beyaz yada mor
renklidir. Kın gövdeden sonra yapraklar ayrılarak büyümelerine devam ederler.
Bitki boyu çeşide ve çevre şartlarına bağlıdır (20-30 cm -50-60cm). Yapraklar ilk
aşamada dik duruken, yaşlandıkça yere doğru sarkarlar.
Yaprak rengi yeşil ve grimtrak yeşil olmaktadır. Gri rengi yaprak yüzeyindeki
mumsu tabaka vermektedir. Mor renkli soğanlarda kın gövde mor renkli
olmaktadır.
Yapraklar tam geliştikten sonra yaprakların gerçek gövde ile birleştiği yerde
besin maddeleri depolanarak soğan oluşur. Her sürgün ucunu etrafında ayrı
ayrı gruplanır. Depo yaprakların et kalınlığı içe doğru gidildikçe artar. Soğan
depo maddesi olarak Nişasta değil şeker depolar.
Soğanda dış yapraklar incelmiş ve soğanı koruyacak şekilde değişmiştir. Dış
yaprakların sayısı ve rengi çeşide göre değişmektedir. Kuru soğanlarda
koruyucu yaprak daha fazladır. Taze tüketilen soğanlarda depo yaprak sayısı
daha azadır.
Çiçek:
Soğan çiçekleri generatif fazda her büyüme noktasından birer tane çıkarak alt
tarafı daha geniş çiçeklerin bulunduğu yer ise daha dar olan ve yapraklara göre
daha kalın duvarlı ve dayanıklı olan çiçek sapını ucunda bulunur. Çiçek sapı
üzerinde yaprak yoktur. Çiçek taslakları bir zar tarafından örtülmüş durumdadır.
Sonra bu zar yırtılır ve 2-3 cm sapları olan çiçekler çıkar. 8-10 cm çapında bir top
şeklindedir ve çiçeklenme ve tohumların olgunlaşması üst kısımdan alta doğru
olur. Çiçeklenme 1 haftalık bir süre alabilir. Çiçeklerde protoandry hakimdir.
Tohum olgunlaşması aşamalıdır. Aşırı olgunlukta ilk olgunlaşan tohumlar
dökülebilir.
Soğanlarda üretim şekline göre 2. yada 3. yılda çiçeklenme olur. Doğrudan tohum
ekiminde 2. yılda , arpacıktan üretimde ise arpacığın büyüklüğüne ve arpacığın
deplama sıcaklığına bağlı olarak 2. yada 3. yılda çiçeklenebilir. Çapları 1.5 cm den
daha büyük arpacıklar 2. yılda, yine arpacıklar 13 oC civarında depolanırsa 2.
yılda çiçeklenme oluşur.
Soğan çiçeklerinde dişicik borusu çok kısa ve nazik yapılıdır. Kuru
rüzgardan ve sıcak havadan olumsuz etkilenir.
Çiçek: 6+6+6+1(3) şeklinde organlara sahiptir
Soğanlarda Erkek Kısırlık
(male sterility)
Soğanlarda erkek kısırlık: Genik ve stoplazmik organ
kısırlığı şeklindedir.
Hem stoplazmik hem de erkek organ kısırlığı
bakımından homozigot steril olanlar dölleme yeteneğine
sahip değildir.
• S msms------ Kısır
• S MsMs----- Fertil
• S Msms ----- Kısır
• F MsMs ------ Fetil
• F Msms ------ Fertil
• F msms ------- Fertil
Meyve Tohum ve Çimlenme Özellikleri
Meyve üç gözlü (karpelli) olup altı adet tohum taslağı
bulundurur. Bulunan 6 tohum taslağından 2-3 tanesi
gelişerek tohum oluşturur. Tohum, sert-siyah parlak bir
kabuk ile örtülüdür. Tohum üç köşeli bir yapıya sahiptir.
Bazen buruşuk ta olabilmektedir.
Bin dane ağırlığı: 2.7-4.0 g
Çimlenme güçleri: 2-3 yıl koruyabilirler
Çimlenme; 20 oC’de 2 gün, düşük sıcaklılarda 4-5 hafta
Tohumdan hasada kadar 150-200 gün süre alır.
Soğan Şekilleri
•
•
•
•
•
•
•
•
Çok basık
Basık
Basık yuvarlak
Yuvarlak
Uzun yuvarlak
Silindirik
Topaç
Konik
Baş Büyüklükleri:
Küçük: 10-20 mm çap
Orta: 21-40 mm
Büyük: 41-70 mm
TSE
Çok büyük: 71>
Dış Renkleri: Kahverengi,
mor, kırmızı, sarı, beyaz,
yeşilimsi beyaz
İç Rengi: Beyaz, kırmızı,
mor, açık mor
İç kısmı beyaz dış kısmı
farklı renklerde de
olabilmektedir.
Çok Basık
Yuvarlak
Basık yuvarlak
Yetiştirme İstekleri
İklim İstekleri: Soğan gündüzleri sıcak, geceleri serin ve
ilkbaharda yağışlı bir mevsim ister.
Çimlenme: 5 oC’de başlar, 15-20 oC opt
Rozet yaprak oluşturma dönemi: 13-14 oC
Baş bağlama ve geliştirme dönemi: 18-20 oC
Soğan olgunlaştırma dönemi: 24-27 oC
Soğanlarda kuruma döneminde kurak ve sıcak istenir.
-8 oC’ye kadar düşük sıcaklıklara toleranttır. Ancak genç
bitki döneminde zararlanır. 30 oC’nin üzerinde de çıkış, genç
bitki, tozlanan çiçek ve baş bağlama olumsuz etkilenir.
Çiçeklenme için soğanlar vernelize
olmalıdır ve belli bir gün uzunluğunu
ulaşılmalıdır.
Baş bağlama ve gün uzunluğu
Kısa gün çeşitleri: 12-14- saat ışık/gün
Orta gün çeşitleri: 14 saat ışık /gün
Uzun gün çeşitleri: 14-16 saat ışık /gün
Kısa gün çeşitleri: Aki F1, Texas Early Grano,
ContesF1, Violet F1
Uzun gün çeşitleri: Çorum, Kantartopu, Karacabey,
Akgün, Valencia, Sulov F1, Zenith F1, Savarona F1
Toprak İstekleri
Soğan toprak bakımından çok seçici değildir. Humusca
zengin, derin, kaymak tabakası bağlamayan, killi kumlu,
kumlu-killi, tınlı kumlu topraklar ideal topraklardır. Hafif
çakıllı topraklar da özellikle erkenci yetiştiricilikte
uygundur. Erkenci yetiştiricilikte alüviyal topraklar tercih
edilmelidir. Kışlık soğan yetiştirilecek topraklar P ve K’ca
zengin olmalıdır. Taban suyu yüksek ve ağır bünyeli
topraklarda yetiştiricilik uygun değildir.
Asit karakterli topraklarda iyi sonuç vermez pH 6.5-7.5
arasında olmalıdır.
OM sever, ancak aynı yetiştiricilik döneminde verilmesi
uygun değildir.
Yetişirme Şekli
• Soğan 4 şekilde yetiştirilmektedir
–
–
–
–
Doğrudan tohumla üretim
Arpacık (kıska) ile üretim
Fide ile üretim
Tepe soğanı ile üretim
Doğrudan tohumla üretim
Toprak 25-30 cm derinlikte işlenir,
İkinci bir toprak işleme ile toprak inceltilir ve taban gübresi
verilir (toprağın yeterince inceltilmesi gerekir).
Toprak sürgü çekilerek kısmen sıkıştırılır. Ekime hazır hale
gelmiş toprak 2-3 ekilmeden bekletilir (topraktaki nem
homojen hale gelir).
Dekara 600-800 g olacak şekilde mibzerle tohum ekilir.
Ekim mesafeleri: 25-30 cm SA, 2-3 cm SÜ ve 1-1.5 cm Derinlik
Ekim dönemleri:
İç Bölgelerimizde: Mart-Nisan (Ağustos-Eylül)
Ege Bölgesi: Ocak –Şubat
(Mayıs-Haziran)
Akdeniz Sahil: Ağustos Eylül (Nisan- Mayıs)
Doğrudan tohum ekiminde ekimden sonra topraktaki
su durumuna ve kaymak tabakası oluşumuna dikkat
edilmeli. Ayrıca yabancı ot mücadelesi de önemlidir.
Kıska (Arpacık-Göğer) ile üretim
Arpacık: Küçük soğancık
Arpacık üretimi: Arpacık üretimi için hafif bünyeli, BBM fakir (özellikle N,
hafifi bünyeli topraklarda K ve P desteği yapılabilir) ve yabancı ot sorunu az
olan tarlalar tercih edilmelidir.
Toprak 15-20 cm derinlikte işlenir. Toprağı inceltmek ve YO mücadelesi için
yüzeysel olarak birkaç sefer daha toprak işlenebilir.
Ekim düze yada tahtalara (Tercihli) yapılabilir.
Tahtalar 120 cm genişliğinde hazırlanır ve üst kısım birazcık bastırılır.
Tohum serpme olarak ekilir. Üzeri 1 cm kapama materyal ile kapatılır ve sulanır
(mini spring veya süzek)
Haziran- Temmuz aylarında kuruyan bitkiler sökülür ve gölge bir yerde
kurutulur. Yapraklar ayrılır ve gölge bir yerde oda 24-26 oC de depolanır. (20 oC
altındaki muhafaza koşulları soğan üretiminde erken çiçeklenmeye sebep
olabilir)
12-18 mm caplı arpacıklar ideal büyüklük. 2 cm den daha büyük çaplı
arpacıklar da erken çiçeklenirler, bu arpacıklar daha çok yeşil soğan üretiminde
kullanılırlar.
Soğan üretiminde 15-20 cm lik kısım OM ve BBM zengin olmalıdır. Dekara 2-3 ton
ÇG 2-3 ay önceden verilir. İnorganik gübreler de dikimden önce 10 cm derinliğe
karıştırılmalıdır.
SA 25 cm SÜ: 8 cm arpacıkların ucu dışarıda kalacak şekilde dikilir.
Dekara 35-40 kg arpacık kullanılır.
Soğanlar daha homojen olur, üretim erkencidir, çimlenme riski yoktur, 
Arpacık bedeli, dikim masrafı 
Fide ile yemeklik soğan üretimi
Daha çok iklim koşullarını olumsuz olduğu ve tohum çimlenme ve
çıkışta sorun yaşanan durumlarda dar alanlarda uygulanabilir.
Kıska yetiştiriciliğinde olduğu gibi fideleri yetiştirilir ve 10-15 cm
boyundaki fideler sökülür ve üretim yerine dikim yapılır. Dikim
sıklığı baş büyüklüğüne göre değişir.
Güney ve Güneydoğu Asya ülkelerinde uygulaması vardır.
Ülkemizde bazen büyük başlı yazlık soğan yetiştiriciliğinde dar
alanlarda görülebilir.
Tepe soğanı ile üretim
Bazı türlerde ve bazen de çok sıcak koşullarda çiçek demetinin
uç kısmında apomitik olarak küçük soğanlar oluşur. Bunlarla
yapılan üretimdir. Yaygın değildir. Bilimsel çalışmalarda bazı
soğan türlerinde kullanılmaktadır.
Yeşil Soğan Üretimi
Yeşil soğan üretimi kuru soğan üretiminden farklıdır.
Kıska (büyük) veya soğanlar ile üretimi yapılabilir
Yeşil soğan tercihen tahtaya veya düze dikim yapılarak yapılır.
Mesafeler kuru soğan üretimine göre dar tutulur.
Büyük kıskalarda 5*5 veya 6*6 cm, büyük soğanlarda 10*12 cm
mesafelerle dikimler yapılır.
Büyük soğanlar, arpacıklara göre daha erkecidir. Arpacıkla
yapılan üretim ise geçci ama kalitelidir. Soğanla üretimde bir
soğanda birden fazla bitki çıkabilir.
Soğanlar şişkinleşmeye başlamadan hemen önce hasat edilir ve
sararmış dış yapraklar soyularak demetler halinde pazara
sunulur.
Kültürel İşlemler
Yabancı ot mücadelesi:
(Yabancı ot sorunu olmayan yada az olan tarlalar tercih
edilebilir)
Tohum ekiminden önce toprağı tavında işleyerek çimlenmiş
yabancı otlar öldürülerek kısmen mücadele yapılabilir.
Geniş alanlarda yabancı ot mücadelesi ekimden sonra
selektif herbisitler ile yapılmaktadır.
Küçük alanlarda yapılan yetiştiricilikte veya yeşil soğan
üretiminde YO kontrolü elle veya çapa ile yapılabilir.
Sulama
Direkt tohumdan üretimde sulama çok önemlidir.
Toprakta düzenli su bulunmalı ( su sıkıntısı fazla su  ). Soğan için
topraktaki suyu % 70 civarında tutulmalı ve % 50’ye düştüğünde
sulama yapılmalıdır.
Sulama sistemi olarak yağmurlama sulama kullanılmaktadır. (Salma
sulamada yapılabilir)
Akdeniz Bölgesinde ekimler sıcak dönemde ekildiği için çimlenme,
çıkış ve genç bitki döneminde sulamaya dikkat edilmelidir.
Yağmurlar başladıktan sonra sulama yapılmaz.
Orta Anadolu ve Marmara Bölgelerinde ise bitki gelişme döneminde
suya gereksinim gösterir.
Hasattan 1 ay kadar önce sulama işlemi bitirilmeli.
Yağışın fazla ve drenajın sorun olduğu alanlarda tahtalarda
yetiştiricilik yapılmalıdır.
GÜBRELEME
Kuru soğan yetiştiriciliğinde ahır gübresine dikkat edilmeli,
olgunlaşmamış gübre verilmemelidir ve bir önceki ürüne
verilerek toprağa iyice karıştırılmalıdır.
Mineral gübre miktarı
N (kg/da)
P2O5
(kg/da)
K2O (kg/da)
Tohumdan
8-12
8-10
12-15
Kıskadan
10-12
8-10
12-15
Tohum üretimi
8-10
10-12
12-14
N ve K bir
kısmı ile P’un
tamamı taban
gübresi
olarak verilir.
N ve K kalan
kısmı 2’ye
bölünerek üst
gübre olarak
verilir.
Olgunluk hasat ve depolama
Taze sofralık üretimde ve kışlık kuru soğan üretiminde hasat
kriterleri farklıdır.
Sofralık Taze Soğan: Güney bölgelerimizde soğan başları çeşide
has büyüklüğü aldığında ve dış yapraklar kurumaya başladığı
zaman hasada başlanabilir. İlkbaharda yapılan yetiştiricilikte
soğanların kurumları beklenilmeden paketlenir ve pazara
gönderilir.
Yeşil Soğanda kın gövde çapları 1.5-2 cm olduğunda pazar
durumuna göre hasat yapılabilir.
Kışlık Kuru Soğan: Soğanlar çeşide has büyüklüğü alıdığı
yapraklar kurumaya başladığında hasat yapılabilir. Kışlık
soğanlarda dış yaprakların iyice kuruması istenir ve dış kabuk
renginin koyulaşması istenir. Hasat edilen soğanlar gölge bir yerde
yada üzeri örtülerek kurutulur, depoya yada pazara gönderilir.
Soğanlarda soğanlar çeşide has büyüklüğü alınca sap kırma işlemi
yapılır ve yapraklar ile soğanın bağlantısı kesilir, ve soğanları
kuruması beklenir.
Verim: Kuru soğan: 4-7 ton /da
Yeşil soğan: 2-6 ton/da
Hastalık ve Zararlılar
• Hastalıklar
– Mildiyö
– Pass
– Pembe kök
– Beyaz çürüklük
Kuru çürüklük
– Soğan rastığı
– Yumuşak çürüklükler (Pseudomonas ve Erwinia türleri
•Zararlılar
•Soğan sineği
•Soğan sak nematodu
Peronospora destructor
Pembe kök
Phoma terrestris
Boyun çürüklüğü
Sklerotonia veya
bakteriler sebep olabilir
Kuru çürüklük
Fusarium f sp. cepae
Beyaz çürüklük
Sclerotium cepivorum
Soğan rastığı
Urocystis cepulae
Pseudomonas ve Erwinia spp
Yumuşak çürüklükler
Tohum üretimi
Tohum- Soğan-Tohum
Tohum - Tohum
Standart tohum üretimi:
Çeşit özelliklerini taşımayan bitkiler hasattan önce veya
hasattan sonra seçilir ve soğukta muhafaza edilir. Dikime kadar
soğanların kök ve sürgün oluşturmayacak şekilde muhafaza
edilmelidir.
Hakim ve güçlü rüzgarları almayan (Çiçek saplarının kırılması
ve dişicik tepesinin kuruması) soğan yetiştiriciliği için uygun
olan bir tarla seçilir ve ilkbaharda 80 cm aralıklarla 40 cm
genişliğinde yapılan sırtlara 25-30 *20 cm aralıklar ile soğanlar
dikilir. Çiçek salkımlarının yere düşmemesi için ızgara
yapılabilir. Bakım işlemleri yetiştiricilikle aynıdır. Tohumlar
çatlamaya başladığında dökülmeden çiçek topları kesilerek
toplanır ve kurutulur. Hasat kademeli yada 1 defada yapılabilir.
Başarılı bir yetiştiricilikte 40-60 kg /da tohum alınabilir
Hibrit Tohum Üretimi
Ebeveyn hatların geliştirilmesi
Soğanda erkek kısırlık var ve melez tohum üretiminde kullanılmaktadır.
Üç tane hat oluşturulmalıdır.
A (Smsms) erkek kısır ana ebeveyn ( tohumlar bu hattan hasat edilir.
B (Nmsms) heterozigot fertil birey. Erkek kısır birey üretmede kullanılır.
(A ve B çok yakın İzogenik hatlar sadece kısırlık bakımından fark vardır)
C erkek ebeveyn ve fertil
A ve B yanyana ekilir/dikilir ve tohumlar A hattından toplanır.
Üretim tekniğine göre soğanlarda yada tarlada tip dışı bitkilerin
seçilmesi çok önemlidir
Hibrit tohum üretiminde 9-12 ana ebeveyn için 1 sıra tozlayıcı baba
ebeveynden bulundurulmalıdır.
Tohum ömrünü etkileyen iki faktör
Nem içeriği ve depolama sıcaklığı
Nem %6 dan az, düşük sıcaklık ve nem geçirmeyen paketlerde
saklanmalı
Çiçeklerde heterojen açma
Fertil
Kısır
Erek kısır ve fertil olanların seçilmesi
Kafesler ile bitkilerin izolasyonu
Ticari tohum üretiminde en az 2 km en uygun 5 km mesafe olmalıdır
Depolama
•Hevenk halinde muhafaza
(Bu yöntem yazlık soğanlarda uygulanır ve tam kurumamış soğanlar başlar
dışarı gelecek şekilde örülür (8-10 kg) serin ve havadar yerleri asılarak
saklanır. Saklama süresi 2-4 ay, kayıplar % 40-60)
•Lodalarda muhafaza
(İç bölgelerimizde uygulanır. Tarlanın su basma riski olmayan bir yerine, yerden 2030cm yüksekte ızgara şeklinde ağaçtan palet oluşturulur. Üzerine buğday sapı serilir,
sonra 2-3 sıra soğan serilir, sonra buğday sapı serilir ve 1.6-1.8 m kadar yüseltilir.
Lodanın üstü su geçirmeyecek bir materyal ile yanlar açık kalcak şekilde örtülür. 6-8
ay muhafaza, kayıp % 40-60)
•Basit muhafaza
( Sıcaklık ve nem kontrolü olmayan basit yapılarda yapılan muhafazadır.
Havlandırılabilen nemden korunmuş yapılar kullanılmaktadır. 8 ay muhafaza, %3040 kayıp)
•Atmosfer kontrollü depolarda muhafaza
(Kontrollü koşullarda yapılan muhafazadır. 8-9 ay muhafaza edilebilir. 1-2 oC ‘de 5
70-75 oransal nemde muhafaza yapılmaktadır. Kayıplar % 5 civarındadır.
Soğanlarda çimlenmeyi önlemek ve depolama süresini uzatmak için
hasattan 10-15 gün önce 1000-1500 ppm dozunda Maleik Hidrazid
uygulanabilir.